Bzzlletin. Jaargang 19

[p. 70]

Peter Swart
‘Vorm en inhoud moeten samenvallen’
In gesprek met Gerben Hellinga

De aanleiding voor dit interview is het verschijnen van De Terugkeer van Sid Stefan, het boek dat werd onderscheiden met de prijs voor de beste Nederlandstalige misdaadroman, de Gouden Strop 1989.

Wat heeft je ertoe gebracht je oude held weer uit de kast te halen?

Ik ben ooit begonnen met thrillers om me te bekwamen in het schrijven. Maar op een gegeven moment ontstaat er een dilemma: het vak vereist de serie, dat zet pas zoden aan de dijk, maar er liggen ook nog zoveel andere onderwerpen om over te schrijven. Ik ben toen - zo'n twintig jaar geleden - nog begonnen met een vierde Sid Stefan, maar die heb ik niet afgemaakt. Vorig jaar wilde ik beginnen met een vervolg op Merg en Been, ook zo'n volksverhaal. Maar op de één of andere manier wilde het me niet lukken; het boek vergde een inspanning die ik toen niet kon opbrengen. Het lag ook te ver van mij af, ik wilde iets persoonlijkere schrijven. Zo kwam ik weer bij Sid Stefan terecht.

Sid Stefan heeft veel fans, wordt in de bibliotheken enorm geleend. Ik krijg vaak positieve reakties van mensen die die boeken voor het eerst hebben gelezen. Ik bedacht ook, dat een nieuw boek de oude Sid Stefans zou reaktiveren. Leuk om te doen, want dichtbij, maar ook lastig. In alles wat ik schrijf moet een uitdaging zitten; in dit boek was dat Sid Stefan ouder laten worden. Een held die na twintig jaar weer op de planken verschijnt en zijn plaats inneemt temidden van de anderen, dat is nieuw! Interessant ook voor de lezers die het oude werk goed kennen. Er was veel mee te doen.

Stuitte je niet op problemen bij het tot leven wekken van Sid Stefan?

Ja, reken maar. Ik moest hem natuurlijk weer helemaal opnieuw ontdekken, dat was ook het aardige eraan. Ik weet nog maar vaag waar die oude Sid Stefans over gaan, ik heb ze eigenlijk nooit meer goed herlezen. Soms sla ik wel eens zo'n boekje open en dan denk ik: heb ik dat allemaal bedacht? Schrijftechnisch gezien was het nieuwe boek een uitdaging totdat ik wist wie Stefan was, vanaf dat moment ging het een stuk gemakkelijker. Ik zat met twee problemen: enerzijds het verhaal dat zich moest ontwikkelen, en anderzijds mijn hoofdpersoon die weer opnieuw uit de verf moest komen. Het stond me wel voor de geest dat Stefan heel anders was dan vroeger: veel gerijpter. Details hoorde ik soms via lezers. Als ik vertelde dat ik met een nieuwe Sid Stefan bezig was dan zei men bijvoorbeeld: En, draagt hij nog steeds van die mooie pakken? Die signalen pikte ik op en verwerkte ik. Dat ik Sid Stefan luchtkoerier heb laten worden was het ei van Columbus. Mocht ik besluiten er alsnog een serie van te maken, dan kan ik hem de hele wereld over laten reizen en dan weer thuis laten komen, dat kan nu allemaal! Nu zit hij met vrouw en kind in het Caribische Zeegebied, maar daar hoeft hij natuurlijk niet te blijven.

Ga je door met Sid Stefan?

Ja, ik ben al bezig! Ik heb boven al drie/vier hoofdstukken liggen. Er komt altijd van alles tussendoor, dus in die zin wordt de vijfde Sid Stefan bedreigd, maar ik heb het verhaal in mijn hoofd, en ik plan het toch op volgend voorjaar. Ik herschrijf nog steeds eindeloos, maar doordat ik nu een tekstverwerker heb kan ik veel sneller werken. Ik heb iets langer dan een jaar over De terugkeer gedaan, maar ik datzelfde jaar heb ik ook een groot aantal televisie-scripts geschreven en allerlei andere dingen. Tussen september en december heb ik het afgeschreven.

