Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 83]

Kirill Gradov
Het sprookje van staatsreclame.

Het kapitalisme heeft uiteindelijk zijn laatste fase bereikt - het imperialisme, en dit leidt onherroepelijk tot het uiteenvallen van het systeem dat zich zo vijandelijk opstelt tegen het socialisme. De groeiende uitbuiting van de mens door zijn medemens, de steeds groter wordende kloof tussen arm en rijk - dat zijn de grootste kwalen die de imperialistische samenleving teisteren. En om de aandacht van de volkeren van hun werkelijke problemen af te leiden dreigen de imperialisten een oorlog te beginnen die tot de herverdeling leidt van de wereld die al verdeeld is tussen verschillende imperialistische mogendheden.

Dit soort informatie moesten we, studenten aan welke Sovjet hogeschool ook, niet alleen in onze hersenen opnemen, maar ook werden we in staat geacht deze informatie op een willekeurige moment of tijdens een tentamen met een stem vol overtuiging uit te kramen, zodat onze professoren aan de Communistische partij konden rapporteren dat de huidige generatie van Sovjetintellectuelen even heilig gelooft in het marxisme-leninisme als de mensen die de Oktober-revolutie tot stand hadden gebracht...

Gelijk hadden ze wel. We leerden grote passages van onze leerboeken uit ons hoofd. Om de zo genoemde klassieken van het marxisme-leninisme door te lezen, er aantekeningen van te maken en hen te begrijpen, hadden we echter geen tijd. Bovendien bestond zo'n behoefte niet. Westerse denkers trokken onze aandacht. Het Westen, ondanks de vernietigende kritiek van onze leerboeken, fungeerde als een waar symbool van vooruitgang, vrijheid, humanisme, die voor ons uitmondden in respekt voor de jeugd-cultuur. En hoewel we niks anders konden bedenken dan op een robot-achtige manier de uit het hoofd geleerde teksten te herhalen ten behoeve van een goed cijfer, waren we het allerminst eens met de ideeën, die in onze hoofden waren gestopt. In die zin leken we op een oude man die naar de dienstdoende van de beruchte KGB belde met een verzoekje:

- Kameraad dienstdoende, mijn papegaai is weg... maar, natuurlijk, weet ik dat ik geen dierentuin bel... ik wilde alleen maar zeggen dat als hij per geluk of per ongeluk bij U of Uw collega's terechtkomt dat ik het helemaal niet met hem eens ben!-

En wij namen wraak. Op onze manier. Op een wrede manier dus. In plaats van de woorden ‘Westen, kapitalisme/imperialisme, VS en West-Europa’ gebruikten wij ‘Oosten, socialisme/communisme, USSR en Oost-Europa’. Deze vrij mechanische manipulatie leverde onverwachte resultaten op. Het leverde een herkenbaar beeld van onze Sovjet-samenleving op. En hoewel wij, natuurlijk, over zo'n scherpe kritiek aan het adres van ons Moederland niet eens konden denken, begrepen wij toen al hoe betrekkelijk zo'n kritiek is.

Jaren later, hier in het Westen, kon ik een stapje verder doen en door de betrekkelijkheid van die subjectieve, ideologisch getinte kritiek heenkijken. Ik kwam tot een zeer meerkwaardige conclusie. Dat was misschien niet zozeer een conclusie als wel een vraag. De Sovjet-ideologen die een zekere manier van denken aan ons voorgeschreven hadden, deden dat niet omdat ze het leven in het Westen goed kenden. Het waren mensen, die het stapje naar ‘het nest des duivels’ niet waagden. Dus ze wisten eigenlijk weinig van de inrichting en infrastructuur van de samenlevingen, die ze kapitalistisch/imperialistisch noemden. Deze kabinet-ideologen bekritiseerden het Westen op de manier van Marx en Lenin rond de eeuwwisseling. En ze deden dit zonder te beseffen dat het kapitalisme in het Westen sinds Marx en Lenin veel trekjes overgenomen had, die juist voor het socialisme typerend waren. Maar de staatsideologen gingen ongehinderd verder. Hoe hebben ze dat gedaan? Waarop richtten ze hun kritiek?

