Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 54]

Dirk Zwart
Een wanhopige brug naar de gestorven moeder
In gesprek met Leo Pleysier

Leo Pleysier werd in 1945 in het Belgische Rijkevorsel geboren. Op zijn veertiende besloot hij schrijver te worden, maar het duurde nog tot 1971 voor zijn eerste boek verscheen. Na Mirliton (1971), Niets dan schreeuw (1972) en Negenenvijftig (1975), volgde een drieluik waarin Pleysier zich vooral bezighield met zijn afkomst: De razernij der winderige dagen (1978), De weg naar Kralingen (1981) en Kop in kas (1983). In 1987 volgde de roman Shimmy. In 1984 ontving Pleysier de Vlaamse Arkprijs van het Vrije Woord.

Onlangs verscheen zijn achtste boek, Wit is altijd schoon, genomineerd voor de AKO-prijs 1989 en door de jury omschreven als ‘een ontroerend, tegelijkertijd luchtig relativerend en doorvoeld portret ( ) dat naar de mening van de jury uitmunt door de combinatie van gestructureerdheid en spontaneïteit, inlevingsvermogen, spankracht en geraffineerd taalgebruik.’

De roman bestaat uit twee delen: een lange monoloog, uitgesproken door een pasgestorven (!) moeder tegen de zoon die bij haar sterfbed staat, en slechts onderbroken door witregels. Hierna volgt een epiloog van de zoon.

De moeder bemoeit zich onder andere volop met de voorbereidingen voor haar begrafenis.

‘En nu ik eraan denk: er zijn toch al wel bloemen besteld zeker om vooraan in de kerk bij het altaar te zetten tijdens de lijkdienst? Ik heb daar vannacht aan liggen denken: zie dat ze daar niet aan gedacht hebben, zie dat ze die vergeten zijn te bestellen! Ik zou maar een ruiker witte bloemen kiezen. Deze tijd van het jaar zijn die genoeg te krijgen. Witte zou ik maar nemen. Wit is altijd schoon. Ge kunt natuurlijk ook van alle kleuren dooreen nemen, maar dat zie ik niet zo graag. Zélf heb ik dat altijd het schoonst gevonden bij een begrafenis, wit. Alleen maar wit. En geen andere kleuren daarbij. Dat is het schoonst, vind ik, zo'n ruiker witte bloemen.’

Kort voor de bekendmaking van de AKO-nominaties zoek ik de schrijver op in Rijkevorsel, waar hij nog steeds woont. Naast het schrijverschap heeft hij een deeltijdbaan in het basisonderwijs.

Waarom keerde Pleysier na zijn pensionaatstijd en militaire dienst terug naar zijn geboortedorp? Pleysier: ‘Het wordt mij wel vaker gevraagd: waarom blijf je hier zitten? Het heeft niet eens met een bewuste keuze te maken. Je wordt ergens geboren en je gaat naar school en je belandt weer ergens. Ik heb me daar zelf nooit vragen bij gesteld. Het zijn dingen die mij overkomen zijn, zoals het andere mensen overkomt om in New York geboren te worden of in Amsterdam of in een dorp in de Vogezen. Het voornaamste was, dat ik mijn beslissing om te schrijven gestand bleef. Daarin ben ik redelijk consequent gebleven, maar met de keuze van de omgeving waarin dat schrijven moest gebeuren heb ik me nooit zo erg bemoeid. Dat is min of meer buiten mij om zo beslist.’

In het Wit is altijd schoon gaat het onder andere over een ‘doodsprentje’: een kaart van ongeveer een half A4-tje met de naam van de overledene, een kort stukje tekst en eventueel een foto erop. Het wordt uitgereikt aan ieder die de begrafenisdienst bezoekt. In het boek vraagt de moeder aan haar zoon of hij haar doodsprentje wil schrijven, maar hij weigert.

Dit boek is eigenlijk een doodsprentje geworden Ondermeer, ja. Ik was op dat moment helemaal niet in staat om dat te doen, zeker niet in zo'n klein bestek. Ik had daar ruimte en afstand voor nodig, en minstens honderd pagina's’

Is de moeder uit Wit is altijd schoon uw eigen moeder?

Gedeeltelijk. Laat ons zeggen: geïnsprireerd op haar. Ik blijf in mijn boeken heel dicht bij het werkelijke leven dat ik leid en dat zich

[p. 55]

rondom mij afspeelt. Tussen mijn leven en schrijven is maar een dunne grens. Anderzijds is ze natuurlijk niet mijn moeder van vlees en bloed. Hier is zij een personage in een roman, en dus méér dan mijn moeder.

