Bzzlletin. Jaargang 19

[p. 75]

Joost Niemoller
‘Ik ben met tien romans tegelijk bezig’
In gesprek met Alfred Birney

Begrippen als camp en postmodernisme zijn de jonge schrijver Alfred Birney vreemd. Hij is een systeembouwer, zijn boeken zijn gedegen samenhangende gehelen, de aanzetten tot een groot oeuvre, waarin een Indische familie een belangrijke rol zal spelen en ook een tehuisverleden nadrukkelijk aanwezig is. Een gesprek bij het uitkomen van zijn tweede roman, Bewegingen van heimwee.

Van Alfred Birney (1951, Den Haag) verscheen in 1987 de roman Tamara's lunapark. Onlangs verscheen de roman Bewegingen van heimwee.

Ik begrijp dat je pas op je dertigste serieus begonnen bent met schrijven.

Ik liep al heel lang rond met het idee. Maar ik speelde veel gitaar, ik had er geen tijd voor. Ik heb wel veel gelezen, technisch gelezen om me op het schrijven voor te bereiden. Er kwamen aanzetten van romans, die dan weer niet werden afgemaakt. Tegen m'n dertigste brak ik een vinger en kreeg ik een operatie aan een andere vinger, waardoor ik geen volwaardig musicus meer kon zijn. Toen werd de keuze heel makkelijk.

Je hebt eigenlijk twee roepingen?

Ik vind de term wat zwaar. Gitaarspelen is geen roeping. Dat is iets natuurlijks. Het maakt deel uit van mijn dagelijkse behoeften, zoals eten, drinken en slapen. Schrijven is misschien wel een roeping, al kan ik wel eens een week of wat overslaan.

Hoe zie je de relatie tussen gitaar spelen en schrijven?

Als ik kijk naar mijn ontwikkeling als gitarist, dan hoop ik dat het met schrijven op dezelfde manier zal gaan. Ik zoek naar een manier om zo min mogelijk gebonden te zijn aan structuren, regels. Daar ben ik nog lang niet aan toe. Met musiceren wel. Ik speel al twintig jaar en ik kan zomaar wat zitten spelen, me vrij voelen en toch iets laten horen wat acceptabel is om naar te luisteren.

Je nieuwe boek is veel conventioneler dan je eerste.

Ja precies. Dat bedoel ik met dat ik me in een vrij vroeg stadium bevind. Ik ben aan het uitproberen wat ik kan. Ik wil elk boek op een andere manier schrijven. Er is al veel gedaan, en er zijn veel literaire technieken die ik nog niet heb uitgeprobeerd. Meervoudig perspectief. Simultaanvertelling. Als je alles hebt geprobeerd zal het nog heel moeilijk zijn om met iets nieuws te komen. Dan zit er daarnaast ook nog een heleboel in m'n hoofd uit mijn eigen leven waarover ik wil schrijven en dat is een probleem.

In je beide boeken staan gebouwen centraal. Zie je die gebouwen als metafoor voor het boek zelf?

Wel in Tamara's lunapark; daar kun je dat hele boek als een gebouw dromen. In m'n tweede boek, Bewegingen van heimwee, is het gebouw een symbool van veiligheid, maar dat heeft niets te maken met de structuur van het boek zelf.

Tamara's lunapark begint met een tekenaar die schema's maakt. Doe jij dat zelf ook?

Zo ben ik begonnen aan Bewegingen van heimwee. Niet aan Tamara's lunapark; toen wist ik alleen dat een man naar de moederschoot zou afdalen.

In Bewegingen van heimwee lijken de hoofdstukken verwisselbaar.

Tamara's lunapark heeft een hele dwingende vorm. Misschien is dat de consequentie van die werkmethode geweest, dat het ene hoofdstuk al schrijvende uit het andere is voorgekomen. In Bewegingen van heimwee heb ik ook een duidelijke constructie aangebracht, al is die minder gauw zichtbaar. Ik hou van construeren. Ik hou van harmonie, van evenwicht. Het heeft uiteindelijk een spiegelende vorm met het middelste hoofdstuk als as. Dat sommige hoofdstukken verwisselbaar zijn komt allereerst door het thema en in de tweede plaats door de overeenkomstige opbouw.