Je werktitel voor De Terugkeer was Kisten, een volbloed Sid Stefan-titel. Mocht dat niet van de uitgever?

Ik had aanvankelijk een idee waarbij kisten een belangrijke rol zouden spelen. Ik wilde er naartoe werken dat Sid Stefan op het laatst bij een stel kisten terechtkwam, en daar moest dan alles inzitten. Ik wist nog niet hoe ik bij dat slot moest komen, en toen ik eenmaal bezig was ontwikkelde het verhaal zich in een andere richting. Er komen nog genoeg kisten

[p. 71]

in het verhaal voor, maar die zijn allemaal maar funktioneel, die zouden zo'n titel niet hebben gerechtvaardigd. Het boek zit nu heel anders in elkaar - veel beter. Ik was mij er zeer goed van bewust dat De Terugkeer een beetje Bram-Vingerling-achtig aandoet, dat het geen goede literaire titel is. Maar het is wél een titel die precies zegt wat er gebeurt! Hartstikke commercieel, dat wel. Ik moest iets overwinnen om zo te kunnen denken, maar het is niet verkeerd om zo te denken, het is iets van deze tijd. En deze tijd is er één waarvan ik de politiek totaal minacht: dat maakt het me makkelijker om het zo te doen.

In de eerste Sid Stefans leg je nog wel eens link met het leed in de wereld - Vietnam bijvoorbeeld. Sindsdien is de narigheid alleen maar toegenomen. Desondanks zitten er in De Terugkeer geen aktuele verwijzingen. Heeft dat iets te maken met verbleekt engagement?

In tegendeel, ik ben alleen maar radikaler gaan denken. Maar Sid Stefan is een a-politieke figuur. Hij kwam wel in politiek gekleurde situaties terecht, maar daarin kon hij zich handhaven - en bijvoorbeeld met een Russische spion samenwerken - omdát hij a-politiek was, niet omdat hij links of rechts was. Hij wist 't allemaal niet zo goed, zoals wel meer losbollen. Zo'n opstelling paste ook prima in de zestiger jaren. Maar nu leven we in een verschrikkelijke tijd, daar denkt Sid Stefan net zo over als ik.

Ik was vanochtend even in Amsterdam en zag een kop in de Telegraaf dat er één of ander Engels rapport was uitgekomen waarin staat dat de consumptie in de EEG de komende jaren met 50% zal toenemen; de consument zal baden in weelde. Het is een rapport, niet de werkelijkheid, maar van dat soort dingen word ik zo depressief. Hier in Ruigoord gaat't wel weer. Maar goed, dat zijn politieke kwesties, en ik zie niet goed hoe entertainment-romans daarvan een onderdeel zouden moeten uitmaken. Ik zal ze althans niet schrijven.

Iets anders is natuurlijk de wereld waarin Sid Stefan zich beweegt: die is door-en-door-verrot, heel ver heen. Stefan zelf is clean: hij is juist luchtkoerier geworden omdat hij met niemand iets te maken wil hebben. In de eerste versie van het boek had ik nog wel wat verwijzingen naar politieke kwesties opgenomen, maar die heb ik er later allemaal uit geschrapt. Ik ben teruggekomen van al dat gekommentarieer in die detectives. Het vertraagt het verhaal, en is in feite niet meer dan de navolging van een Amerikaans voorbeeld.

Lang niet altijd even storend.

Bij de grote meesters niet, nee, maar die gebruiken het literair; en passant. Later is het een maniertje, een stijltje geworden. Voor mij is schrijven nog steeds een vorm van zelfonderzoek: ik ben verdomd benieuwd wat er verder nog allemaal uitkomt.

Je kon altijd maar aan één ding tegelijk werken. Is daar iets aan veranderd?