Geïsoleerd als ze waren, konden ze niets anders doen dan de problemen, die inherent zijn aan hun eigen Sovjet-Unie, te projecteren op het Westen. Nu met de komst van Gorbatsjov met zijn glasnostj-beleid ontdekken we bijvoorbeeld, dat nergens in het Westen een arbeider of een boer zo wordt uitgebuit als in de Sovjet-Unie of in andere landen van Oost-

[p. 84]

Europa. Juist in de landen waar het proletariaat gewonnen heeft, ontbreekt de wet die betrekkingen tussen werknemers en werkgevers regelt.

Er wordt in het Westen veel gesproken over de mensenrechten in het Oosten. De critici in het Westen richten hun aandacht op de vrijheid van meningsuiting, positie van de kerk, op de politieke gevangenen. Maar er bestaan ook andere niet, minder geringe problemen, zoals daklozen, verslaafden aan drugs, veteranen van de oorlog in Afghanistan, vrouwen, homoseksuelen, minderheden. Uit net gepubliceerde cijfers over zelfmoord leren we dat in 1984 meer dan 81,000 Sovjet-burgers suïcide hebben gepleegd, vier keer meer per capita dan, bijvoorbeeld, in Engeland. Vroeger leerden we dat de zelfmoord-problematiek inherent is aan juist het kapitalistische Westen, waar men uiterst onzeker is over zijn/haar toekomst.

Onlangs verscheen er in the New York Post een uitspraak in de vorm van een grap: ‘In Russia when you're asked embarassing questions, you're being questioned by the KGB. - In America you're being questioned bij the IRS.’ (Amerikaanse belastingdienst - KG.). We kunnen natuurlijk om zo'n grap vrolijk lachen, maar het verbergt eigenlijk een trieste waarheid. Samenlevingen, zelfs de meest vrije, kunnen het gebruik van intimidatie niet missen. Natuurlijk, er is een hemelsbreed verschil tussen de KGB, die tot haar taak had mensen die het met het huidige regime niet eens waren op te sporen en uit te schakelen, en de IRS, die het lichamelijke bestaan van mensen niet bedreigt en zorgt dat de samenleving niet uiteenvalt. Maar verrassenderwijs denken de KGB'ers dat hun werk ook bijdraagt tot het bestaan van het Sovjet-rijk.

Het is krankzinnig hoe soms op een zeer subtiele manier de functies van de instituties in de Sovjet-Unie en het Westen vergelijkbaar zijn. Soms lijkt het zelfs dat de totalitaire Sovjet-Unie op een ironische manier de instellingen van het vrije Westen naäapt. Van tijd tot tijd verlenen deze parallellen een duidelijk sinistere betekenis aan de aard van sommige Westerse bezigheden, waardoor het interessant is om de Sovjet-verschijnselen te bestuderen met het oog op hun Westerse evenknie.

Jewgeni Zamjatin, de Russische Orwell, auteur van de anti-utopische roman Wij, heeft ooit gezegd dat als de Sovjetschrijvers niet de gelegenheid krijgen om onbelemmerd zonder censuur te schrijven, de Sovjet-literatuur geen andere toekomst heeft dan haar eigen verleden. Vandaag kunnen we waarnemen hoe profetisch de uitspraak van Zamjatin was. Niet alleen Zamjatin zelf, maar ook tal van auteurs zoals Goemiljov, Platonov, Boelgakov, Nabokov en vele anderen verschijnen nu in de Sovjet-Unie. De publikatie van hun werken veroorzaakte op zijn beurt een stroom van overpeinzingen van de huidige schrijvers, literatuurwetenschappers, critici, lezers. Uit deze omvangrijke stroom valt één conclusie duidelijk te distilleren: de Sovjet-literatuur van vandaag heeft niet het niveau bereikt van de nog drie jaar geleden verboden schrijvers. Vanaf het begin hechtte de jonge Sovjetstaat veel waarde aan de ontwikkeling van de kunst, literatuur niet uitgezonderd. De status van een schrijver in de USSR is nog steeds moeilijk vergelijkbaar met die van zijn Westerse collega. Het heeft, natuurlijk, te maken met de status die de Russen aan hun auteurs geven. Een schrijver is namelijk in Rusland een profeet. Maar zelfs voor Russische begrippen profiteren de auteurs in de Sovjet-Unie te veel van de huidige cultuurpolitiek van de Sovjetoverheid. De schrijvers krijgen behoorlijke honoraria. Ze hebben een aparte en krachtige organisatie - de Schrijversbond - die hun belangen uitstekend behartigt en zorgt voor goede woningen, medische verzorging (er zijn aparte poliklinieken voor de kunstenaars), vakantie, enz... Dus de overheid is in principe erg geïnteresseerd in de goede boeken die onder zulke prachtige omstandigheden geschreven zullen moeten worden. Maar voor wat hoort wat.