[p. 76]

Alfred Birney (Foto: Hapé Smeele)

Hou je er ook van als een boek ingewikkeld is?

Dat lijkt wel zo hè. Maar ik vind ingewikkeld niet per definitie mooier dan eenvoudig. Hinkelspel van Cortazar - ik kan wel een mooier boek verzinnen. Laatst las ik bijvoorbeeld een boek van Chinua Achebe, Things Fall Apart; een heel eenvoudig vertelde roman maar wel prachtig.

Je kunt je ook voorstellen dat je een chronologische vertelling schrijft?

Daar ben ik nu aan bezig. Ook omdat ik dat nog niet heb gedaan. Kijken wat de mogelijkheden zijn en dan een soort labyrint scheppen, waarin steeds weer alles terugkomt.

In die zin is het dus niet chronologisch.

Het verloop van het verhaal wel, de rest niet. Het moet toch wat ingewikkelder zijn dan op het eerste oog waarneembaar is. Ik vind dat een boek herleesbaar moet zijn, dat je bij tweede en derde lezing toch weer nieuwe aspecten eraan moet kunnen ontdekken. Wat dat betreft ben ik in Tamara's lunapark verder

[p. 77]

gegaan dan in Bewegingen van heimwee, dat je één keer kunt herlezen - dan weet je het wel. Tamara's lunapark kun je vaker herlezen en je kunt steeds weer andere dingen ontdekken. Ik zoek nu naar een balans tussen die twee.

In je stijl streef je wel een grote mate van eenvoud na.

Mijn beelden probeer ik zo helder mogelijk neer te zetten. Geen ingewikkelde zinnen.

Heb je een hekel aan iets wat al te duidelijk ‘literair’ is?

Wel wanneer je ziet dat de schrijver echt z'n best heeft gedaan op z'n zinnen. Er zijn schrijvers die zo virtuoos zijn dat het lijkt alsof het ze heel makkelijk afgaat. Dat vind ik prachtig. Ze staan als het ware boven de materie. Maar er zijn ook schrijvers die krampachtig proberen een literaire stijl te hebben. Dat vind ik niks. De inspanning mag niet zichtbaar zijn. Het moet vanzelfsprekend lijken. Ook in virtuositeit.

Wat zijn voor jou voorbeelden geweest?

Een echt voorbeled heb ik nooit gehad. Geen Nederlandse schrijver in elk geval. Bordewijk bevalt me erg. Eenvoudig taalgebruik, maar hele sterke beelden die je altijd bijblijven. Elsschot; ik vind z'n boeken vervelend, maar de beelden die hij oproept zijn glashelder. Ook eenvoudig taalgebruik.

Komt je tweede boek dat ideaal meer na dan je eerste?

Er is een verandering van stijl te bespeuren, maar ik weet niet precies welke. Aanvankelijk dacht ik, toen ik Tamara's lunapark herlas, hé, de zinnen zijn korter, scherper, helderder. Maar naarmate ik verder kwam vond ik het toch minder. Toch heb ik nu pas, bij het schrijven van mijn volgende roman, het gevoel dat ik die eenvoud echt benader. De beelden zijn voor mij belangrijker dan de poëzie in de zinnen. Poëzie in taal vind ik ook prachtig, maar ik denk niet dat daar mijn talent in ligt. Ik ben daar ook veel te lui voor. Ik zoek niet steeds nieuwe woorden. Ik schrijf geen gedichten, ik ben niet urenlang bezig met één zin. Misschien ga ik dat later doen. Nu ben ik er te onrustig voor. Wellicht teveel gedreven.

Tamara's lunapark eindigt met een hoofdstuk acht, dat oningevuld blijft.

De acht is een getal uit de Kaballa. Het symboliseert het begin en het einde. Het getal van de dood en de wedergeboorte. Je weet niet of de hoofdpersoon aan het einde inderdaad slaappillen met jenever heeft ingenomen, zoals eerder gesuggereerd wordt. Het oningevulde laatste hoofdstuk is een uitnodiging aan de lezer om weer opnieuw te beginnen met het lezen van de roman, of om de roman achterstevoren te gaan lezen. De acht symboliseert een ander bestaan, een ander soort bewustzijn, waarin hij terecht is gekomen. De lezer kan zelf invullne wat hij wil.

