Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 74]

Nico Scheepmaker
Droit de réponse (1)

Beste Tim,

Hoe staat het met jouw geheugen wat je eigen geschriften betreft? Ik heb altijd het idee gehad dat ik in een stuk van zeg vijfentwintig jaar geleden nog altijd kan aanwijzen waar een woord is weggevallen en welk woord dat was, of welk woord door een overactieve redacteur in een ander woord veranderd is dat ik zelf nooit gebruikt zou hebben. Ik merk het ook (zelfs na twintig jaar, bedoel ik), als iets wegens ruimtegebrek is ingekort, er zinnen geschrapt zijn, of een hele alinea is weggevallen. Het natuurlijke ritme is dan zoek, ik ben dan blijkbaar net een hond die ruikt dat een ander even in zijn territorium heeft rondgesnuffeld en iets verplaatst heeft.

Ik hoor ook wel eens van redacteuren die genoodzaakt zijn een stuk iets in te korten, dat dat bij mij zo lastig is, omdat alle zinnen als het ware gezwaluwstaart in elkaar lijken te zitten. Ik kijk daar dan altijd een beetje van op, ten eerste omdat ik niet geloof dat ik een speciale, goed herkenbare stijl heb (zoals Carmiggelt die had, en in mindere mate Bomans,- ik bedoel nu natuurlijk: de schrijfstijl; andere columnisten herken je weer aan hun ‘inhoudstijl’), en ten tweede omdat ik zelf noodgedwongen ooit vaak in mijn teksten moet schrappen, omdat zij aan een bepaalde lengte onderhevig zijn. De Trijfels in de GPD-kranten mogen niet langer dan 5000 kar op mijn tekstverwerker worden, dus niet meer dan 5000 lettertekens tellen. Bloezen ze daaroverheen, dan moet ik gaan schrappen. Het makkelijkste blijk ik dan in het begin te kunnen schrappen: woorden, soms halve of hele zinnen. Ik ben geneigd een stuk royaal te beginnen, met een grapje, een aardige zinswending, een toevoeging tussen haakjes, en naarmate ‘het verhaal’ of ‘het betoog’ vordert, verdichten de zinnen zich, worden zij wat ‘sneller’ en ‘compacter’, waardoor er tegen het eind minder ‘overbodigs’ kan worden geschrapt dan aan het begin. Natuurlijk is het wel zo, dat de zin voor en de zin na de zin waarin geschrapt wordt, zich dan weer moeten voegen naar de ingekorte zin (bijvoorbeeld: de zin ervoor wordt samen met de ingekorte zin erna een wat langere zin), dus vandaar misschien dat ik na twintig jaar wel zie of een ander iets in mijn tekst geschrapt of veranderd heeft, maar niet als ikzelf er in heb zitten veranderen voordat het stuk de deur uitging.

Ik neem aan dat jij dat ook hebt. Maar nu iets anders: weet je na twintig jaar ook nog wanneer en waar en waarover je iets, een bepaalde alinea, geschreven hebt? Ik heb wel eens gezegd dat het mijn grote kracht is dat ik vandaag vergeten ben wat ik gisteren geschreven heb waardoor ik morgen weer met een schone lei mijn volgende stuk kan beginnen. Ik herinner mij nog de gene toen een collega op de Ajax-perstribune mij zei dat hij met instemming mijn stuk van die week in Voetbal International had gelezen en ik mij niet te binnen kon brengen over welk stuk hij het had, omdat ik zelf inmiddels mijn volgende stuk voor de volgende week ook alweer geschreven en ingeleverd had, dat mijn terugweg blokkeerde naar het stuk van deze week dat ik vorige week al had geschreven...

Uitgeverij Sijthoff belde mij op met de vraag of ik een bepaalde

[p. 75]

passage uit Dokter Zjivago nog wist te traceren. Ze gingen een boek uit het Engels uitgeven waarin die passage van Pasteenak geciteerd wordt. De vertaalster had haar uit het Engels vertaald, maar het leek ze leuker en beter om mijn oorspronkelijke vertaling, rechtstreeks uit het Russisch, te gebruiken, als ik dat goed vond. Ik zei dat ik zelfs heel vereerd was, en vroeg naar het citaat zoals de vertaalster het uit het Engels had vertaald. Het ‘oorspronkelijke Engels’ van Max Hayward konden ze ook leveren, maar daar had ik geen behoefte aan, temeer niet omdat Haywards vertaling van Doctor Zhivago in 1958 al door Edmund Wilson ‘doing a job for the Reader's Digest’ was genoemd en ik eens had uitgerekend dat Hayward door de aloude Engelse gewoonte om lange zinnen in drieeën te hakken en van vier bijvoeglijke naamwoorden alleen de veelzeggendste te kiezen, in de Engelse vertaling ongeveer honderd bladzijden van Dokter Zjivago onderweg verloren had,- ongeveer op de wijze waarop de leraar in Les Quatre Cents Coups van François Truffaut bij elk zijsteegje een leerling verloor op weg van of naar de school...

Ik heb, zoekend in Dokter Zjivago, een mooi bewijs van Haywards compilatiedrift teruggevonden. Op blz. 275 in de Engels-Amerikaanse vertaling (we zijn dan in een bos) staat:

It smelled of damp leaves.