Het boek is voortgekomen uit een ervaring die ik had bij haar sterfbed. Toen zij pas gestorven was, had ik het gevoel of zij bleef praten. Iemand die dood is, zwijgt en is stil. Maar toen ik bij het bed van mijn moeder kwam was het net of er een soort taalratel losbrak. Ik begon een aantal dingen te horen die ik haar altijd had horen zeggen. Wat ik ervoer was de echo van haar gepraat waarmee ze me eigenlijk gedurende mijn hele leven bedolven heeft. Maar het is vooral het ritme van haar gepraat geweest, dat bij mij is blijven hangen en dat ik achteraf gereconstrueerd heb.

Het lijkt alsof u teksten hebt genoteerd die opgenomen zijn op een band.

Het is ook zo dat bij mij, in mijn hoofd, opeens een cassette klikte en begon af te lopen met haar geratel erop. Maar ik heb natuurlijk nooit rondgelopen met een recorder op zak. Je kunt denken: Pleysier heeft het zich gemakkelijk gemaakt, hij heeft gewoon spreektaal opgeschreven, maar het is meer dan dat, het is ook schrijftaal. Schrijftaal die zo bewerkt is dat de lezer de indruk heeft: dat zou ik ook zo kunnen horen. Maar het is het resultaat van twee jaar schrijven. Taal die ik met de hand op witte papieren met heel veel zorg, gepruts en slijperij heb geschreven en bewerkt. Ik heb gemerkt dat dat nog helemaal niet zo makkelijk was als het lijkt. Want zo'n spreektaal houdt zich aan hele strikte regels. Wie maar enigszins vertrouwd is met dat idioom staat onmiddelijk klaar met het opgeheven vingertje: ‘ja maar dat woord gebruiken wij niet, zo zeggen wij dat niet’. Maar het ging mij er ook weer niet alleen om, dat idioom vast te leggen.

[p. 56]

Het ging mij om die orale resonans, met die voor mijn moeder kenmerkende manier van praten: dat stuwende, eindeloze en buitensporige van die taal.

Waarom moest die monoloog zo lang zijn?

Omdat ik tegelijkertijd met de lengte iets van de drammerigheid en de buitensporigheid van die taal wilde vormgeven. Ik spreek ergens in het boek over ‘taalteveel’ en daar ging het dus letterlijk om.

Was dat typisch voor uw moeder, of is het een bepaald type vrouw die u weergeeft?

Dat was typisch voor mijn moeder, maar ik kan er onmiddelijk aan toevoegen dat er nogal wat van zulke moeders als zij er een was, rondlopen. Die buurvrouwen in het boek doen bijvoorbeeld niet onder voor haar in dat ratelen en kwebbelen en tateren.

De zoon die aan haar bed staat heeft hoofdpijn, maar daar besteedt ze geen wezenlijke aandacht aan. Het gaat alleen maar om haarzelf, lijkt het wel.

Dat weet ik niet zo direkt. Wat me is opgevallen is dat er in haar spreken geen gradaties en geen hiërarchie is in de onderwerpen die aan de orde zijn. Zowel de diepe emoties als de grootste onbenulligheden komen allemaal in één stroom door. Eigenlijk is het een spreken dat alles als even belangrijk of onbelangrijk voorstelt.

Maar ik heb toch het idee dat zij weinig interesse heeft voor haar zoon. Dat komt ook in Kop in kas naar voren.

Daarom ook is het boek voor het grootste stuk een monoloog. Voor haar komt het erop aan dát ze praat, dat ze haar verhaal kwijt kan. Eigenlijk maakt het ook niet echt uit of ze het tegen mij heeft, of tegen een van mijn broers of zussen. Behalve misschien op het eind, wanneer ze heel even iets particulierders kwijt wil.

Dan kun je toch zeggen dat er weinig band is tussen de moeder en de zoon?

Op het vlak van de communicatie zal dat wel zo lijken, ja. Soms kreeg ik er ook hoofdpijn van, van haar gepraat. Maar niettemin ben ik ook altijd bijzonder gefascineerd geweest door haar taal.

Dat komt op mij als een soort redmiddel over, om toch nog iets van een band te voelen.

Natuurlijk. Er is natuurlijk een grote drempel, al was het maar omdat zij voortdurend praatte en ik zweeg en schreef. Maar tegen dat ongeremde praten van haar, dat maar z'n gang gaat, heb ik als moeizaam vechtende schriftelijke taalproducent altijd met grote fascinatie aan zitten kijken.

Maar dat is toch schrijnend, zo'n drempel tussen moeder en zoon?

Ja, maar daar gaat het boek ook over. Hoe mensen waarvan je verwacht dat ze heel nauw met elkaar zouden kunnen zijn, moeder en zoon, continenten ver van elkaar uiteen gedreven kunnen zijn, gescheiden bijvoorbeeld door die oceaan van taal. Taal die de breuk zichtbaar maakt, de afstand vormgeeft, maar waarin tezelfdertijd een hele intense dichtheid besloten zit.