Je ontkomt niet aan het idee dat je boeken een autobiografische inslag hebben. Je hoofdpersonen zitten zo vaak in tehuizen dat je sterke vermoedens over een tehuisverleden van de schrijver krijgt.

Ik moest de hoofdpersoon in Tamara's lunapark een achtergrond meegeven. Hoe kwam het dat hij aan achtervolgingswaanzin leed? Zo ben ik bij mezelf terecht gekomen. Ik kon eigenlijk niets anders verzinnen. Het schrijven van dit boek had ook een inzichtgevende psychotherapeutische werking voor me. Ik kwam op een gegeven moment mezelf tegen, toen ik hoofdstuk vier had geschreven. Daarin zitten twee stellen, waaronder de hoofdpersoon, te praten bij een zwembad. Leo Sanders, de hoofdpersoon, vermoedt dan een complot. Victor, José en Lora zouden in zijn gedachten een plan hebben gesmeed om Lora zwanger te laten worden van hem, zodat ze een leefgemeenschap kunnen beginnen. Ik werd me bewust van mijn eigen angst om kinderen te verwekken. Op dat punt aangekomen, halverwege de roman, kon ik niet meer om mezelf heen. Toen heb ik die sprong gemaakt naar de ruïne van dat tehuis, en zo ben ik langzamerhand m'n eigen verleden ingedoken, al bleef ik dat sterk romantiseren. Ik wilde aanvankelijk een roman schrijven die geen autobiografische inslag had, om mezelf te bewijzen dat ik iets kon schrijven dat niets met mezelf te maken had, en heb daarin gefaald.

En dat had meteen consequenties voor je tweede roman.

Het was een soort schaamte die ik moest overwinnen. Die heb ik overwonnen door Bewegingen van heimwee te schrijven. Nu ben ik zover dat ik zonder het schaamrood op de kaken autobiografisch kan putten, ik zou wel gek zijn als ik over dingen ging schrijven die ik nog nooit heb meegemaakt.

[p. 78]

Misschien had je aanvankelijk een ander idee van wat interessant is aan literatuur.

Dat is in wezen ongewijzigd gebleven. Alleen maar schrijven wat je hebt meegemaakt, dat doe ik niet. Ik verdraai de werkelijkheid. Het moet spannend zijn om aan een boek te werken. Bij Bewegingen van heimwee was er eerst het verhaal over de heldin van zaal M. Toen ik aan dat verhaal begon wist ik bij god niet waar het heen ging. Ik had alleen een beeld van dat meisje dat in ooievaarshouding in een steeg staat. De autobiografische aspecten zijn er vanzelf ingeslopen; dat bracht me op het idee om het verhaal als een roman te construeren.

Wist je ook wie dat meisje was?

Nee. Ze is al schrijvend ontstaan. Zo zou ik het liefst al mijn romanfiguren tekenen, maar dat gaat niet. Ik zou het liefst helemaal leeg zijn. Zonder bestaande figuren uit het verleden aan het bureau zitten en een wit vel papier langzaam tot leven zien komen, zoals je wel meer schrijvers hoort praten.

Wat me verbaast is dat het autobiografische in je werk zo'n problematische zaak is. Elke persoon waarover je schrijft ben je uiteindelijk toch zelf denk ik dan. Dat weet je, dat is het uitgangspunt gewoon.

Wanneer je uit eigen ervaring put is de verleiding groot om het maar gewoon zo op te schrijven. Maar dat wil ik niet. Ik wil het op een bijzondere manier opschrijven. Het liefst zou ik alleen maar fantastische verhalen schrijven. Zo ben ik ook begonnen. De eerste romanaanzetten waren zonder uitzondering fantastisch, een beetje naar aanleiding van Gustav Meyrink, Franz Kafka.

Kafka is toch ook een autobiografisch schrijver?

Ja, aderdaad. Maar hij schrijft niet wat hij heeft meegemaakt.

Hij schrift wie hij is.

Laat ik et zo zeggen. De eerste 25 jaar van mijn leven zijn zo turbulent geweest, dat moet ik opschrijven. Dat ervaar ik als een probleem, iets dat mijn fantasie, mijn vrijheid in de weg zit.

In Bewegingen van heimwee word je bijna tegen je zin in naar dat tehuis toegetrokken. Alsof het je dwingt om er weer over te beginnen.

