Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 100]

Graa Boomsma
Charme in Chicago

1.

Graa Boomsma, foto: Hans Vermeulen

Wanneer leert G. het af om de oorlog, dat tirannieke en nooit meegemaakte brok ellende dat nog steeds de twintigste eeuw teistert, er met de haren bij te slepen? Het is een egocentrische hebbelijkheid om van een collectieve historie, die zo versplinterd rondspookt in vooral Europese geesten, een persoonlijke associatieketen te maken. De geschiedenis springt als een tijger in het verhaal van Saïdjah en Adinda op zijn rug, in een onbewaakt ogenblik. De tijd is nooit een lineair fenomeen als hij zichzelf verhalen vertelt, als hij pogingen doet zichzelf te ordenen in de gruwelkamer van de twintigste eeuw. Het verleden, dat alleen in eindeloze maskerades bestaat, dwaalt rond op de schedelplaats, zijn knekelhuis waar morgen en gisteren het heden in de tang nemen: dat zieltogende moment dat nooit versteent, zelfs niet in taal. Schrijven om het eigen heden in kaart te brengen? Was het maar waar, de hele vuilnisbelt van moord en doodslag zeult hij mee, stinkend en zwetend (in zijn dromen).

Hij zit op de hoogste, de drieëndertigste, verdieping van hotel Days Inn, aan de rand van Chicago. Lake Michigan is een spiegel die de maan wiegt. Hij heeft plaatsgenomen aan een tafel op een cirkelvormig platform dat ronddraait: revolterende geest in een revolverend restaurant. De stad glijdt, als de tijd, voorbij; het meer vult de blik, de stad keert terug en G. weet dat hij met zo'n beschrijving de wereld omkeert. Hij beweegt zich in de marge, maar hij eet en drinkt en bestaat en doet alsof hij in het centrum zit.

Er zwerven twee lichtbundels tussen de wolkenkrabbers, op zoek naar iets aan de hemel. G. ziet dat de bundels elkaar kruisen. Proberen ze iets te vangen met hun materieloze armen? G. hoort het aanzwellende gebrom van een vliegtuig, niet een Boeing 737, maar het zachte gehuil van een Messerschmidt dat snerpend gejank wordt. Deze stad in dit land dat nooit een wereldoorlog op eigen terrein heeft hoeven uitvechten, zal worden platgebombardeerd. Eindelijk zitten Europa en de VS in hetzelfde historische schuitje. Orson Welles zit in de regiekamer en blaft zijn bevelen in een microfoon, in de koptelefoons van acteurs die Duitse piloten spelen. De vijand zit vast in het licht, dat de aluminiumbuiken aftast naar de zwakste plekken. The war of the worlds.

G. wil de beeldenstorm afzwakken, zijn associatie neerschieten, maar hij blijft uit het raam naar zijn persoonlijke Polygoon-journaal kijken, zwart-wit.

Dit is het land van de rolprent, maar ook in G.'s hoofd ratelt het onophoudelijk. De film breekt nooit af, hij blijft draaien op het bewegende platform. De piano in het midden staat er verlaten bij, geen vingers om de toetsen te beroeren, geen dramatische achtergrondmuziek. De ober laat de fles rode wijn uit zijn hand vallen (bloedvlek op damast), het meer dompelt de maan onder.

G. moet er een einde aan maken. Met gesloten ogen en een denkbeeldige bordewisser in zijn hand wist hij een laatste beeld weg: G. als dertienjarige scholier die stokstijf voor de klas in een van de noodlokalen staat en een spreekbeurt houdt over Westerbork. Alle

[p. 101]

cijfers, statistieken en kwade namen kent hij, maar hij heeft geen idee wat Anne Frank in het doorgangskamp gedacht zou kunnen hebben, wat Etty Hillesum zou nalaten, welke strepen er aan de hemel zouden achterblijven.

2.

Met open ogen, nu. Ramen als honingraten glijden voorbij. Als toeristische zwerver heeft hij eerder op die dag twee bijenkorven naast elkaar zien staan aan de rivier. Achter die duizenden vierkante blokjes licht spelen zich duizenden levens af: een oude man kijkt naar de televisie en ziet dat J.F.K. voor de vijfentwintigste keer in Dallas wordt doodgeschoten (zijn schommelstoel zo verschrikkelijk leeg, geen troost meer voor zijn zwakke rug), een andere oude man staat op een bordes van een groot wit huis in Washington D.C. en zwaait lachend naar onzichtbare onderdanen; een jonge vrouw doet de deur van haar badkamer dicht en G. ziet dat ze haar roze mantelpakje waarop rode vlekken zitten uittrekt; een baby slaapt in een wieg en droomt van een volle borst met melk maar heeft er nog geen woorden voor; een dertiger staart uit het raam van de drieëndertigste verdieping naar de Days Inn en ziet een andere dertiger terugstaren. Kruisende ogen, kruisende lichtbundels, even verweven levens, netwerken van willekeur, lichtspoor van kogels door de tijd.