Nee, dat is juist het beroerde. Als ik aan één of ander televisiestuk werk, dan blijft zo'n Sid Stefan liggen. Ik probeer wel mijn mogelijkheden uit te breiden, maar zo'n boek neemt me volledig in beslag; als ik dat goed wil doen kan ik er niks naast doen.

Precies twintig jaar geleden zei je in Vrij Nederland dat je nog ideeën had voor zeven/acht Sid Stefans. Weer wat later verklaar je dat je nooit de ambitie hebt gehad om serie-schrijver te worden. Nu is in elk geval nummer vier klaar, en je werkt aan nummer vijf. Is dat niet tegenstrijdig?

Ja, dat is 't hem nou juist! Als ik denk als de schrijver van Sid Stefan, dan denk ik aan een serie; zo'n figuur moet worden ‘doorgetrokken’. Zeven of acht onderwerpen? Ja, dat zou ik nu ook kunnen zeggen, een stuk of vijf, zes: die ideeën schud ik moeiteloos uit mijn mouw. Andere ideeën dan destijds natuurlijk. Als thrillerschrijver zou je het eigenlijk allemaal moeten opschrijven. Maar in mijn leven gaat het altijd anders. Ik heb ook andere talenten en ideeën, en die vechten mee om de prioriteit. Ik moet ook andere dingen schrijven, gewoon om geld te verdienen. Daarom heb ik mij ontwikkeld tot iemand die voortdurend verschillende dingen aanpakt. Ik kan niet elke dag hetzelfde doen, dan word ik gek. Het is juist leuk om alles af te tasten, vind ik. Dus zweef ik rond tussen die twee uitersten. Ik ben geen dichter, helaas, want dan zou je van een hoop gezeik verlost zijn, geloof ik. Maar als ik dichter was, dan zou ik alleen maar mooie gedichten willen schrijven. De grote dichters hebben gedichten geschreven waaruit we nog steeds citeren. Ik zie niet in waarom er andere gedichten geschreven zouden moeten worden, wat overigens wel degelijk gebeurt. Ik schrijf wel gedichten, maar die houd ik voor mezelf.

[p. 72]

Is er naast alle genres die je al beoefend hebt nog een métier waarin je je zou willen bekwamen. Science-fiction bijvoorbeeld?

Ik héb science-fiction geschreven. En wel het betere werk ook, al zeg ik het zelf. Een verhaal is vertaald en in Amerika uitgebracht. Het vervelende is dat die verhalen altijd op aanvraag gaan. Het zou eigenlijk zo moeten zijn dat een tijdschrift ongezien tien verhalen van je kocht. Was het maar waar, want ik kan heel goed korte verhalen schrijven. Toch kom ik er niet vaak toe: wat moet ik ermee? Hoewel ik de laatste tijd wel eens denk dat ik best een bundel van tien korte verhalen zou kunnen samenstellen. Ik vind het geen punt om van een goed idee een kort verhaal te maken in plaats van een boek, aan ideeën heb ik nooit gebrek. Nee, als ik zo'n vlaag krijg, zo'n idee dat helemaal uit het niets naar boven komt, dan moet ik daar eigenlijk direkt mee aan de slag.

Ed McBain houdt er ook zo'n ‘alles-gaat-vanzelf theorie’ op na. Zoals hij het vertelt hoeft hij eigenlijk alleen nog maar te noteren wat de stemmetjes in zijn hoofd zeggen. Is dat niet een wat exclusieve voorstelling van zaken?

Gerben Hellinga (Foto: Fran van der Hoeven)

McBain heeft zich een eigen wereld gecreeërd, die hij naar believen kan aftappen. Alles komt natuurlijk uit zijn onderbewustzijn, dat op zijn beurt weer gevoed wordt door het bewustzijn; wat hij ziet, meemaakt en bij elkaar bedenkt: zo werkt dat bij een schrijver. Maar in wezen onttrek je het materiaal aan je onderbewuste, zoals bij dat korte verhaal waar ik het net over had. Dat voel ik heel duidelijk; het komt als modder, als blubber naar boven. En dat wordt dan weer op bewust nivo tot een samenhangend verhaal gestruktureerd - je bent voortdurend aan het selekteren wat bruikbaar is. Je gaat natuurlijk niet in the blind zitten werken. Als ik begin is mijn vel papier wit, maar vanaf het eerste woord ben ik aan het struktureren.

