Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 18]

Dirk Kroon
De dichter en de stad^*

Van oudsher hebben mensen hun heil en heul gezocht in een stad. Was het leven op het platteland nooit van gevaren ontbloot, binnen de stadsmuren was bescherming te vinden. Naarmate de veiligheid toenam, kon ook het groepsbesef sterker worden en werden stedelingen al gauw de trotse inwoners van een stad waarvan zij de naam graag in het vaandal voerden en waarvoor zij de fiere daden zouden verrichten die in kronieken en heldendichten beschreven staan.

Wie de drie bronnen van onze beschaving beziet, merkt meteen op hoe de Grieken de stadstaat eeuwenlang hebben ervaren als ‘de natuurlijke en juiste eenheid voor de menselijke samenleving’^1.. Plato en Aristoteles gingen nog steeds man dit gevoelen uit. En als Troje wordt belegerd, treffen de Grieken aldaar in zeker niet mindere mate een hechte stadsgemeenschap. Hoezeer de Trojanen aan hun stad hechtten, lezen we bij de geschiedschrijver Livius. In het eerste boek over het ontstaan van Rome beschrijft hij hoe twee verschillende plekken in Italië beide worden genoemd naar de stad, waaruit Aeneas en Antenor zijn verdreven: ‘Daarna is Antenor (...) aangeland bij de diepste inham van de Adriatische Zee. (...) Inderdaad wordt de plaats waar zij het eerst voet aan wal zetten, Troje genoemd en men spreekt daar dan ook van de Trojaanse streek(...). Aeneas (...) kwam eerst in Macedonië, daarna voerde zijn weg hem, op zoek naar een woonplaats, naar Sicilië en vandaar zette hij koers naar het Laurentische land. Ook die plaats heet Troje.’^2. Opmerkelijk in dit verband is de zin die Livius hierop laat volgen: ‘De Trojanen ontscheepten er zich en omdat hun na hun schier eindeloze zwerftocht niets was overgebleven dan hun wapens en schepen, gingen zij op roof uit op de akkers.’ Het laat zien hoe kwetsbaar de bewerkers van akkers waren. De titel waaronder Livius' Romeinse geschiedschrijving verscheen, Historia ab urbe condita, tekent het belang dat werd gehecht aan (de stichting van) de stad. Terzijde merk ik hierbij op dat het antieke Rome ook niet te verwaarlozen was met een inwonertal van meer dan een miljoen. De derde - en zeker niet minste - bron van onze cultuur, jodendom en christendom, geeft reeds middels de betekenis van het Hebreeuwse woord makoom - terug te vinden in Mokum - dat de stad een rustplaats is.^3. In de stad kon de mens tot rust komen. En zelfs de uiteindelijke bestemming van de mens in het hiernamaals, waar hij voorgoed een rustplaats zal vinden, wordt voorgesteld als een stad. Volgens De openbaring van Johannes zal het leven na het leven op aarde zich afspelen in het hemelse Jeruzalem. In die heilige stad ligt de menselijke toekomst en voleinding, want daar zal hij samenzijn met God.^4. Aldus leveren deze bronnen de stad als symbool van aardse en hemelse geborgenheid. Laten we zien hoe Nederlandstalige dichters met dit symbool omgingen.

De eerste regel uit de Nederlandstalige literatuur - een penneproef, ongeveer 9 eeuwen geleden neergeschreven -, behelst een essentieel verlangen:

hebban olla vogala nestas begunnan
hinase hic ende thu

De vogels delen alle een onderkomen, alleen de ik en jij moeten die missen. Dit verlangen naar een met de ander gedeelde rustplaats is tot op de dag van vandaag levend gebleven. En wie een onderkomen zoekt, wil liefst een veilig onderkomen. De middeleeuwer vond doorgaans bescherming in de nabijheid of binnen de muren van een burcht, mensen uit volgende eeuwen zochten veiligheid steeds vaker in een stad. In de geschiedenis van de Nederlanden is het idee van de stadstaat als eenheid verre van vreemd; men denke alleen maar eens aan de ontwikkelingen in de Bourgondische tijd, toen de steden machtscentra werden.

Mede doordat het culturele leven zich hoofdzakelijk afspeelde binnen de beschermende muren van burcht, slot en stad, hebben de dichters de stad ervaren als een weldadig onderkomen. De dichter die zich buiten de stad ophield, bleef immers uitzondering. Zo kon het gebeuren dat de burgerij in koetsjes naar het platteland trok om te aanschouwen hoe de dichter Hubert Korneliszoon Poot op het land van zijn vader arbeidde. Aldus zou

* Aangepaste tekst van een causerie, gehouden voor het Goethe-Institut te Rotterdam op 10 november 1988, in opdracht van de Rotterdamse Kunststichting.