Dat bedoel ik. Overigens, het tehuis is voor Mark de Wolf, de hoofdpersoon in Bewegingen van heimwee, de minst slechte plek om te vertoeven. Ook later in zijn leven. Hij wil terug naar het tehuis, terwijl hij daar eigenlijk niks te zoeken heeft. Het is eenzelfde soort romanfiguur als Leo Sanders. Ze dolen door de wereld en ze weten eigenlijk niet waar ze naartoe moeten. Dat vind ik zelf wel eigentijds. (Lacht.) Je ziet het ook bij Modiano. Die doet het nog veel sterker, die laat zijn romanfiguren alleen maar door straten lopen, met hun herinneringen als zeer vage beelden.

In Tamara's lunapark is Leo duidelijk op zoek naar iets speciaals.

Hij is op zoek naar liefde, naar veiligheid. Pas op het laatst verdwijnt hij in de moederschoot. Hij vindt het onverteerbaar dat zijn kind wordt geboren, dat het de baarmoeder moet verlaten. Juist de plek waar hij zelf wil zijn. Hij wil alleen maar terug naar het niet-bestaan, of een vorig leven, en wijst alle vrouwen af die hij tegen komt. De doelgerichtheid van Mark de Wolf in Bewegingen van heimwee ligt erin dat hij steeds naar dat tehuis terugverlangt. Je zou het tehuis als een metafoor van de baarmoeder kunnen beschouwen. Uiteindelijk is het verlangen van Mark de Wolf concreter dan dat van Leo Sanders. Terugverlangen naar een baarmoeder is vager dan terugverlangen naar een gebouw.

Toen ik het tweede boek uit had, dacht ik dat een derde alleen maar weer over het tehuis kon gaan.

Ja (Lacht.) Maar dat is niet zo.

Ben je er klaar mee?

Nee. Toen ik Tamara's lunapark had geschreven, dacht ik: nu ga ik een meesterwerk schrijven. Ik begon aan een roman die in drie tehuizen speelde. Al die tehuizen waar ik heb gewoond, en dan ben ik er klaar mee. Toen las ik een interview met Marja Brouwers, die opmerkte dat veel beginnende auteurs de fout maken om na hun eerste boek gelijk hun meesterwerk te willen schrijven. Ik was halverwege die tehuisboeken, ik was vastgelopen en ik dacht: ja, ze heeft gelijk. Ze was net op tijd om mij te waarschuwen. Die roman heb ik in de la gelegd. Toen ben ik naar Indonesië gegaan. Ik heb daarover een reisverhaal geschreven voor de Volkskrant en dat ben ik nu aan het omwerken tot een korte roman.

[p. 79]

Terug naar Indonesië. Dat klinkt als terug naar de baarmoeder.

Deze roman wordt de eerste in een serie. Mijn levenswerk zal denk ik een romancyclus zijn over een Indische familie in Nederland. Daarbij wil ik van halverwege de vorige eeuw tot het einde van deze eeuw gaan. Ik hou geen bepaalde volgorde aan. Die Indische romans zijn uiteindelijk belangrijker dan de tehuisromans. Althans, dat is de opzet.

In je tweede boek lijkt het alsof je alle personen oningevuld houdt. Alsof je er in latere boeken nog heel veel over wil vertellen.

Ja mooi hè, dat schimmige. Zo is het in het hele leven. Mark de Wolf weet niet wat er met de heldin van zaal M. is gebeurd. Hij komt steeds weer mensen tegen en raakt ze weer kwijt, dat is gewoon in zo'n tehuis in de jaren zestig. Sommigen laten een sterke indruk op hem achter. Hij vraagt zich af wat er met ze is gebeurd, maar hij weet het niet. Dat wat zichtbaar is, dat weet je. De rest kun je alleen maar verzinnen. Het is ook met opzet een personale roman; je ziet het alleen maar door de ogen van de hoofdpersoon. Maar dat beperkte perspectief heeft niets te maken met lijnen die ik uitzet naar m'n volgende romans. Wel sommige gebeurtenissen die ik neerzet; die moeten later kunnen aansluiten. Ik ben als het ware met tien romans tegelijk bezig. Wat ik aan het schrijven ben zet ik op schema's, zodat ik me later niet vergis bij het leggen van het volledige mozaïek. Ik heb een la vol schema's. Maar het uitzetten van lijnen naar latere romans is toch niet echt de reden waarom ik die mensen schimmig hou. Dan zou ik als het ware met een hele grote roman bezig zijn, met deze boeken als eerste hoofdstukken. Zo is het niet.