Ik kan me eigenlijk niet goed voorstellen dat jij ooit aan de lopende band Sid Stefans zult gaan schrijven.

Nee, daar werk ik te langzaam voor, het zou ook te eentonig zijn. Je hebt schrijvers die in twee maanden tijd een boek schrijven. Ik wou dat ik dat kon! Ik kan wel snel schrijven, maar ik doe er lang over om daar dan goed proza van te maken. Dat kost veel tijd, maar ik hecht daar veel belang aan. Vorm en inhoud moeten samenvallen, zo wil ik het. Een verhaal schrijven in een prettige stijl, met een goede sfeertekening, dat is toch het mooiste wat er is voor de lezer? Daar ben ik altijd naar op zoek, en daarom lopen mijn plannen vaak anders dan ik gedacht had.

[p. 73]

In de tijd van Dollars, Messen, en Vlammen werd je mede geroemd om je hardheid. Waar zat dat 'm in?

Ik denk dat ik die situaties goed kon beschrijven, lekker plastisch. Zo'n knokpartijtje stond gewoon lekker op papier, zonder dat ik in clichés - mokerslagen en dergelijke - verviel. Daarom werd het onnederlandse hard gevonden, maar het viel eigenlijk best mee, wat er gebeurde. Want echt beestachtige dingen kan ik niet opschrijven, dat is niks voor mij.

Dat zou je niet zeggen alsje naare laatste boek kijkt. Wat dacht je van die snuff-movies en die nare kettingzaag?

In ieder goed misdaadverhaal moet een bepaalde hoeveelheid geweld voorkomen, dat hoort bij het genre, en het is goed voor de spanning. Chandler zei 't al: als je het niet meer weet laat je iemand met een ‘gun’ binnenkomen, dat doet elke schrijver. Het boek begint héél rustig; ik bouw de spanning heel langzaam op, en dan kom je opeens in de horrorwereld terecht. Dat geldt ook voor de werkelijkheid: onze wereld is een horrorwereld. Het is allemaal nog heel kies beschreven. Maar als je het als een teken des tijds wilt zien, als een symbool, dan leven we inderdaad in een tijd waarin dit soort dingen gebeuren: zo ver is het met de wereld gekomen.

Waar het mij om gaat is de gruwelijkheid van het verschijnsel van zo'n snuff-movie. Als je het nog eens doorleest zul je zien dat er een heleboel suggestie bijkomt. Bovendien kijkt Sid Stefan naar televisiebeelden van die vreselijke moordpartijen, dat is nog iets anders dan dat hij ze in het echt ziet. Een televisietoestel kun je makkelijk afzetten, en zeggen Aaahhh, Gadverdamme!! Maar inderdaad, voor de lezer komt het misschien wel hard aan, die is al een heel stuk meegetrokken in het verhaal. Zijn fantasie is al alle kanten uitgezwiept, er is al een heleboel narigheid gesuggereerd, kinderporno en zo. En dan krijgt hij dit. Toch is dat precies wat ik wilde bereiken: de schok op dit moment. Later heeft Stefan het voorlopig gewonnen en gaat hij naar huis, maar je blijft als lezer zitten met één knagende onzekerheid: je weet niet waar die Demon zit, die gast is nog niet gepakt. Pas dan krijg je de werkelijke ontknoping. Dat is wat ik als leeservaring ambieerde. Ook al heb je zo'n boek in een paar uurtjes uit, je bent toch even goed geschrokken.