1. C.M. Bowra, De Griekse cultuur (Bewerking dr J.G.B. Eykman), J.M. Meulenhoff, Amsterdam, 1960.

2. Livius, Het ontstaan van Rome (Vertaling F.H. van Katwijk-Knapp), Fibula-Van Dishoeck, Bussum, (1973).

3. Willem M. Visser wees mij op deze betekenis.

4. Vgl. De openbaring van Johannes 21.

[p. 19]

de stad tot in de twintigste eeuw fungeren als symbool voor geborgenheid, en, door de invloed van het christendom, zelfs voor ultieme geborgenheid. Met het wegvallen van deze religieuze, metafysische dimensie, kon ook de symbolische kracht van het begrip stad worden aangetast. Dit gebeurde na Nietzsche en twee wereldoorlogen. Nietzsche lanceerde de zogeheten ‘God-is-dood’-theorie en de ervaringen van de twintigste eeuw waren zodanig, dat deze theorie steeds meer aanhang kon vinden. Het beeld van de westerse mens in onze eeuw, is dat van een eenzame, een dwalende in de woestijn. En de woestijn is bij uitstek het kenbeeld van onherbergzaamheid, van ongeborgenheid. Marsman beschreef dit in Tempel en kruis (in 1939 voltooid) middels de volgende strofe:

illustratie: Johan Kuipers

ik sta alleen, geen God of maatschappij
die mijn bestaan betrekt in een bezield verband,
geen horizon of zee, geen poovre korrel zand
in 't naamloos wel en wee der brandende woestijn.^5.

De politieke omstandigheden en het wereldgebeuren in het Westen hebben een grote rol gespeeld bij de ontwikkeling van het gevoel van ongeborgenheid. Militaire machten ondermijnden het idee van een beschermende omgeving. We zien dit heel duidelijk bij Paul van Ostaijen, overgangsfiguur naar de nieuwe tijd, dichter van de stad als geen ander. Geheel in de lijn van De openbaring van Johannes, waar de hemelse stad wordt waargenomen, ‘getooid als een bruid, die voor haar man versierd is’^6., ziet Van Ostaijen de stad aanvankelijk als een geliefde met wie hij zich wilde verenigen. Maar nadat in 1914 zijn stad, Antwerpen, door de Duitsers is bezet, schrijft hij de bundel Bezette stad waaruit alle mystiek is verdwenen. Het leven dat hij zo intens kon uitbeelden is uit stad en mens verdwenen, de stad is een stad van rouw geworden. In die sfeer is de mens niet meer in staat bijv. Christus te zien als de glorierijke zoon van God. Van Ostaijen schrijft: ‘Wij kunnen slechts zien een God gelijk een Harlekijn / onze tijd is zo zat van leed en van pijn’, en even verderop:

Ik heb U gezien in een stinkende slop
Gij waart met Landsturmman samen

Gij stond onder de opgeëiste werklozen
naar Duitsland gingen lange treinen van
havelozen

Boven op de dijk houdt Gij mee de wacht
met kille hoeren in de regenende nacht

Nu zijt Gij moe en afgetobd
de triestigheid in U weer volgepropt

De regen druipt van Uw vuile kletsnatte
hennepbaarden

over de stad

Droppelt samen met de regen over
alle drek van de stad Uw schokkend ritme
mee

Ontreddering dus. Ondanks het geloof. Het bolwerk van de menselijke samenleving is gehavend. Van Ostaijen besluit:

tans
enkel rameien hoor
goed rameien is het enige bouwen
het lapwerk slopen

Met deze woorden gaf hij aan wat de noordnederlandse Vijftigers een kwart eeuw later

5. H. Marsman, Verzamelde gedichten, Querido, Amsterdam, 1963, 10e druk.

6. Zie noot 4.

[p. 20]

zouden doen, nadat zij tussen het puin en de ruines van de Tweede Wereldoorlog hadden gestaan. Lucebert zou in die situatie zeggen: ‘ik bouw nauwgezet en wanhopig’. Doordat Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog neutraal bleef waren ontzetting en bezetting niet actueel. Dit wil niet zeggen dat de dichters niet betrokken waren bij de veranderingen die in denk- en ervaringswereld plaatshadden. De voortgang van de techniek, het verschijnen van industrie en gedepriveerd proletariaat bevestigden voor velen het opdoemende beeld van een woestenij. Nergens, op het land noch in de stad, was een goed onderkomen te vinden. Slauerhoff schrijft het in zijn gedicht ‘Woninglooze’ (1934):

Alleen in mijn gedichten kan ik wonen.
Zoolang ik weet dat ik in wildernis,
In steppen, stad en woud dat onderkomen
Kan vinden, deert mij geen bekommernis.^8.
(...)

