Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 71]

Graa Boomsma
Americana in hogere sferen

1. Joegoslavië

Eigenlijk heeft de man twee zitplaatsen nodig, maar hij kan zich natuurlijk niet smaller maken dan hij is. Zijn roodgeruite overhemd staat strak op zijn schouders, armen en buik. Alles lijkt rond aan hem, als zijn vlezige wangen. Toch is hij niet dik, wel gespierd, zonder dat hij atletisch gebouwd is.

G zit in een Northwest-Boeing 737 die over een uur op Detroit Metro zal landen. Hij moet wel naar rechts overhellen, zogenaamd om uit het raampje te kunnen kijken en het lezen af en toe te onderbreken: een onafzienbare witte wolkendeken hangt slordig boven de aarde.

Het artikel dat hij bestudeert in de kleurenbijlage van de zondagse New York Times gaat over de oorsprong van de uitdrukking ‘people of color’. G, nu scheefhangend maar het vliegtuig blijft op koers, vraagt zich af of hij gegevens uit het stuk kan gebruiken voor een essay over Afro-Amerikaanse literatuur dat hij voor een tijdschrift voorbereidt. Het woord ‘coloured’ stamt uit 1611, ‘neger’ was een militante term in de jaren twintig, maar taboe toen Malcolm X de slogan black is beautiful propageerde en eerder de voorkeur gaf aan segregatie dan aan integratie. Geen smeltkroes. ‘Afro-Amerikaans’ blijkt een doodgeboren kindje te zijn geweest, omdat er geen band bestaat tussen de meeste zwarte Amerikanen van tegenwoordig en Afrika. ‘People of color’ dan? Gens de couleur libérés noemden de Fransen de mensen in hun koloniën al in 1743. Martin Luther King sprak over citizens of color in zijn beroemde toespraak over zijn droom in 1963 in Washington D.C. De smeltkroes.

Overal duikt de Januskop van Amerika op. Of ziet G een moderne Protuis, de zeegod die eindelijk van zijn eiland Pharos bij Egypte is weggegaan en zijn robben in de steek heeft gelaten? Protuis op een ander, Amerikaans, eiland?

Het is verwarrend. G besluit om ‘neger’, ‘zwarte’ en ‘Afro-Amerikaans’ door elkaar te gebruiken. Zijn essay beslaat ten slotte zo'n vijftig jaar literatuurgeschiedenis.

Hij kijkt naar zijn linkerhand, die roze is. Gisteren, toen hij door Amherst en Northampton, Massachusetts, liep en tweedehands-boekwinkels binnenliep (en een eerste druk van Stanislaus Joyce's My Brother's Keeper kocht), waren zijn handen paars geweest van de kou. Hij gaat voorzichtig verzitten, maar raakt toch de arm aan van zijn medepassagier. Of reed de Boeing wild over een hobbelpad?

Ze kijken elkaar verontschuldigend aan. De man is van G's leeftijd. Dun, lichtblond haar, snorretje van zout en peper, lichtblauwe, vriendelijke ogen. Ze moeten lachen.

‘Net of we in de botsautootjes zitten, op Coney Island, de roestigste kermis van Amerika.’ De turbulentie houdt aan. Hoort G een niet-Amerikaans accent?

‘Waar komt u vandaan?’ De standaardvraag. G zegt waar hij vandaan komt en waar hij naartoe gaat en wat hij ondertussen doet. Zijn hele leven verpakt hij in twee volzinnen; verleden, heden en toekomst in een zucht in de lucht verteld.

‘Ik kom uit Joegoslavië, maar ik woon al achttien jaar in de VS.’

[p. 72]

De stewardess komt langs.

‘Wilt u een flesje wijn drinken?’ Oosteuropese gastvrijheid.

G weigert beleefd. De kermisrit is nog niet voorbij. Hij luistert.

‘Ik ben worstelaar. Daar verdien ik m'n geld mee. Show-worstelen, wat je op de tv kunt zien.’

‘Briesende beren van mannen die in felgekleurde bodystockings de vijand tegen het canvas lopen of in de touwen knopen?’

Lachend (G voelt zich nu een muis zoekgeraakt in een plooi tussen leuning en zitplaats van zijn stoel): ‘Ja, zoiets. Ongevaarlijk, hoewel ik al zes keer m'n neus heb gebroken.’ Hij beweegt met zijn wijsvinger het puntje van zijn neus van links naar rechts. Hij heeft geen neusbeentje meer, het is een flexibel orgaan geworden.

‘Vanavond vecht ik in Cincinatti, of is het in Memphis, tegen mijn oom. Hij zit ergens achter in het vliegtuig. Ik verdien in twintig minuten meer dan een ander in een maand.’ Het klinkt niet opschepperig.

Heeft hij heimwee naar zijn geboorteland?

‘Ik kom uit Kroatië, waar nu demonstraties zijn van mensen die vinden dat Joegoslavië een kunstmatig land is en dat Kroatië zelfstandig moet worden. De mensen daar zijn warmer dan hier, ze hebben een veel beter historisch geheugen.’