Vanwaar de nadruk op bewegingen in je laatste boek?

De titel draagt twee betekenissen in zich. Bewegingen van heimwee, in de betekenis van bewegingen veroorzaakt door heimwee, en het heimwee als een identiteit, een spook dat iemand in zijn greep neemt. Zo ervaart Mark de Wolf het. Het heimwee beweegt zelf, pakt hem beet en brengt hem terug naar het tehuis. Het verlangen is iets waaraan hij niet ontkomt. Die heimwee veroorzaakt allerlei bewegingen, maar die gaan steeds terug naar het tehuis. Door die titel ben ik het woord bewegingen veel gaan gebruiken. Als je zou vragen: wat doen de mensen op aarde? - dan zou ik niets met zekerheid kunnen zeggen, behalve dat ze bewegen. Mark de Wolf zou je als een slachtoffer kunnen beschouwen. Hij gaat op het laatst toch weer terug naar die plek wanneer het tehuis er niet meer is. Er is alleen een ruïne. Voor mij heeft dat fenomeen heimwee een magische betekenis. Alsof er een god van het heimwee zou zijn.

Wat zegt een begrip als postmodernisme je?

Niks. Als ik het woord postmodernisme boven een artikel zie staan dan sla ik het artikel over. Hoe ik mijn personages neerzet vind ik zelf ‘modern’. Door ze weinig eigenschappen te geven, door ze te laten bewegen, door ze niet meer te laten zijn dan pionnen.

Een eigenschap van het postmodernisme is onder andere de alom aanwezige ironie.

Ja ja, jezelf niet serieus willen nemen. Uiteindelijk is alles navolging. Lijkt me heel vervelend. Ik heb dat bewustzijn ook wel, maar ik heb nog de illusie dat ik met iets aan kan komen wat nog niet is gedaan. Zolang ik dat kan hopen kan ik schrijven. Als ik zeker weet dat ik niets meer heb toe te voegen, zou het wel erg moeilijk gaan worden. Ik zou me kunnen voorstellen dat je dan gaat ironiseren wat je zelf schrijft. Het is een soort schaamte: o jé, dit is al gedaan, laat ik maar om mezelf lachen, laat ik het maar ironiseren. Ik vind het zwak. Waarom niet gewoon, serieus, schrijven wat je wilt schrijven? Een schrijver die zijn wortels alleen in de literatuur heeft, die is gaan schrijven vanuit wat hij heeft gelezen; ik kan me voorstellen dat die naar postmoderne middelen gaat grijpen en de boel gaat ironiseren. In wezen heb ik mijn wortels niet in de literatuur. Ik denk dat het cynisme mij daardoor minder snel zal grijpen.

Jij leest niet veel?

Misschien één roman per week, hooguit. Of een essay. Maar ik lees soms ook een paar maanden niet. Postmodernisme is denk ik een heel intellectualistische manier om met literatuur om te gaan. Er zit nauwelijks gevoel bij, de blues is weg. Het is een spel met taal, met vormen.

Het komt ook voort uit het bewustzijn dat je zoiets als de blues, het gevoel, gaat wantrouwen.

Zover ben ik nog niet. Goddank. Als ik zover zou zijn zou ik wellicht een einde aan m'n

[p. 80]

leven maken. Als je alleen nog maar wilt spelen, dan heeft e verveling zijn uiterste grenzen bereikt. Ik denk dat elke schrijver een niet aanwijsbare, niet tastbare drang heeft tot schrijven, iets wat zich nauwelijks laat omschrijven. Een uitschreeuwen van pijn. Je kunt blues gaan spelen. Je kunt ook jazz maken, en daarin verder gaan. Je kunt het zo complex gaan maken als je wilt. Ironie is niet iets wat mij ligt. Ik durf nog gewoon ernstig te zijn. Ik ga niet expres sombere of mistroostige boeken schrijven om ironisch te doen. Ik bedoel het echt zoals het er staat. Misschien ben ik wel ouderwets. Hoewel, Van der Heijden en Kellendonk ironiseren toch ook niet, die menen ook wat ze schrijven. Of Oek de Jong. Of Leon de Winter. Misschien is er bij De Winter zelfspot aanwezig, of zelfhaat, wat samenhangt met zijn joodse achtergrond. Maar dat is een ander soort ironie.