En Slauerhoff kwam als scheepsarts op heel wat plekken op aarde. Voor wie in Nederland bleef was zelfs geen romantische vlucht naar de natuur mogelijk. J.C. Bloem heeft dit heel goed doen beseffen, toen hij het beroemd geworden gedicht ‘De Dapperstraat’ schreef:

Natuur is voor tevredenen of legen.
En dan: wat is natuur nog in dit land?
Een stukje bos, ter grootte van een krant,
Een heuvel met wat villaatjes ertegen.

Geef mij de grauwe, stedelijke wegen,
De'in kaden vastgeklonken waterkant,
De wolken, nooit zo schoon dan als ze,
omrand
Door zolderramen, langs de lucht bewegen.

Alles is veel voor wie niet veel verwacht.
Het leven houdt zijn wonderen verborgen
Tot het ze, opeens, toont in hun hogen staat.

Dit heb ik bij mijzelven overdacht,
Verregend, op een miezerigen morgen,
Domweg gelukkig, in de Dapperstraat.^9.

Gezien de paradox van de laatste regel, is de dichter gelukkig ondanks de stad.

Een van degenen die het veranderde twintigste-eeuwse levensgevoel het beste hebben verwoord, is Martinus Nijhoff. In zijn lyrisch-epische gedichten Awater en Het uur u - beide uit de jaren dertig - beschrijft hij een man in een stad. En tweemaal is de man een vreemde, iemand door wiens verschijning alles in een bezield verband komt te staan.^10. De dichter/ik identificeert zich in Awater met de vreemdeling en ziet in hem een reisgenoot, met wie hij stad en sleur achter zich zou kunnen laten. We lezen:

Ik zie dat hij naar een gezelschap kijkt
van poppen die met plaids en verrekijkers
legeren aan de oever van de Nijl
gelijk uit pyramide en palmboom blijkt.
O Awater, ik weet waarvan gij peinst,
iets verder, bij de plaat der scheepvaartlijn
waarop een Bedouïn in de woestijn
een schip begroet dat over zee verschijnt,
en, weer iets verder, bij het bankpaleis
waar ‘vreemd geld’ genoteerd staat in de
lijst.^11.

Maar de techniek reguleert zelfs de gedroomde vlucht uit de stad. Het gedicht eindigt met de vaststelling dat de trein, de locomotief ‘vertrekt op het voorgeschreven uur.’

In Het uur u wordt het leven in een straat bedreigd door de vreemdeling. Bij zijn verschijnen blijken de mensen ontzield te zijn. Zijn wandeling door de straat wekt dan ook angst.^12. Angst waarvoor Nijhoff dít beeld vond:

Het is een groot woord: paniek,
maar het tekent de stille schrik
die op dit ogenblik
de ledige straat beving.
Een traag wolkje, als een eilandje in
in de heldere hemel ontplooid,
beduidde het nu of nooit
ophanden zijnd offensief.
Al wie zijn kijker ophief
zag op de zee van azuur
een slagschip, klaar voor vuur.^13.

Het is niet zomaar een metafoor. Hoe wezenlijk het schrikbeeld is van het gevaar dat uit de lucht komt vallen, bleek mede toen Nijhoff later in een essayistische bijdrage opmerkte: ‘Een stedeling kijkt sedert de oorlog ten hemel.’^14. Het typeert heel precies de werkelijkheidservaring van de stadsmens, midden

8. J. Slauerhoff, Verzamelde gedichten I (ed. K. Lekkerkerker), Nijgh & Van Ditmar, 's-Gravenhage/Rotterdam, 1963, 7e druk.

9. J.C. Bloem, Verzamelde gedichten (ed. A.L. Sötemann, H.T.M. van Vliet), Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, 1981, 8e, opnieuw herziene druk.

10. Alle interpretaties (tot 1981) van dit gedicht vindt men in: Dirk Kroon, Nooit zag ik Awater zo van nabij; teksten omtrent Awater van Martinus Nijhoff, BZZTôH, 's-Gravenhage, 1981.

