Bzzlletin. Jaargang 19

[p. 37]

Sandra de Vries
De kracht van Winnie de Poeh

Ik werd geboren in Amsterdam, waar mijn ouders in 1937 naar toe waren verhuisd. Tot hun opluchting, want Sneek, waar zij tot dan toe woonden, was voor beiden te beklemmend. Mijn geboorte vond plaats op 25 oktober 1946, na de Tweede Wereldoorlog dus. Voor mijn bestaan is die oorlog van essentieel belang geweest, al klinkt dat paradoxaal. Een definitieve verwijdering tussen mijn ouders werd er door verijdeld. Ik ben daarom niet alleen het produkt van de optimistische kijk op het leven die na de oorlog opbloeide, maar ook van de hereniging van mijn ouders. Een foto uit 1945 belichaamt voor mij hun ‘tweede leven’ samen en luidt tevens de periode in die ik van dichtbij heb meegemaakt.

Mijn ouders in 1946, vlak na de bevrijding

Aanvankelijk woonden wij aan de Kloveniers-burgwal, maar al gauw verhuisden we naar een groot, statig, maar vervallen bovenhuis aan de Raamgracht, met zicht op de Zuidertoren. Daar heb ik zowel mijn lagere als een groot deel van mijn middelbare schooltijd gewoond. Toen ik vijf jaar was, gins mijn broer René (geboren in 1934) het huis uit. Ik ben dus eigenlijk als enig kind opgegroeid.

Mijn ouders hadden het niet breed. Dat realiseerde ik me later pas, want indertijd heb ik daar niets van gemerkt. Ondanks zijn vervallen staat was ons huis uiterst karakteristiek. Juist doordat het verwaarloosd was, konden mijn vader en mijn broer het zich permitteren om in de gang een grote wandschildering van onze honden te maken. Later kwam daar nog een zwartwitte krijttekening bij, bovenaan de trap die van de voorkeur naar ons bovenhuis leidde. Als ik me niet vergis waren daarop religieuze figuurtjes te zien die aan touwen van kerkklokken bengelden. Het spijt mij nog altijd dat deze tekeningen nooit gefotografeerd zijn. Zij gingen verloren in 1966, toen ons huis verbouwd werd als onderkomen voor de A.V.S.V. (Amsterdamse Vrouwelijke Studenten Vereniging) en wij naar de Egelantiers-gracht in de Jordaan verhuisden (waar we uitkeken op de Westertoren).

Toen ik nog niet naar school hoefde, studeerde mijn moeder medicijnen. Soms gingen wij naar het Vondelpark, waar zij ging zitten werken, terwijl ik de plaatjes uit haar anatomieboeken natekende. Ze heeft haar studie helaas nooit afgemaakt, maar ging in plaats

[p. 38]

daarvan werken zodra ik de schoolleeftijd had bereikt. Achtereenvolgens was zij als fysiotherapeute verbonden aan het Weesperpleinziekenhuis en het Rheumacentrum dat thans het Jan van Bremeninstituut heet. Eigenlijk heeft zij er altijd voor gezorgd dat ons gezin een basisinkomen had, zodat mijn vader zich optimaal op zijn schrijversbezigheden kon concentreren.

Wij leidden een tamelijk geïsoleerd bestaan. Het wegvallen van vrienden en bekenden door zowel de Tweede Wereldoorlog als de ‘koude’ oorlog was daar ongetwijfeld voornamelijk debet aan, al zullen spanningen binnen ons gezin ook wel eens een rol hebben gespeeld. Van de bezoekers die wel kwamen, herinner ik mij vooral mijn vaders partijgenoten Leo Koning en Wim Hulst. Ook de bezoeken van kunstcritica Mathilde Visser staan mij helder voor de geest; haar markante persoonlijkheid en haar werk intrigeerden mij. Van de incidentele bezoekers herinner ik me vooral Bert Bakker, met zijn sonore stemgeluid, de aristocratische Jani Roland Holst en Joris Ivens.