Ik vond het zelf ook heel gruwelijk toen ik eenmaal aan die scène toekwam, maar dan moet je denken: kom op, geen flauwekul, de beuk erin! Bovendien staat het hele boek in dienst van die slotscène. Ik heb die snuff-movies erin geschreven toen ik al driekwart van het boek klaar had. Toen ontstond plotseling het overzicht. Ik las over die movies in een column en wist meteen dat ik het gevonden had.

Het stuk waarin Demon teruggaat naar Nederland heb ik later geschreven. Die schilderijen klopten nog niet, ik heb andere dingen kloppend gemaakt. Toen moest ik er nog een keer doorheen voor de stijl en voor het opruimen van kleine dingen. Ik heb woorden, zinnen en soms hele scènes geschrapt. Er zijn altijd van die fragmenten in een boek waar je krampachtig aan vasthoudt, maar je moet het verhaal durven zien, de verhaallijn durven volgen. Dan zie je wat afremt of niet kan. Kill your own darlings, heet dat. In dat stadium helpt ook het feit dat ik films heb gemaakt, dat ik veel van montage weet. De opbouw, de verhaallijnen die naast elkaar lopen, het tempo dat erin zit, dat is in een verhaal niet anders. Er zijn natuurlijk genoeg schrijvers die het allemaal al van tevoren weten, maar zo werk ik niet. Ik kan wel van tevoren een boek bedenken - dat héb ik ook wel gedaan - maar dat kan ik dan niet opschrijven.

Wat heeft je ertoe gebracht Amerika zo expliciet op te voeren in De Terugkeer?

Vanaf begin 1980 heb ik een jaar in New York gezeten. Misdaden zoals in mijn boek voorkomen kun je moeilijk in Nederland situeren; in Amerika gebeuren die dingen. Amerika als plaats van handeling nemen had voor- en nadelen. Ik kon natuurlijk gebruik maken van mijn ervaring, maar nadelig was dat ik New York niet meer aktueel kon beschrijven. Ik heb nog even overwogen om het vliegtuig te pakken, maar daar heb ik vanaf gezien. Aan sommige details kun je zien dat mijn beeld van de stad gedateerd is: in het begin laat ik Sid Stefan naar Washington Square gaan, en daar wordt druk gerolschaatst. Laatst vertelde iemand mij dat ze dat daar al lang niet meer doen. Maar goed, ik heb ervoor gekozen om het boek niet nadrukkelijk in 1989 te laten spelen, het is tijdlozer geworden. Als je een boek helemaal ophangt aan historische feiten, dan zit je tien jaar later al een ‘oldie’ te lezen. Terwijl het verhaal klassiek kan blijven, het gaat per slot van rekening toch om het ver-

[p. 74]

haal? Dat soort dingen spelen voor mij een rol bij het konstrueren van een boek. Ik vind dat niet zozeer commercieel: ik denk aan de lezer! Waar het om gaat is hoe je het verhaal vertelt, dat heb je als prozaschrijver allemaal in de hand. Ik wil eigenlijk maar één ding: een goed boek schrijven. Een boek dat ik niet alleen zelf goed vind, maar dat ook door lezers goed gevonden wordt, dat als zodanig wordt gewaardeerd. Je hebt als kunstenaar de mogelijkheid om mooie dingen toe te voegen aan het geheel, dat is voor mij een uitdaging, of het nu een thriller is of iets anders. Dat de thriller ergens onderin de pyramide wordt ingedeeld interesseert mij niet. Ik houd mij met schrijven, met de hele pyramide, bezig.

Je thrillers, maar ook je werk voor toneel en televisie zijn altijd tamelijk succesvol. Je voelt kennelijk goed aan wat het publiek wil. In hoeverre spelen commerciële overwegingen een rol bij het scheppende proces?