De Sovjet-schrijvers moesten tot voor kort, om hun privileges niet in gevaar te brengen, schrijven in de stijl van het zogenaamde socialistisch realisme. Deze term, die in 1932 werd geïntroduceerd, impliceert dat de auteur op een zeer actieve, geëngageerde manier meewerkt aan de inspanningen van de partij om de Sovjet-burgers op te voeden in de geest van het marxisme-leninisme. De Communistische partij, die een schrijver ziet als een nuttig instrument, schrijft voor hoe een roman of een gedicht eruit moet zien. Met de wisseling van de wacht binnen de Sovjet-gelederen schommelt zo'n ‘generale lijn’ veel. Dus wat gisteren voorbeeldig was, is onacceptabel vandaag...

[p. 85]

illustratie: Leo Eland

Op een vergadering van een plaatselijk partijcomité, wordt de generale lijn van de partij voor de zoveelste keer bijgesteld. De partijsecretaris beoordeelt elk partijlid op zijn waakzaamheid. ‘Bent U altijd trouw geweest aan de “generale lijn” van onze partij?’ is de vraag, die hij stelt. Iedereen is uiterst behoedzaam en iedereen komt met een en hetzelfde antwoord. Natuurlijk, iedereen is trouw geweest aan de partij. Maar een klein mannetje geeft zijn antwoord aarzelend. ‘Aha!’ denkt de partijsecretaris: ‘Dat moet geen echt partijlid zijn, want de echte communist twijfelt nooit aan de wijsheid van de partij’. En hij stelt de volgende moeilijke vraag: ‘Wat deed U dan, toen de “generale lijn” van de partij schommelde?’ ‘Ik schommelde mee, ik schommelde mee!’ roept het kleine mannetje. Hij was ook te allen tijde trouw aan zijn partij geweest.

Maar niet alleen dat kleine mannetje schommelde mee. Het hele cultuurbeleid van de Sovjet-overheid kende afwisselend een periode van verharding en dooi. Hoe schadelijk zo'n beleid geweest is voor de Sovjet-muziek, literatuur, toneel, beeldende kunst, kon Zamjatin heel goed karakteriseren in zijn formule: er is geen andere toekomst mogelijk dan het verleden.

Het is interessant om vandaag nog een keer terug te keren naar het cultuurbeleid ten tijde van Stalin, Chroesjtsjov, Brezjnev. Cultuur moest de partijpolitiek dienen. Dus geen zelfstandige functie voor de cultuur. En als zo'n socialistische kunstenaar bereid was om de leidende rol van de partij te erkennen, kon hij/zij rekenen op een verhoogde maatschappelijke status. De oeuvres van de leidende Sovjet-kunstenaren werden uitbundig besproken. Ze werden tot sterren gebombardeerd en kregen een voorbeeld-functie. Maar was dat kunst?

De partijbureaucratie mengde zich in het tot stand komen van boeken, voorstellingen, muziek, beeldhouwwerk. Gewapend met het principe van het socialistisch realisme eiste de partocratie de kunst toegankelijker voor het volk te maken, meer toegewijd tot de partij zelf. De functionarissen, belast met de kunst, spraken niet alleen namens het volk; ze gaven ook advies hoe de kunst gemaakt moest worden. Een typerend voorbeeld.