Winnie de Poeh

Als mijn broer kwam, wedijverde hij met mijn vader in humor en spitsvondigheid. Ik bewonderde hem en voelde me tegelijk vaak klein en dom in zijn aanwezigheid. Die ongelijkheid verdween op slag als ons aller lievelingsboek Winnie de Poeh ter sprake kwam. Zo individualistisch als wij ons meestal in het dagelijkse leven bewogen, zo eensgezind waren wij in onze liefde voor deze beer en zijn kornuitjes. Mijn ouders en mijn broer konden hele stukken uit de Poeh-boeken citeren. Ik genoot daarvan, omdat dat boek ons bond. De avonturen die Poeh en zijn vriendje Knorretje beleefden zijn mij in extenso voorgelezen. Het hoofdstuk dat begon met ‘Het regende en het regende en het regende’ heb ik tientallen malen gehoord. Behalve de boeken had ik ook een echte Poeh-beer, een Knorretje (een oud beertje van mijn moeder dat merkwaardigerwijs zeer op het varkentje was gaan lijken), een Iejoor en een Teigetje.

De Poeh-beer vergezelde mij overal. Zelfs op de reis die wij in 1953 naar Rusland maakten. Een van weinige reizen die we gevieren hebben gemaakt, al vertrokken we afzonderlijk. Mijn moeder en ik reisden per trein naar Praag. Mijn vader en mijn broer volgden per vliegtuig. We troffen elkaar op 17 juli in de Tsjechische hoofdstad en reisden vervolgens gezamelijk verder per trein om op 23 juli in Moskou te arriveren. Van die reis herinner ik me vooral de vriendelijkheid van allerlei medereizigers en van onze gastheren. In onze Moskouse hotelkamer stond altijd een schaal met hazelnoten, wat ik het toppunt van luxe vond.

In Moskou maakten wij verschillende excursies. Onder andere naar het Kremlin, waar wij een Engelsman ontmoetten die bij het zien van mijn beer spontaan allerlei passages uit Winnie de Poeh begon te citeren. Zelf kreeg ik tijdens dat bezoek de doodsschrik toen ik, in de veronderstelling verkerend dat ik naast mijn vader liep, plotseling merkte dat ik mij naast een wildvreemde man bevond, die ongeveer dezelfde broek en hetzelfde schoeisel als mijn vader droeg.

De ontmoeting met de Russische schrijver Prieschwin in 1953

Soms gingen wij ook naar buiten. Zo gingen we eens naar een riviertje dat zich ongeveer zestig kilometer buiten Moskou bevond, waar we picknickten en een ontmoeting hadden met de tachtigjarige Russische schrijver Prieschwin en zijn vrouw. Zoals gewoonlijk

[p. 39]

was het eten overvloedig. Ook de wodka vloeide rijkelijk, zodat de dag enigszins euforisch verliep.

Gedurende ons verblijf in Moskou werden we medisch onderzocht. Mijn broer en ik waren gezond, maar mijn vader leed aan slapeloosheid en mijn moeder aan een te lage bloeddruk en bronchitis. Dit leidde er uiteindelijk toe dat wij naar een sanatorium in Sotsji aan de Zwarte Zee werden gestuurd. De treinreis erheen was warm en lang. Onderweg werden we zo volgestopt met watermeloen, koude kip en eieren dat we af en toe stiekem iets door het raam lieten verdwijnen. Reizigers die in de coupé achter ons zaten, moeten af en toe vreemd hebben opgekeken van de vreemde projectielen die hun raam passeerden. De ideeën die de Russen er op na hielden als het om ‘aansterken’ ging, waren hartelijk, maar wel ouderwets. In ieder geval waren onze magen er niet tegen bestand.

In Sotsji hielden we echt vakantie. We zaten aan het strand, dat bestond uit afgesleten keien, die gloeiend heet werden in de zon. Omdat men naakt aan het strand vertoefde, was er een aparte mannen- en vrouwenafdeling.

Van de terugreis herinner ik me weinig. Alleen de aankomst in Nederland die als een koude douche kwam. Bij Roosendaal werden we uit de trein gehaald. Al onze bagage werd uitgespreid over een soort toonbank en doorzocht. Bijna hadden we de boeken die we hadden gekocht (een complete uitgave van de werken van Tolstoi, die mijn vader voor mijn broer had gekocht) en cadeautjes die we hadden gekregen, moeten achterlaten. Mijn moeder barstte in tranen uit en ik viel haar bij, hetgeen de douaniers waarschijnlijk van hun voornemen afhield.