3.

Een literair lichtspoor. Het is najaar 1934 in Chicago en elders groeien twee dictators (nee, veel meer, véél meer) in hun rol. Geen doorgang in de eerste kampen. De snorren van macht.

Een wat plompe vrouw staat in een lift die haar naar het appartement van een collega-schrijver brengt. Ze heeft tientallen jaren in Parijs gewoond, maar ze is Amerikaanse gebleven, ze heeft de Amerikanen gemáákt in een van haar boeken. Onder haar lange, vormeloze winterjas komt een scheef zittende rok uit, die in plooien op haar enkels hangt. Zwarte, stevige stappers, alpinopet. Ze is uitgenodigd om lezingen voor de Universiteit van Chicago te geven.

‘Dag Thornton.’

Een zachte hand in zijn schrijfhand. Nee, ze keurt zijn boekenkast, daar waar de S. eindigt, geen blik waardig.

‘Woon je mijn lezing bij of ga je in mijn huis in Parijs zitten?’

‘Te ver, Gertrude, te duur. Ik zal naar jou luisteren. Waar is Alice?’

‘Die zoekt nog een parkeerplaats voor onze “drive-yourself”- auto. Ik ben dol op die uitdrukking en weet je wat mij 't meest opwindt hier? Dat zijn de houten huizen, vooral die bij het spoorwegstation.’

‘Er is in dit land meer ruimte daar waar niemand is dan daar waar veel mensen zijn.’

‘Blijf bij je leest, Thornton. De wolkenkrabbers hier in Chicago maken de hemel dakloos.’

‘Waarin een land groot en hoog kan zijn, en jong en nieuw. We hebben de ruimte, maar hier stapelen ze.’

‘Maar Thornton, de VS zijn het oudste land ter wereld. De vorige eeuw is door Engeland gemaakt, wij maken de twintigste eeuw.’

‘O, je klinkt als een Amerikaanse.’ Thornton Wilder weet eigenlijk niets te zeggen. Deze conversatie is zo kunstmatig, zo zonder babbelzucht zoals hij dat wenst.

[p. 102]

Uit haar jaszak haalt ze twee vlaggetjes: die van de VS en die van Frankrijk.

‘Weet je wat ik tegen de studenten zal zeggen? Dat iedereen, dat wil zeggen iedereen die schrijft, uiteindelijk is geïnteresseerd in het eigen innerlijk leven om zo te kunnen vertellen wat er in dat innerlijk omgaat. Daarom dienen schrijvers twee landen te hebben, het land waar ze thuishoren en het land waarin ze leven. Het tweede land is romantisch en staat los van hen, het is niet echt maar het bestaat wel degelijk.’

Ze zwaait met de vlaggetjes. Een potsierlijk gezicht, vindt Wilder, maar hij zegt er niets over.

‘Vind je dat Amerika veranderd is, met jouw Parijse ogen?’

Het Amerikaanse vlaggetje zakt.

‘Thornton, je lijkt wel een journalist, ga de oorlog in die komt en jawel die komt zozeker als twee snorren groeien. Nee, hoe kan dat, veranderd in wat of tot wat? Iedereen doet iets anders in dit land maar het land blijft hetzelfde. Literatuur is wat er de hele tijd door gebeurt geschiedenis is wat er van tijd tot tijd aan de hand is en daarover moet nagedacht worden in verband met het vertellen hoe moeten we de eerste oorlog vangen en de soldaten die zwegen in de loopgraven en hoe gaan we de tweede oorlog die komen zal in woorden omzetten en al die Amerikaanse soldaten die zullen praten om de angst weg te slikken?’

‘Je zinnen klinken als de oude Stein, Geruide.’

‘Oud? Ik denk in eeuwen. In Amerika is er geen dagelijks leven het leven gaat door maar niet van minuut tot minuut zoals in Engeland. Daarom hebben de Amerikanen geen vertelling van dag tot dag nodig.’

Thornton Wilder neemt toevlucht tot de automatische piloot van de associatieve oppervlakkigheid.