Zo'n instelling veronderstelt dat je goed op de hoogte bent van wat er aan misdaadromans verschijnt. Ik lees niet zoveel thrillers. Maar ik ben wél op de hoogte van de tijd waarin wij leven, en daarover heb ik ook een mening. Ik zoek bewust een breed publiek. Niet Het Grote Publiek, niet een esoterisch of eclectisch publiek, niet alleen maar verfijnde intellektuelen. Nee, een publiek dat niet gebonden is aan milieu of klasse, daarin vind je altijd mensen die boeken lezen, toneel- en kunstliefhebbers. Die vind je in alle lagen van de bevolking, geïsoleerd vaak. Het heeft te maken met je opvatting van het schrijverschap. Schrijf je om de eer, om erkenning te krijgen in intellektuele kringen, of schrijf je omdat je het gevoel hebt dat je de mensen iets te zeggen hebt? Neem bijvoorbeeld iemand als Márquez, die heeft een boodschap waar hij iedereen deelgenoot van wil maken, en daarom spreekt hij een taal die zeer toegankelijk is. Hij richt zich niet tot een happy few. Als je dat kunt ben je eigenlijk geen volksschrijver, maar dan behoor je tot de top van de romanschrijfkunst. Wat Márquez heeft geschreven draagt geweldig bij tot de bestaande kennis over het schrijven van boeken. Ik heb van huis uit een vergelijkbaar ideaal meegekregen, en daarbij komt dat een toneelschrijver zich per definitie richt op een groot publiek. Denk aan Molière, aan William Shakespeare, dat waren nog eens volksschrijvers!

Je hebt ooit eens iets verteld over een nogal mystiek gegeven, er kwam een boek met toverformules in voor. Ga je met dat idee nog iets doen?

Waar jij op doelt, dat is een autobiografisch gegeven. Dat is één van die dingen die me de moeite waard lijken om te schrijven nu ik de vijftig voorbij ben. Het is een ingewikkeld verhaal, omdat het gaat over iets dat niet bestaat, namelijk over tovenarij. Ik ben net als andere mensen geneigd om aan te nemen dat die dingen niet bestaan, behalve dan wat mij is overkomen. Het is niet zomaar een incident, maar iets wat al in mijn jeugd is begonnen en door de jaren heen speelt. Anderen hebben erover gepubliceerd, en dat is nóg een reden om mijn eigen lezing te willen geven.

In Zachtjes Knetteren de Letteren van Jeroen Brouwers staat de anekdote waar het om gaat; niet goed beschreven, maar wel herkenbaar. Laatst las ik een interview met de boekhandelaar Schors, en die had 't er ook weer uitvoerig over. Maar als ik eraan ga werken slaat het onmiddellijk weer toe: dan worden dingen die niet waar zijn waar. Het verhaal speelt zich af in een schaduwgebied, ik vertrouw erop dat het langzaam reëler wordt, totdat ik het tenslotte kan opschrijven. Het heeft geen haast, het kan nog jaren duren.

Zie je verschillen tussen vroeger en nu als je kijkt naar de Nederlandse thrillerwereld?

Toen ik begon waren er een stuk of drie, vier schrijvers en een paar klassieken, nu is er een vrij groot aantal schrijvers aktief op thrillergebied. Er bestaat nu zoiets als een thrillerklimaat. De thriller moet uit het hoekje van het hobbyisme getrokken worden - ook de schrijvers moeten zichzelf serieus nemen! Het is belangrijk om op de trom te roffelen, je moet jezelf verkopen wil je niet tenonder gaan in die ontzagwekkende overvloed aan publikaties. In de literatuur is het op het ogenblik kennelijk nogal moeilijk om een boek te schrijven dat in de werkelijkheid staat, bij de thriller lukt dat juist heel aardig.

Het gaat mij ook goed; zo'n Gouden Strop inspireert natuurlijk geweldig. De derde druk van De Terugkeer van Sid Stefan verschijnt nog dit najaar, de oude boeken worden weer in een nieuwe omnibus uitgebracht, er komt een goedkope editie van Merg en Been op de markt, en dan straks in het voorjaar de nieuwe Sid Stefan.