Bzzlletin. Jaargang 19

[p. 67]

Peter Swart
Gerben Hellinga: De terugkeer van Sid Stefan

Gerben Hellinga heeft nooit de ambitie gehad een zogenaamd serie-schrijver te worden, al wekte het snelle ritme van de reeks Dollars (1966), Messen (eveneens 1966), en Vlammen (1967) mogelijk een andere indruk. Verder dan het begin van een vierde avontuur van zijn hoofdpersoon Sid Stefan - dat zich ergens in Turkije moest afspelen - kwam Hellinger, zoals de auteur zich toen noemde, aanvankelijk niet. Dat werd in kringen van liefhebbers van het genre algemeen betreurd, want de opkomst van Sid Stefan werd nu juist ervaren als verfrissend in een tijd waarin er verder weinig vernieuwends gebeurde op thrillergebied. Oolbekkink en Ferdinandusse waren ieder op eigen wijze natuurlijk in orde, maar een Nederlandse tegenhanger van de alom-bewonderde ‘private-eye-Californische-School’ ontbrak destijds.

In 1969 verscheen nog De A van Afbraak, dat later naast de drie korte titels zou worden opgenomen in de Hellinger-Omnibus. Het is een op zichzelf staand verhaal over smokkelaktiviteiten per vliegtuig, gebaseerd op een bestaand dossier van de KLM-Veiligheidsdienst, dat aan de schrijver was toegespeeld door een gefrustreerde employé, die wist wie de daders moesten zijn, maar niets kon bewijzen. Een goed gegeven dat een strak verhaal opleverde.

Hierna liet Hellinga de misdaadroman los om zich te verdiepen in het schrijven en regisseren van toneelstukken. Geen vreemde sprong, gezien zijn toneelopleiding aan het Max Reinhardt Seminar in Wenen. Ook werkte hij regelmatig voor radio, televisie en film. In interviews uit die tijd spreekt Hellinga over zijn misdaadroman als ‘oefeningen in 't schrijven’. Het toneelstuk Ajax-Feyenoord en de bewerking van Theo Thijssens Kees de Jongen waren direkt zeer succesvol, getuige de Henriëtte Roland-Holstprijs (1970) die Hellinga al snel kreeg voor zijn toneelwerk. Ook Mensch durf te leven uit 1970, over het Hollandse cabaretleven in de twintiger jaren (Jean-Louis Pisuisse e.a.) sprak tot de verbeelding. Met het verstrijken der jaren leek de thriller steeds meer een afgesloten hoofdstuk.

De liefhebbers van de misdaadroman werden dan ook aangenaam verrast door het verschijnen van het briljante Merg en Been (1985). Het verhaal staat met beide benen in de Amsterdamse drugsscène en opent met hoofdpersoon Jos de Spin, die met een gat in zijn geheugen ontwaakt naast iemand die voorgoed is ingeslapen. Tijdens zijn zoektocht en poging tot rekonstruktie ontmoet de Spin geen normaal mens, en blijkt dat sommige honden gewoon kunnen denken en praten. Onorthodox? Genre-vreemd? Ach, Hellinga zei 't al eerder in Bzzlletin (nummer 137): ‘In de literatuur bestaan geen grenzen.’

Merg en Been is een uniek boek, waarin extra raadsels worden opgeroepen door het ongeremde gebruik van drank en drugs door sleutelpersonages; het is niet doenlijk een helder onderscheid te maken tussen werkelijkheid en hallucinatie. Het boek verdiende een prijs, maar kreeg die niet, zoals dat wel vaker gebeurt.

Twintig jaar later

Enkele maanden geleden verscheen tot veler verrassing De Terugkeer van Sid Stefan. Twintig jaar later de draad weer proberen op te pakken, het lijkt een hachelijke onderneming. Maar als je moet afgaan op het oordeel van de jury die dit jaar de prijs voor de beste Nederlandstalige misdaadroman moest toekennen, dan heeft één en ander goed uitgepakt: Hellinga kreeg De Gouden Strop 1989.