Heeft televisie of film invloed op je gehad

In Tamara's lunapark heb ik geprobeerd om de sfeer van Orson Welles op te roepen. In Bewegeingen van heimwee zitten filmbeelden die zich ooit in mijn geheugen hebben vastgezet. Het zijn bijna foto's.

Die komen ook veel in je boeken voor, foto's.

Het terugverlangen van Mark de Wolf is een verlangen naar een moment dat stilstaat. Heimwee richt zich veeleer op een periode, niet op een fragment. Het terugverlangen naar de heldin in de steeg; dat is een statisch beeld. Dat moment had voor hem eeuwig mogen duren. Ik denk dat de herinnering zo werkt, dat je niet zozeer terugverlangt naar een bepaalde periode, maar steeds naar een enkel moment. En die plaatjes zijn de voedingsbodem voor de fantasie. Heimwee is moeilijker te doorgronden, abstracter.

Kijk je veel televisie?

Nee. Ik vind het niks meer. Ik heb vaak 's avonds de beeldjes aan, en wanneer ik een zwart-wit-film zie op het matrixscherm, dan kijk ik wat het is. Een sombere film kijk ik uit, ook als ik midden in de handeling val. Humphrey Bogart, een film van Fritz Lang of Alfred Hitchcock, daar ga ik voor zitten.

Maar Miami Vice?

(Lacht.) Ik weet niet eens precies wat dat is.

Het verschijnsel camp is je vreemd?

Ja. Ik heb de indruk dat het modern is, want vrienden van mij kijken naar zo'n Australische serie, Sons & Daughters. Die gaan daar elke avond voor zitten. Het zijn geen domme jongens of zo. Ik ben alleen niet zo modebewust, vrees ik. In de tijd dat je naar de Marx Brothers moest kijken deed ik dat ook niet.

Ik zag een overeenkomst tussen Tamara's lunapark en De kellner en de levenden van Vestdijk.

Ja, dat is een goeie opmerking. Hoe ging dat. Toen ik aan Tamara's lunapark bezig was, liet ik de hoofdpersoon op een spoorwegperron komen. Toevallig las ik De kellner en de levenden, met ook zo'n onderwereldsituatie, ook op een spoorwegperron. Vervolgens ben ik de hele beginsituatie opnieuw gaan verzinnen. De sfeer van De kellner en de levenden is er nog wel, die deed me overigens ook denken aan Orson Welles en Hitchcock.

In Tamara's lunapark speelt de angst voor een atoomoorlog; een beetje gewild vond ik dat.

Toen ik dat boek schreef wist ik dat dat over een paar jaar wel passé zou zijn. De angst voor het atoomgeweld is nu verdrongen voor de angst voor de verslechtering van het milieu. In deze moderne tijd zijn dingen wel heel snel passé. Ik ben bang dat de milieuproblematiek ook snel passé zal zijn. Het is duidelijk dat de mens zich verveelt en dus op zoek gaat naar nieuwe dingen die hem kunnen opwinden. Maar ik ben nog steeds bang. Ik geloof niet dat ze opzettelijk een derde wereldoorlog zullen ontketenen met atoomgeweld, maar het is al veertien keer bijna fout gegaan met de computers. Dagelijks zijn er computerpiraten bezig om in te breken bij het Pentagon. Dat is een gevaarlijk tijdverdrijf.

De problematiek van de Indo's is nauwelijks aanwezig in je boeken.

Dat zal zeker heel sterk in mijn volgende werk naar voren komen. De hoofdpersoon uit mijn volgende boek is afgeleid van mijn vader. Dat is de Indische man in Bewegingen van heimwee, met al dat oorlogspeelgoed. Mijn schrijvende Indische generatiegenoten zullen wel historisch besef hebben, maar ze tonen het nauwelijks. Alleen de twee-zielen-problematiek: wie ben ik. Op dat gebied is er dus veel werk te doen.