11. Martinus Nijhoff, Verzameld werk 1; Gedichten (ed. Gerrit Kamphuis), Bert Bakker, Amsterdam, 1982, 2e druk.

12. Alle interpretaties (tot 1986) van dit gedicht vindt men in: Dirk Kroon, Dit meldt het uur u; teksten omtrent Het uur u van Martinus Nijhoff, BZZTôH, 's-Gravenhage, 1986.

13. Zie noot 11.

14. Martinus Nijhoff, Verzameld werk 2; Kritisch en verhalend proza (ed. Gerrit Kamphuis), Bert Bakker, Amsterdam, 1982, 2e druk.

[p. 21]

twintigste eeuw. De dreiging van vliegtuigen heeft de geborgenheid aangetast. Gerrit Achterberg zou het in dichtregels neerschrijven. In ‘Luchtaanval’ (uit de in 1946 verschenen bundel Sphinx) roept hij het beeld op van vliegtuigen die ten strijde trekken. De ‘ik’ denkt aan degenen die deze ‘formaties luchtstrijdkrachten’ zien overkomen:

En naar de steden gaan mijn gedachten,
waar ze in duikvlucht zichtbaar zijn:
monsterlijk binnen de spalkpupillen
van mensen die niet meer kunnen gillen.^15.

Dit aangrijpend schrikbeeld van de bedreigde mens in de stad toont goed hoezeer de menselijke omgeving is aangetast. Oorlogen laten diepere wonden na dan de zichtbare en de vernietiging is definitiever dan de daadwerkelijke.

illustratie: Fred Geven

De naoorlogse dichters die opgroeiden tijdens de Tweede Wereldoorlog verwoorden telkens weer dat geborgenheid onmogelijk is. Zij staan letterlijk en figuurlijk te midden van het puin dat door bombardementen werd aangericht. Misschien juist doordat de stad voor hen een bijna natuurlijke omgeving was, beseffen zij dat zij tussen ruïnes leven. Behalve bovengenoemd citaat lezen we bij Lucebert regels als: ‘oh hoe prachtig rustig groeien ruïnes / onder rood de blote lucht bespattende vliegmachines’^16.. Anders gezegd: de stad is doortrokken van dood. Zo formuleert ook Gerrit Kouwenaar het in zijn eerste bundel Achter een woord (1953):

In de straten der stad schuilen regen en mensen
misschien is het zomer late zomer haast najaar
ik denk dat er bladeren zijn als vertrapte handen
jongens rapen bedroefd en zinloos kastanjes

de avond komt langzaam op kogellagers
meisjes laten zich bevend in portieken betasten
mannen zitten dampend in cafetaria's
vrouwen lopen zacht fluitend de parken door

aan de glazen puien van krantenpaleizen
lezende vingers langs de lippen der dodenlijsten
staand op elkanders voeten peilend elkanders ogen
hij is gesneuveld in een bioscoopjournaal
ik denk ik ben gesneuveld ik ga huiswaarts
niemand ziet mij ik roep luid maar geen stem
ik stamp met mijn hakken roep de klok aan
mijn tabak is gestolen ik ben gesneuveld.^17.

Voor later gekomenen biedt de stad evenmin een onderkomen. Oorlog en massaficering werpen het individu terug op zichzelf en de meest nabije ander. Een titel als van Ellen Warmonds bundel Warmte, een woonplaats (1961) lijkt bijna symptomatisch.

Als nog weer lateren - ik denk met name aan de Gard-Sivik-groep - elke symboliek aan de kant zetten en uitsluitend schrijven en leven bij de gratie van een toevallige anekdote, dan zegt dit méér dan dat een realistische stroming een romantische stroming opvolgde. De dingen zelf zijn ontzield geraakt. Bezield verband is afwezig. De mens staat bij wijze van spreken alleen op een asfaltweg, in neonlicht. Huidige dichters blijken nog altijd in die sfeer te verwijlen zodra zij de scene zoeken.

Dat stilstand achteruitgang is, hebben dichters altijd van nature geweten. Zij zoeken elders

15. Gerrit Achterberg, Verzamelde gedichten, Querido, Amsterdam, 1963. Zie voor de bijzondere positie die Achterberg t.a.v. ons onderwerp inneemt: Dirk Kroon, ‘De stad van Achterberg’, in Achterbergkroniek nr. 14 (maart 1989).