Dat komt steeds terug in uw werk: afstanden tussen mensen, en de poging om die te overbruggen. Ik heb het gevoel dat een van de boodschappen van Wit is altijd schoon is, dat dat overbruggen niet mogelijk is.

Nee, niet echt. Maar ik vind tezelfdertijd ook dat er niets anders opzit dan het nooit, maar dan ook nooit op te geven om toch te proberen die overbrugging nog eens gedaan en voltooid te krijgen. Het is dan ook mijn bedoeling geweest om in dit boek niet teveel technische of schrijftechnische trucjes aan te wenden en de dingen zo overzichtelijk mogelijk te houden. Zeker hier.

Waarom zeker hier?

Omdat dit boek, meer dan ooit, zo'n wanhopige brug wil zijn. En mijn moeder is wel een van de eersten die daarvoor in aanmerking komt, dacht ik. Ik heb mijzelf ook bewust in dit boek min of meer onzichtbaar gemaakt. Me dunkt dat ik in mijn drieluik, dat voor Shimmy zit, al genoeg aanwezig ben geweest. Ik wilde in dit boek in de eerste plaats die moeder en haar taal voor de volle honderd procent aanwezig laten zijn.

Heeft u zo 'n vooropgezet idee wanneer u aan een boek gaat beginnen?

Nee, zoiets ontstaat van de ene versie op weg naar de andere. Dat vind ik ook één van de interessante dingen van het schrijven. Voorop staat voor mij ook dat ik, wanneer een boek af is, meer wil weten dan toen ik eraan begon. Die meerwaarde aan kennis is een van de

[p. 57]

geneugten die ik me niet wil ontzeggen. Het moet tenslotte voor jezelf ook spannend blijven.

Ligt daarin ook de zin van het schrijven?

(We moeten beiden lachen om mijn zwaarwichtige vraag.) ‘Over de zin van het schrijven kan ik, vermoed ik, nauwelijks interessante uitspraken doen. Het is iets wat ik gewoon doe en wat ik niet kan laten.

Maar u doet het er ook niet zomaar bij.

Het is nu eenmaal geen bezigheid die je alleen maar als hobby kunt doen. Daarvoor is het een bezigheid die teveel in je persoon, in je dag, in je hele leven ingrijpt.

Het schrijven aan een boek als dit, is dat ook een verwerkingsproces, of is het louter een schrijfproces?

De eerste aanzetten voor dit boek heb ik gemaakt een half jaar nadat mijn moeder overleden was, in '84. Ineens merkte ik dat ik haar gepraat aan het opschrijven was, maar toen moest ik mijn pen neerleggen, want ik zat er te dicht bovenop. De emoties die loskwamen werden me te groot en ik voelde: ik moet daarmee wachten, er is afstand nodig. Er zijn zeker twee jaar overheen gegaan eer ik het weer heb opgepakt, en toen ging het wel zoals het moet: met altijd wel de nodige liefde, maar ook met de nodige schrijversdistantie.

U schreef in Kop in kas, dat geschreven was als een brief aan uw moeder, ‘blijf dit nou eens lezen’. Hééft ze het ook gelezen?

Achteraf heeft ze me gezegd van wel, maar ik ben blijven zitten met de vraag: hóe heeft ze het gelezen. Dat weet ik niet. Het viel me op dat ze bleef hangen op hele kleine zinnetjes. Er zit bijvoorbeeld de klacht in van een jongetje dat in zijn bed ligt en niet kan slapen en begint te zeuren en naar beneden roept, zo van: ‘ik moet pissen’, of ‘ik kan niet slapen’ en ‘zijde gij daar nog?’ Daar sprak ze me over aan en dat vond ik wel vertederend. Maar voor de rest... Of de boodschap echt is overgekomen zoals ik die bedoeld had voor haar, daar blijf je het raden naar hebben. Het blijft natuurlijk een literaire vorm die je gekozen hebt en daarbij: als de boodschap die ik had voor mijn moeder zo strikt particulier geweest was, dan had ik wel een andere manier gekozen om die over te brengen aan haar. Het bericht aan mijn moeder in Kop in kas was natuurlijk niet alleen voor haar bestemd.

Is er in literatuur communicatie mogelijk die in het dagelijks leven onmogelijk is?

Mijn ervaring is dat we zo niet slecht dan toch heel slordig met elkaar communiceren. Ik maak mij de illusie dat de kans er is dat onze boodschappen een tikje minder slordig zijn, wanneer we ze op een wit vel papier schrijven en de tijd nemen voor zorgvuldig overwegen en formuleren, ja.

Hoe werkt die communicatie dan? Je geeft als schrijver wel een heleboel bloot, maar wat krijg je terug, behalve een paar recensies?