Het vliegtuig daalt.

‘Over een paar jaar wil ik gaan stilleven op mijn boerderij op St. Thomas, een van de Virgin Islands in de Cariben. Of ik neem mijn eigenlijke beroep op, elektro-ingenieur.’

De Boeing maakt een scheur in de wolkendeken, rubber giert over beton. Het regent in Detroit.

G's hand verdwijnt in die van de Joegoslaaf in de VS. Een ingenieur die worstelt.

‘Ik zal zwaaien als ik op de tv kom. Ze noemen me de executioner, de afmaker, maar ik heet gewoon Danilo.’

G heeft geen tv-toestel in zijn huis in Ann Arbor. Hij kan zich Danilo niet voorstellen als iemand die een executie uitvoert. Maar hij speelt natuurlijk een rol, die van Europeaan in de Nieuwe Wereld, een ingenieuze worstelaar.

2. St. Thomas

Show-worstelen in de VS, schijn en wezen op z'n kop gezet, amusement tot men erbij neervalt, gespeelde agressie en genadeklappen die het publiek tot pseudo-extase brengen. Een groot rollenspel, een maskerade. Het ware ik is allang verdwenen achter een tweede ego dat zich richt op de markt. Al in hun verzet tegen de Engelsen vermomden de vroege kolonisten zich als Indianen en gooiden thee overboord de haven van Boston in, als protest tegen de Britse belasting op thee. Proteïsche pioniers.

G zoekt zijn auto op een van de parkeerplaatsen van Detroit Metro en stelt zich de Joegoslaaf voor op zijn maagdelijke eiland.

Danilo zit op een terras in de haven van Charlotte Amalie en verbeeldt zich dat Columbus komt aanzeilen en hem achter een Johnnie Walker (black label) ziet zitten. Danilo heft zijn glas en verwelkomt de globetrotter. Aan het tafeltje naast het zijne wordt Deens gesproken. Dat is niet toevallig, omdat Denemarken het eiland eeuwenlang in bezit heeft gehad. In 1917, Danilo zit nu naast Hemingway in een ziekenauto die verwonden vervoert, weg van het Italiaanse front,

[p. 73]

kochten de VS het. Kan hij St. Croix of St. John zien? Danilo hoort een vulpen over papier krassen (het geluid van vlees dat over canvas schuift) en kijkt achterom. G is bezig zijn denken en handelen vast te leggen. Danilo lacht en beweegt met zijn wijsvinger het puntje van zijn neus van links naar rechts. Een flexibel orgaan, als een vulpen die zich niets van plaatsen en tijden aantrekt.

Protuis op St. Thomas.

Later ligt Danilo op bed en hoort het ruisen van de zee. G hoort zijn rustige ademhaling. Hij voelt zich Menelaos, die door de kameleontische gaven van Protuis, die hij vasthoudt, op de proef wordt gesteld. G verlaat de Interstate 94 en komt in een kuil terecht als hij de U 23 wil opdraaien. Hij rukt aan zijn stuur, wilde kras van een pen die een verhaal op het goede spoor wil houden. Hij blijft op de weg.

3. Verenigde Staten

Mobiliteit van het ego, of het ego is er niet.

Thuis, als Menelaos, leest G, armen nog stijf van de valkuil van asfalt, in America Revised - een boek over de permanente herschrijving van de geschiedenis van de VS voor middelbare scholieren - dat het land geen smeltkroes is maar een salade bowl. Het herbergt wel vele nationaliteiten, maar wisselwerking, vermenging of multicultuur is er slechts mondjesmaat. Toch kan de New York Times bij voorbeeld schrijven: ‘Op het jaarlijkse Lower East Side-joodse festival at een Chinese vrouw een stuk pizza voor de Vietnamese groentewinkel van Ty Thuan Duc. Naast haar stond een Spaans sprekend gezin bij een kraam met twee opschriften: “Italiaans ijs” en “Kosjer van rabbi Alper”. En nadat de pastrami op was, at iedereen knishes, verkocht door een zwarte uit Brooklyn en een rasta uit Jamaica.’

Wat is dit? De uiterlijke verschijning is die van de smeltkroes, maar het innerlijke verhaal kent aparte draden. Achter het masker van samenleven gaan andere ikken, die allemaal elders leven, schuil.

G probeert er een omschrijving voor te vinden. Het postmoderne bestaan waarin een woord als ‘saamhorig’ slechts op hoongelach kan rekenen? De schizofrenie van het moderne Amerika?

Hij wil de Januskop van VS aankijken, maar hij ziet verschillende gezichten. In café Ashley zit hij achter een Johnnie Walker (black label). Op het tv-scherm is een worstelwedstrijd aan de gang. Iemand zwaait naar het publiek, of naar de camera. G heft zijn glas, gevangen tussen schijn en wezen.

Protuis is ook een voorspeller. Op zijn eiland kust hij Sibylle, die Rhea heet. G gaat bewogen heen in een andere naam.