Koude oorlog

Na die gedenkwaardige reis naar Rusland moest ik naar de lagere school, de A.S.V.O. school, een eliteschool. Ik werd daar duidelijk als ‘de dochter van Theun de Vries’ gezien. Soms, als er bezoek was, kneep de juffrouw (op wie ik overigens zeer op gesteld was) in mijn wangen en zei dan: ‘Dit is de dochter van Theun de Vries.’ Ik had altijd het gevoel dat je de witte afdrukken van haar vingers in mijn wangen kon zien en wist niet of ik me nu vereerd moest voelen of niet. Een vervelende bijkomstigheid was dat voetstoots werd aangenomen dat ik goed kon schrijven, terwijl ik zelf eigenlijk vond dat ik beter kon tekenen. Eigenlijk heb ik alleen gedurende mijn lagere schoolperiode iets van de koude oorlog gemerkt. Weliswaar was er op het gymnasium een leraar Duits die mij ‘Theuntje’ noemde, maar die had het ook niet voorzien op de dochter van Karel van het Reve die bij mij in de klas zat. Kennelijk was voor hem alles wat met Rusland te maken had verderfelijk. Wij, de dochters, vonden dat deels wel vermakelijk, omdat we donders goed wisten dat onze vaders het juist over datzelfde Rusland absoluut niet met elkaar eens waren. Toen echter de Hongaarse Opstand in 1956 een feit was, merkte ik dat daarover bij mijn klasgenootjes thuis werd gepraat. Het was duidelijk dat ook mijn vader in die gesprekken voorkwam en dat zijn houding werd afgekeurd. De wereld om mij heen veranderde daardoor. Plotseling was er een groep waar niet alleen mijn vader, maar ook ik niet bijhoorde. Ik werd mij sterk bewust van het feit dat wij buiten de orde van de gevestigde kunstenaars begonnen te vallen. Toch overzag ik de ernst van de situatie nog niet. De rellen die uitbraken en de bestorming van Felix Meritis (toen nog het partijgebouw van de C.P.N.) vond ik voornamelijk ‘spannend’. Pro forma sliep ik met een honkbal-knuppel naast me, hoewel ik geen moment verwachtte die te hoeven gebruiken. Maar het stond wel interessant.

De gebeurtenissen die toen hebben plaatsgevonden, hebben mij sceptisch gemaakt. ‘Als je je met politiek bezighoudt, verlies je je vrienden,’ was mijn conclusie. Dat leidde ertoe dat ik me nooit aan een stroming of richting heb willen binden. Sommige dingen brachten mij ook in verwarring. Omdat mijn vader wel eens kritische opmerkingen maakte over bepaalde (krante-)artikelen, was het geschreven woord voor mij verdacht. Ik wist bijvoorbeeld nooit of ik geschiedenisboekjes nu wel of niet kon geloven en hield mijzelf voor ‘om alles later zelf maar uit te zoeken’, hetgeen ik overigens nog steeds niet grondig gedaan heb.

Amsterdam, muziek en boeken

Hoewel het politieke engagement van mijn vader dus zeker van invloed op mijn leven zijn geweest, zijn het toch andere dingen die ik met hem associeer. Zo waren er de lange wandelingen door Amsterdam die we samen maakten. In mijn herinnering liepen we uren.

[p. 40]

Vaak gingen we met de pont over het IJ of naar pakhuizen bij de haven om te zoeken naar loodjes die van hun verpakkingen waren losgeraakt. Door die wandelingen heb ik alle karakteristieke plekken van de stad leren kennen en ben ik ook aan Amsterdam verknocht geraakt. Daarnaast waren er onze bezoeken aan de Cineac in de Reguliersbreestraat, waar om het uur een nieuwsprogramma met tekenfilms werd herhaald. Ook dat vond ik heerlijk. Alleen als mijn vader enigzins cynisch hardop ‘ja ja’ zei, wanneer een opmerking in het nieuws hem niet beviel, wenste ik wel eens dat ik even met mijn stoel onder de grond kon verdwijnen. Ik was altijd bang dat mensen daar kwaad op zouden reageren (later hoorde ik dat mijn broer diezelfde ervaring had).