Sid Stefan. Wat onderscheidde hem indertijd van zijn soortgenoten? Je leest altijd maar weer dat Dollars, Messen, en Vlammen zo hard waren. Nu is het waar dat er in die boeken echte revolvers te bewonderen zijn, en er wordt inderdaad behoorlijk op los geramd en gebeukt, misschien wel vaker en harder dan in die tijd in het Nederlandse taalgebied gebruikelijk was. Maar sindsdien is het incasseringsvermogen van het publiek aanzienlijk toegenomen, meer dan ooit lijkt de wereld te worden geregeerd door geweld.

Hellinga heeft met deze ontwikkelingen in zijn laatste boek gelijke tred gehouden: was

[p. 68]

hij in de zestiger jaren hard-voor-zijn-tijd, dat is hij nu opnieuw - met andere middelen. De kaakslagen van weleer zouden tegenwoordig niet hard genoeg meer aankomen. Wat mij beter is bijgebleven dan menige vuistslag uit de BORN-pocket-periode is de volstrekte geloofwaardigheid van de figuur Sid Stefan, die kennelijk door zijn avontuurlijke levenswandel, onafhankelijkheid, en soepele omgang met de dames ideale identifikatie-mogelijkheden bood. Boven de wet, en toch soms bezig voor 't nut van 't algemeen: zo zien we het blijkbaar graag.

Hellinga houdt overigens van dubbele bodems en mag graag spelen met de ‘point of view’, waardoor zijn personage er nog een dimensie bij krijgt. In Vlammen treffen we hiervan een prachtig voorbeeld aan: Sid Stefan maakt met weer een goed gelukte jongedame een autorit, en vestigt terloops de aandacht op een boek dat zich in zijn tas op de achterbank bevindt. Het meisje bladert eens, leest hier en daar wat, en maakt een schijnbaar losse opmerking over de drukke kaft: ‘Dus jij bent een non-conformist?’ ‘Ben je mal,’ laat de schrijver Stefan zeggen, ‘dat is een reclameslogan van de uitgeverij.’ ‘Wat ben je dan?’ wil het kind weten. ‘Ik weet 't niet, schat. Ik laat me maar wat drijven. Ik pak wat ik pakken kan en voor de rest wil ik nergens iets mee te maken hebben.’ Een non-conformist, dus.

Van origine was Sid Stefan een reklamejongen, wat overigens niet inhield dat de lezer veel over dit wereldje te weten kwam; de auteur had in de eerste plaats een milieu nodig waarin vliegreizen en snelle auto's niet uit de toon vielen - de welvaart was toen nog verre van algemeen.

Verdwenen

In De Terugkeer blijkt de held luchtkoerier (in dienst van de Japanse firma Tsubane) te zijn geworden - een prachtige trouvaille van Hellinga. De vruchten liggen voor het oprapen: de onafhankelijke status, het makkelijke geld, het ongeregelde bestaan, de snelle verplaatsingen en de onverwachte ontmoetingen.

Manja Middleton, dochter van bloembollenkoning Van der Vat, is verdwenen, vijf jaar geleden alweer. Pa Van der Vat is er niet de man naar om zich bij deze gang van zake neer te leggen. Bij herhaling verschaft hij zich toegang tot Stefans woonboot - de Betonnia - om deze bij diens afwezigheid aan een grondig onderzoek te onderwerpen. Hij vindt niets dat herinnert aan zijn dochter, die Stefan wel gekend heeft (dat had hij goed begrepen). De twee ontmoeten elkaar als Stefan een keer wél thuis is, en Van der Vat probeert de luchtkoerier te interesseren in zijn zoektocht. In een anonieme brief wordt gemeld dat Manja is gezien in een disco in New York, en kan Stefan dan niet, als hij toch in New York is... In een tiental bladzijden tekenen zich de contouren van een goede plot af, en de manier waarop Stefan voortbestaat strijkt niet tegen de haren in. Dat de held inmiddels ook een jaartje ouder is geworden merkt de lezer aan Stefans relatie met ene Jonneke, die weinig heldhaftigs heeft. Met het adres van een vriendin van het verdwenen meisje op zak begint Stefan aan een nieuwe serie werkopdrachten. Hoewel je al lezende wel aanvoelt welke kant het verhaal opgaat, lijkt het lang niet vanzelfsprekend dat Stefan zich daadwerkelijk gaat verdiepen in de lotgevallen van Manja Middleton.