16. Lucebert, Gedichten 1948-1963 (ed. Simon Vinkenoog), De Bezige Bij, Amsterdam, 1965.

17. Gerrit Kouwenaar, Gedichten 1948-1978, Querido, Amsterdam, 1982.

[p. 22]

een uitweg en onderkomen. Velen verlaten de stad. Rutger Kopland verkeert graag Onder het vee, Jacques Hamelink zoekt het soms Windwaarts, wortelher, Judith Herzberg is te vinden bij Strijklicht en Beemdgras. Iemand als Hans van de Waarsenburg die onder meer middels zijn bundel Stadtekens de actuele realiteit van de stad had verkend, zoekt het de laatste jaren poëtisch aan zee. Het zijn slechts enkele voorbeelden.

Betekent de stad dan voor niemand meer iets? Dat is de vráág. Dichters voor wie bij het begrip stad opnieuw een religieuze connotatie een rol speelt, voelen zich er poëtisch soms thuis. Maar ook anderen zoeken wederom die aloude rustplaats. In 1988 bij voorbeeld verscheen de bundel Zout van Martin Veltman. Het frappante ervan is gelegen in het feit dat de hoofdpersoon na ‘een winter aan zee’ de kust juist ontvlucht en zijn heil en heul zoekt in de stad. Over die terugkomst schrijft Martin Veltman o.a.:

Winkeliers gooiden deuren
en luiken open. Zacht
blonk het fruit en de geuren
van brood en espresso
dreven door de buurt. Kracht
om de dag te beginnen,
vond ik die hier? Was zo
levens eenvoud te winnen?

Even later:

De boekwinkel bracht dagen
van weemoed naar mij terug:
hoe de jongen het waagde
poëzie te verstaan,
en danste op de brug.
En hoe hij had gelezen
zo ver de woorden gaan.
En nooit meer zou genezen.^18.

Samengevat: eenvoud en verrukking zijn mogelijk in de stad te hervinden. In elk geval: de stad als centrum van cultuur. Een vertrouwd beeld. Het geheugen van de dichter reikt eeuwen her. Zodra de hedendaagse dichter beseft in welke traditie hij staat, zodra hij zoekt naar wat hij via de taal krijgt overgeleverd, kan hij een werkelijkheid scheppen waarmee te leven valt. Hij bouwt zich een onderkomen, hij is een nest begonnen waarin de ander past. Die daad die poëzie is naar het Griekse woord poèsis, dient hij mijns inziens te stellen.

Een generatie als de mijne, geboren na 1945, heeft het minder moeilijk dan een vorige. Er komen geen vijandige vliegtuigen over en de stad is herbouwd, zo goed en zo kwaad als het hier en daar kon. Nu dit het geval is, en men zich er bovendien van bewust is, dat het hart uit de stad werd gerukt, bestaat de mogelijkheid alle puin van gisteren te zien als het materiaal voor morgen. Wie zich een beeld van dat puin heet gevormd, bezit de mogelijkheid iets te delen. Saamhorigheid en geborgenheid liggen in het verschiet. Iets dergelijks moet ik hebben ervaren toen ik het gedicht ‘Zadkine’ schreef over diens beeld van Rotterdam, waar op de plaats van het hart een leegte is:

Een man ziet een stad
die in puin ligt
en richt zich weer op.

Hij kiest het metaal
dat de spierspanning
goed zal verraden,

vormt zich een lichaam.
Verwrongen - zoals een
straatvechter het achterlaat.

Maar het staat op een sokkel
in het hart van een stad,
niet meer in puin.

Een stad ziet een man
de handen ten hemel
en richt zich weer op.^19.

De bouw en ontwikkeling van het culturele gezicht van een stad als Rotterdam zie ik als een hoopvol gegeven. Kunst wil het best opnemen tegen agressie. Vrijheid kan angst verslaan. Het unieke moet zich meten met een massaprodukt. Bij een actief cultuurbeleid en -beleven is er kans op overleving in de stad. Kans ook op overleving van de stad. Ik ben er zeker van dat de oriëntatiepunten die de laatste jaren hier vooral door architecten en beeldende kunstenaars zijn geleverd, nu al voor een grotere gemeenzaamheid zorgen. Wie weet wordt de stad weer een woonplaats, waarvan symbolische kracht kan uitgaan.^7.

18. Martin Veltman, Zout, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1988.

19. Dirk Kroon, Geruchten, BZZTôH, 's-Gravenhage, 1986.

7. Paul van Ostaijen, Verzameld werk; Poëzie II (ed. Gerrit Borgers), Bert Bakker, Amsterdam, 1979.