Wandelen in Amsterdam

Ook mijn muzikale belangstelling is door mijn vader gewekt, al heeft mijn moeder daar zeker ook een rol in gespeeld. Als mijn vader naar muziek luisterde, liep hij dikwijls met een denkbeeldige stok te dirigeren. Ik keek daar graag naar en werd zo spelenderwijs ingevoerd in de muziek van Bach, Beethoven en Mozart. Toen mijn ouders het financieel wat beter kregen, kocht mijn moeder een zeer dure platenspeler. Soms luisterden zij dan samen naar muziek en zo kon het voorkomen dat ik, thuiskomend uit school, getroffen werd door een merkwaardige stilte in huis. Mijn ouders zaten dan, als grote insecten, met koptelefoons op platen te draaien en waren tijdelijk volstrekt van de wereld afgesloten.

Aanvankelijk hadden boeken als Sla de wolven herder (1946), Het motet voor de kardinaal (1956) en Moergrobben (1946, later herdrukt als Het raadselrijk) mijn voorkeur. De gebeurtenissen en de mensen die daarin werden beschreven riepen bij mij altijd een heimwee-achtig gevoel op. Al moet ik eerlijk bekennen dat ook de liefdesscènes uit sommige van deze boeken mij hevig interesseerden. Ze zijn niet alleen romantisch, maar ook vanuit een vrouwelijk belevingswereld geschreven. Ik heb dat altijd opmerkelijk gevonden. Vandaar dat de roman Het zondagsbed (1975), dat door de N.C.R.V. steevast werd besproken als Het Zondagsgebed, bij mij een speciaal plaatsje inneemt.

Gedurende de middelbare school begon mijn interesse meer uit te gaan naar Het meisje met het rode haar (1962) en de driedelige roman Februari (1962). Door middel van deze boeken kon ik beter bevatten welke consequenties de Tweede Wereldoorlog had op het leven van alledag, dan door het lezen van menig geschiedenisboek.

Pas veel later ben ik geïnteresseerd geraakt in zijn studies over Oldenbarneveldt (1937), Schimmelpenninck (1941), Spinoza (1972) en de Ketters (1982). Als ik deze boeken lees, betreur ik het wel eens dat hij zijn narratieve talent niet vaker ten dienste van de wetenschap heeft gesteld. Mensen die kennis op een heldere, inzichtelijke manier kunnen overdragen, zijn dun gezaaid. Hij zou dat mijns inziens goed kunnen.

[p. 41]

Theun de Vries (Foto: Ernst Nieuwenhuis)

Alles overziend, denk ik dat het vooral de simpele dingen zijn geweest die onze band bepaalden, zoals onze wandelingen en onze gedeelde liefde voor Winnie de Poeh. In tegenstelling tot wat vele mensen denken, ben ik door mijn vader nooit bewust beïnvloed of geïndoctrineerd. In zekere zin heb ik het wel makkelijk gehad met mijn deels geroemde en deels verguisde vader. Als dochter heb ik ook nooit zo de behoefte gevoeld om me met hem te identificeren. Voor mijn broer lag dat anders, die heeft dat wel een tijdje gedaan. Vermoedelijk heeft hij ook een hele andere vader gekend dan ik: rustelozer, dogmatischer en, naar het leek, bijna altijd op zoek naar het conflict. Tijdens mijn leven belandde mijn vader in rustiger vaarwater. In 1972 trad hij zelfs uit de communistische partij. Het is typerend voor onze a-politieke verstandhouding dat dat pas veel later tot mij is doorgedrongen.

De band die ik altijd met hem heb gevoeld is verdiept sedert wij een tijd lang samen voor mijn moeder zorgden. Zij werd ziek in 1974 en stierf het jaar daarop in onze aanwezigheid. Tegenwoordig zijn onze contacten niet meer zo frequent, maar de band die we hebben blijft. Hoogtepunten in ons bestaan zijn de autotochtjes die wij samen met zijn huidige levensgezellin maken. Meestal zit zij op de voorbank en hij achterin. Als ik in de achteruitkijkspiegel kijk, zie ik zijn ouder geworden gezicht en probeer me dat blijvend in te prenten.

Amsterdam, maart 1989