‘Ah, vuistdik zal het Amerikaanse proza zijn, de politieke passie van het epos van Dos Passos, The Making of Americans in een eeuw, de omvang van een bijbel, ons literair testament, maar we blijven leven.’

Hij wordt gered door de bel.

‘Daar is Alice.’

Gertrude Stein lacht, voor de eerste keer. Thornton Wilder voelt zich klein, alsof hij in een onzichtbare plooi van de geschiedenis wegzakt en zich op een vreemd slagveld bevindt.

Alice Toklas is de charme van Chicago, Gertrude's taal heeft de ongenaakbare elegantie van een slang van woorden.

4.

De winderige stad in 1988 heeft allure. G. lijkt uitgekeken op de Big Apple, maar de Grote Ui laat zijn ogen, die weerloos zijn voor de storm over het meer komt aangeraasd, tranen.

Hij loopt Michigan Avenue af, op zoek naar het museum waarin een buiten hem opgeslagen verleden van artisticiteit ligt opgeslagen. Drommen mensen schuifelen even later langs de schilderijen van Gaugan, van wie een retrospectief in het Art Institute is georganiseerd. De kijkers zijn niet stil, ze verdrinken hun ogen in woorden die het canvas als kogels schampen, ze scheppen met hun lippen een gordijn dat maar niet opengaat. Als er plotseling een Japanse soldaat op een van deze eilandstranden in de Stille Zuidzee zou verschijnen, zou niemand verstommen. Oh, een zelfmoordcommando dat zich als een

[p. 103]

ondergaande zon op deze barbaren stort.

G. moet zijn oren uitschakelen en die vermaledijde oorlog in zijn hoofd tot een wapenstilstand ombuigen. Lees de bijschriften, proef de kleuren, ga op in de foto's.

Gaugan zit op een stoel in een café, omringd door drinkende schildersvrienden. Over een paar dagen zal hij Parijs voorgoed verlaten. Het bekende verhaal van de straatstenen die zijn schilderijen niet willen hebben. G. tast met zijn ogen de behaarde gezichten af, en ziet, verscholen tussen de troupe, een jong meisje met verwarde haren en een verwarde blik. Gaugan heeft haar meegenomen van het eiland in de oceaan, op een foto kijkt ze angstig, ingesloten door de oudere mannen met baarden die de dag willen plukken en de fles grijpen. Heeft Gaugin haar weer meegenomen? G. speurt naar haar op de schilderijen vol stranden. Ze is er in vele gedaanten en gezichten en houdingen. In die Europese stad van het licht, waar in de jonge twintigste eeuw Stein met Picasso zal converseren en waar de eerste oorlog net geen voet zal zetten al teistert hij wel de hoofden, voelt zij zich niet thuis; op het eiland ligt zij rustig op het zand en ziet paarden voorbijgalloperen. Het eiland is haar huid.

Nog geen Japanners en Amerikanen, nog geen shocktherapie door de tijd.

Later - hij dwaalt tussen de post-modernisten en de surrealisten rond en voelt de lust om de vitrine open te breken waarin achteloos manuscripten van Man Ray liggen uitgestald en commentaar in de kantlijn van hun tijdperk te schrijven - blijft G. staan voor de slaapkamer van Van Gogh. Een lege ruimte, op een bed en een stoel na, maar er zit leven in, het leven van de kleuren en van de wetenschap dat de schilder straks weer zijn bed zal opzoeken, met koortsige ogen en kloppend oor.

De stoel van Gaugin is verschrikkelijk leeg. G. wil zich laten wiegen. Het slot van de therapie?

5.

Twee foto's heeft G. gekocht in de boekhandel van het Art Institute of Chicago. De twintigste eeuw is pas van start gegaan en twee leeuwen bewaken de ingang van het museum. Een oude auto tuft langs en de leeuwen rekken zich nooit meer uit. Ze trekken zich niets aan van de sneeuw die op hun rug neerdwarrelt.

G. ziet dit in zwart-wit (Polygoon), en weet, dat zijn roman in wankele steigers hier moet eindigen, tussen die versteende leeuwen die in de Griekse mythe Cybele voorttrokken.

Sneeuw op hun oude ruggen, werk in de bibliotheek, oorlogen op het netvlies.

De tijd draait rond, tolt voor zijn ogen, en de sibyllen voorspellen de toekomst. Maar de bladeren waarop hun profetieën staan waaien op, als stuifsneeuw, als de deur opengaat.

Chicago, windy city. Eindelijk verwaait het gejank van een Messerschmidt.