Mijn zo letterlijk mogelijke vertaling van deze passage in Pasternaks tekst luidt:

Het rook er naar de bladervochtigheid van een stoomdoorweekte berkenroede, een geur die je ook bij het betreden van het kleedlokaal van een stoombad tegemoetslaat.

Doing a job for the Reader's Digest... Toen mijn vertaling uitkwam schreef Max Nord in Het Parool dat de Engelse vertaling zich vlotter liet lezen...

Enfin, dat citaat zoals het uit dat Engelse boek vertaald was luidde als volgt:

De kunst dient steeds de schoonheid, en schoonheid is de vreugde van het bezitten van vorm, en vorm is de basis van elk organisch bestaan, want zonder vorm kan geen leven bestaan, dus getuigt elk kunstwerk - ook een tragedie - van de vreugde van het bestaan.

Nou je begrijpt, ik had na dertig jaar (de vertaling is van 1958/1959) geen idee waar dat op de 560 bladzijden proza van Dokter Zjivago kon staan. Ik kreeg ook geen enkele Aha-Erlebnis, behalve dan dat ik mij levendig kon voorstellen dat het woorden van Pasternak waren. Nu heb ik het excuus dat Pasternaks tekst natuurlijk niet mijn eigen tekst is, en deze vertaling ook niet mijn eigen vertaling, maar het is toch een beetje vreemd (wellicht zelfs verontrustend) dat ik er naar zat te kijken als een eend naar het onweer. Heb jij dat nou ook wel eens, dat een stukje tekst dat toch ooit uit je schrijfmachine is gevloeid, geen enkele herinnering bij je oproept? Ik vertelde het aan tafel bij Gerda Edens, die toen vertelde dat ze onlangs een gebouw binnenkwam waar

[p. 76]

ze een gehaakt wandkleed zag hangen en toen tegen Jannie Sipkes van het SBK zei dat het qua stijl en aanpak van haar had kunnen zijn, maar dan van vijftien jaar geleden.

‘Het is van jou!’ zei Jannie Sipkes toen, ‘wij hebben het jarenlang uitgeleend, en toen het aan uitleengelden genoeg had opgebracht heb je gezegd: laat het maar bij de laatste lener hangen, ik hoef het niet meer terug te hebben! Dat was hier.’

En ik vertelde toen op mijn beurt weer dat ik aanzat bij een diner voor de juryleden van de ZNWB Edo Bergsmaprijs, waar Henk Vonhoff, die een gedicht uitzijnhoofdkenner van de Nederlandse poëzie is (noem een stad of gebruiksvoorwerp en hij declameert van voren naar achteren een gedicht waarin die stad of dat gebruiksvoorwerp in voorkomt), toen een sonnet over Amsterdam voordroeg dat ik niet kende. Hij vroeg de aanwezigen toen of ze wisten van wie dat was, maar niemand bleek het te weten, ook jurylid Pierre H. Dubois niet, van wie het toen bleek te zijn.

Dat gaat wel heel ver, vind ik. Ik kan me nog wel voorstellen dat Karel Appel denkt dat hij een vervalste Appel zelf geschilderd heeft, en dat Lucebert in zijn verzameld werk dat door C.W. van de Watering werd samengesteld een per ongeluk opgenomen pastiche van Theo Sontrop niet als koekoeksjong herkende, maar een (gepubliceerd!) gedicht van jezelf na zoveel jaren niet meer herkennen,- dat gaat ver! Of is dat evengoed indenkbaar als het niet herkennen van een karakteristieke passage van Pasternak door zijn vertaler?

Ik ben eerst in Dokter Zjivago gaan zoeken volgens de Dostojevski-doctrine. Dostojevski had altijd schulden en vermeerderde die schulden door hardnekkig roulette te blijven spelen, waarbij hij er van uitging dat hij, goddomme, toch Dostojevski de wereldberoemde schrijver was die geld nodig had en dat het Lot hem daarom wel gunstig gezind moest zijn! Dus ik dacht: ik ben, goddomme, toch de wereldberoemde vertaler van de wereldberoemde schrijver Pasternak dus als ik NU Dokter Zjivago opensla dan vind ik op de opengeslagen bladzijde het citaat dat ik zoek; of anders wel op de bladzij ernaast!’ Volgens dat D-principe heb ik het boek dertig keer vergeefs opengeslagen, en toen ben ik maar gewoon vanaf het begin in scheervlucht Dokter Zjivago voor de vijfde keer gaan lezen (1. lezen, 2. vertalen, 3. corrigeren, 4. drukproeven corrigeren, 5. passage voor Sijthoff zoeken). Prachtig proza, wist je dat? En er gebeurt meer in op het gebied van leven en dood dan in een Harold Robbins. Eindelijk vond ik de gezochte passage op pagina 491:

En terwijl hij zo van allerlei opkrabbelde, stelde hij opnieuw vast dat kunst altijd de schoonheid dient, en dat schoonheid het geluk is van de vormbeheersing, terwijl de vorm de organische bron is van het bestaan, want alles wat leeft moet over vorm beschikken om te kunnen bestaan, en derhalve was de kunst, waarin ook de tragische kunst was begrepen, het verhaal over het geluk van het bestaan.