Op een jet-set-receptie in New York stelt de vriendin Gina Sid Stefan voor aan een kunstschilder, Jerry Demon, die direkt al zo'n onsympathieke indruk maakt, dat de lezer begrijpt nog niet van hem af te zijn. Demon schildert excentrieke, agressieve doeken waarop vaak plaats is ingeruimd voor hemzelf, voorzien van een geslacht van ongekende afmetingen. Nu niet direkt een gewild artikel, dit soort schilderijen, zou je zo denken, maar een Amerikaan ziet dat anders. Hij koopt een doek, haalt de schilder naar New York, en helpt hem aan een atelier. Een stukje in de Time en de klanten stromen binnen.

Demon, zo weet Sid Stefan, heeft Manja Middleton gekend en geschilderd, maar op de één of andere manier lijkt zijn verhaal niet helemaal volledig. Een langdurige autorit die Stefan en Demon maken naar diens aan de Oceaan grenzende buitenhuis in Maine draagt voelbaar bij aan de zorgvuldig opgebouwde spanning. Het schilderij dat zal worden uitgewisseld aan het eind van de rit is voor beiden slechts een voorwendsel - het gaat in deze konfrontatie om gewichtiger zaken. De inmenging van Nederlandse politie en FBI-agenten legt extra gewicht in de schaal, de aard van de misdaad begint steeds duidelijker vormen aan te nemen. Opmerkelijk is dat het dramatische hoogtepunt van het boek niet samenvalt met het slot, dat nóg spannender is dan de aanvankelijke ontknoping. Hierover praat

[p. 69]

men al gauw de mond voorbij - laat ik dus volstaan met te zeggen dat één en ander een nuance anders blijkt te liggen dan men al lezende logischerwijs had aangenomen.

Snelheid

De terugkeer van Sid Stefan zit als een Chinese puzzel in elkaar en is hoed en overtuigend geschreven. Hellinga is éen van die auteurs die er maar niet in slagen een slecht lopende Nederlandse zin samen te stellen. Het boek heeft snelheid, mede door de zeer snelle verplaatsingen die voor een luchtkoerier nu eenmaal aan de orde van de dag zijn. En gelukkig ligt New York regelmatig op de route. Voor mij is het geen punt van kritiek dat Hellinga zich zou bezondigen aan een ietwat oubollige stijl, zoals ik ergens heb gelezen. In tegendeel: een truttig bedoelde vrouw zodanig typeren dat het beeld ontstaat van een truttige vrouw, dat verraadt vakmanschap. Jonneke is haar naam.

Illustratie: Leo Eland

Hellinga roept spanning op door de lezer klem te zetten in zijn verhaal, en krijgt je in de slotepisode zelfs zover dat je hoopt dat vooral dat ene kind (!) gespaard mag blijven. In het jury-rapport van De Gouden Strop werd Hellinga geprezen omdat ‘hij doorgaat waar een ander tevreden zou zijn geweest.’ Het enige waaraan ik me tijdens het lezen van dit voortreffelijke boek heb gestoord is de keuze van zeker moordwapen, waarmee men volgens mij veel beter andere dingen kan doen. Maar misschien is het wel zo dat de thrillerliefhebber dermate vertrouwd is geraakt met allerlei vormen van geweld, dat hij pas weer opveert wanneer hij met dergelijk gereedschap wordt gekonfronteerd. Ik wens de lezer sterkte toe bij het doornemen van de bedoelde passages.

Gerben Hellinga, De terugkeer van Sid Stefan. Uitgeverij Bert Bakker, 216 p., fl 24,90