In een van zijn boeken heeft een auteur een soldaat afgebeeld die wegloopt van de tank tijdens de Tweede Wereldoorlog. ‘Dat kan absoluut niet,’ gromde een partijfunctionaris die als een ware ‘literatuurmanager’ te boek stond. ‘De Sovjet-soldaten waren de echte helden. Dat weet iedereen.’ ‘Maar de soldaat

[p. 86]

rent niet weg, hij wil gewoon een betere positie hebben om de tank te vernietigen. Ik laat hem uiteindelijk de Duitse tank opblazen, maar een paar pagina's later,’ probeert de auteur zijn standpunt te verdedigen. ‘Ik bedoel daarmee te zeggen dat het niet makkelijk was om een tank uit te schakelen.’ De partijcriticus toont begrip, maar vindt het nog steeds onacceptabel dat een soldaat toch dekking moet zoeken alvorens de formidabele Duitse ‘Ferdinand’ op te blazen. Dus ‘vernietigen’ mag en moet. ‘Terugtrekken’ is in strijd met de voorschriften van het socialistisch realisme.

In deze en vele andere gevallen, valt te constateren dat de partijfunctionarissen als een voorbeeldig manager hun produkt aan het verdedigen zijn. Want het gaat niet alleen om een industrieel, maar om een ideologisch product. De partij verkoopt de toekomst, de toekomst waarin zoveel mogelijk mensen moeten geloven.

Een soldaat mag zich niet terugtrekken zelfs als hij een vijandelijke tank wil uitschakelen. Een mens van de communistische toekomst is een oprecht, zeer direct mens. Sterk didactisch getinte trekjes lopen parallel in de mannen en de vrouwen van de communistische toekomst. Het moeten sterke persoonlijkheden zijn, trouw aan de communistische partij, eerlijk, hard en produktief werkend. Alleen, hoe konden al die mensen met sterke persoonlijkheden in een maatschappij samenleven?

Met de hulp van het socialistisch realisme is een speciale samenleving tot stand gekomen, die alleen maar in boeken bestaat. Daar zijn de mannen heldhaftig: dus teder en genadeloos tegelijk. En de vrouwen steunen hun echtgenoten en zorgen voor hun telgen. Natuurlijk toont deze door de overheid toegeëigende toekomstvisie grote gebreken. Vandaar de grote behoefte de samenleving van de communistische toekomst aan de gebruiker, c.q. het Sovjet-volk, te verkopen. Zo ontstond cultuur als staatsreclame.

Er woedt nu een strijd in de Sovjet-Unie tussen diegenen, die het pricipe van het socialistisch realisme overboord willen zetten en diegenen, die het blijven verdedigen, omdat ze anders niet meer te zeggen hebben. Een criticus noemde onlangs het socialistisch realisme ‘een vulgair-sociologische centaur’; en een andere legde het accent op het niet-esthetische karakter van het socialistisch realisme. Voor deze literatuurcriticus (V. Goesev) is het socialistisch realisme niets anders dan een ideologisch-politieke term. Staatsreclame, maar niet meer.

Gorbatsjov heeft de Sovjet-Unie in beweging gebracht. Wat eergisteren ondenkbaar en gisteren regelrecht schandalig was, is vandaag vrij normaal. Gorbatsjov heeft veel gedaan om de meest absurde aanpak van zowel het Sovjet buitenlandse als binnenlandse beleid enigszins aan de realiteit van vandaag aan te passen door de overduidelijke en hardnekkige kwalen wereldkundig te maken. Hij werd door een Amerikaanse deskundige, Stephen Sesnanovich, vergeleken met wijlen president Amwar El-Sadat van Egypte. Beide leiders hebben ‘the diplomacy of decline’ toegepast in hun beleid.

Alleen, het tijdperk Gorbatsjov wordt gekenmerkt door ‘the diplomacy of decline’ niet alleen toe te passen op zijn tweestrijd met de Verenigde Staten, maar ook op ideologie en cultuur. De huidige Sovjet-leider lijkt te beseffen dat het concept van de communistische toekomst, dat een veilig en comfortabel onderdak aan iedereen zou bieden, tot een fiasco heeft geleid, tot een totalitaire valstrik.