Ik moet dan altijd denken aan een beeld dat voorkomt in Elias of het gevecht met de nachtegalen van Gilliams: twee jongetjes laten in een sloot papieren scheepjes te water waarin ze tekens hebben geschreven. Ze zitten aandachtig te kijken hoe het water die bootjes meeneemt en hoe ze achter de bocht verdwijnen. Berichten loslaten in het oneindige, in de hoop dat ze iemand ooit zullen bereiken, dat is een beeld dat me aanspreekt omdat ik vermoed dat schrijven en publiceren iets gelijksoortigs is. Flessen in het water laten met boodschappen erin, en maar zien waar ze terechtkomen.

Dat blijft toch allemaal heel anoniem; die jongens krijgen die bootjes niet meer terug, dat is dan toch geen communicatie?

Je kunt het ook zo bekijken: vanaf het moment dat de tekst van een boek door iemand gelezen wordt, is er eigenlijk al een cirkel rond. Je kunt ook zeggen: iemand die signalen wil gaan uitzenden verwacht een ontvanger. En als iemand wil uitzenden is het eerste wat hij doet zijn coördinaten geven. En dat heb ik eigenlijk in mijn drieluik gedaan. Daarin heb ik mijn positie bepaald in de tijd en ruimte.

Heeft u ook overwogen of er niet toch dialoog moest zijn in Wit is altijd schoon

Ja. In een van de eerste versies, die twee jaar terug in het Nieuwe Wereld Tijdschrift gepubliceerd werd, zat in het midden een onderbreking van de monoloog waarin ik zelf aan het woord kwam. Achteraf heb ik dat toch weer weggelaten, omdat ik gemerkt heb dat ik in dit boek nog maar het best aanwezig kon zijn in de witregels. Ik ga ervan uit dat degenen die mij goed lezen ook de witregels lezen. Niet alleen maar als leegte, maar ook in de betekenis die ze kunnen hebben als stilte, als geen antwoord willen geven of niet kunnen geven of geen adequate antwoorden kunnen geven.

[p. 58]

De moeder is een vertegenwoordigster van de leefcode van een bepaald soort mensen waar u zich in uw drieluik tegen afzette. Dat gebeurt hier eigenlijk niet meer. Heeft afkeer zich omgezet in fascinatie?

Ik ben het niet helemaal eens met dat ‘afzetten tegen’. Het is altijd twee dingen tesamen. Het is haat én liefde, dat geldt voor mijn houding tegenover die code en alles wat daar rond zit. In dit boek is het liefde én hoofdpijn.

Maar het boek, met name de epiloog, maakt op mij de indruk: van de doden niets dan goeds.

Dat vind ik niet. Ik kom er toch rond voor uit dat zij net zo min als wie dan ook een heilige is? Ze maakt evengoed deel uit van die kleine, roddelende, kwebbelende wereld van haar vriendinnen. Maar dat maakt haar ook reëler, vind ik. Je moet iemand in zijn totaliteit aan de oppervlakte brengen, mét zijn nare trekjes en al wat daarop verder nog aan te merken is. Wel met respekt, denk ik.

Maar het slot, ‘geef haar al het wit van de wereld’, heeft toch iets van: en nu geen kwaad woord meer over haar?

Ja, maar dat is helemaal op het einde. Daarvoor heb ik wel eerst al dat voorgaande moeten incorporeren en verwerken. Maar uiteindelijk gaat het om het besef dat je iemand verloren hebt die zielsveel voor je betekende. En dan blijkt datgene, wat vaak zo eng en benauwd lijkt, van een dimensie te zijn die wereldomvattend is.

De titel heeft, dacht ik, ook iets in zich van reinheid, van schoonwassen. Misschien als een tegenwicht voor het zwartmaken in vorige boeken?

Ik heb niet de indruk dat ik haar zwart heb gemaakt. Ik ben in dat drieluik wel bezig geweest met mijn afkomst, en je rommelt, je haalt overhoop en hier en daar vliegt al eens een spat, maar ik heb niet de indruk dat ik Piet de Smeerpoets heb gespeeld. Mijn zorg is vooral geweest om eerlijk te zijn over de dingen die me bezighielden. Een soort onderzoek. En een onderzoek heeft vaak consequenties, die hard of minder hard kunnen aankomen, maar het is me daarbij te doen geweest om uiterste eerlijkheid. Je zit er wel dichtbij als je zegt dat het ook iets met schoon willen wassen te maken heeft, maar als er dan schoongewassen wordt, is het uiteindelijk toch vooral om iets zichtbaar te maken van de humane glans waarmee stervelingen zich overeind proberen te houden. Nou ja... Zoiets.

Wit is altijd schoon van Leo Pleysier werd, evenals Pleysiers overige werk, vanaf 1978 uitgegeven door De Bezige Bij.