Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 73]

Leendert Witvliet
Voor iedereen wat, maar alles op zijn tijd

Op een avond in 1986 las Willem Wilmink in Groningen na een bijeenkomst in het kader van de festiviteiten ter gelegenheid van de negentigste verjaardag van Hendrik de Vries, op verzoek enkele gedichten van zichzelf voor. Wie hem heeft uitgenodigd voor dit optreden, met onder zijn gehoor de bewonderde Hendrik de Vries, weet ik niet, maar het is een trefzekere ingeving geweest, want het succes van de voordracht was op ieders gezicht te zien. Allen glommen van genoegen, zelfs een gedicht uit de serie Deze vuist op deze vuist was raak en leverde de dichter dankbaar applaus op van de aanwezigen, allen volwassenen.

Volwassenen kunnen blijkbaar ook genieten van gedichten voor kinderen. Dat geldt tenminste voor de gedichten van Willem Wilmink, die zelf herhaaldelijk gezegd heeft poëzie te schrijven voor iedereen: ‘Ik schrijf voorde leeftijdscategorie van acht tot tachtig,’ en ‘al die gedichten en liedjes waarvan er niet één alleen voor kinderen geschreven is...’

In dit artikel zal ik vier gedichten van Wilmink bekijken: één gedicht voor kleuters, twee voor wat oudere kinderen en één voor volwassenen. Gedichten voor kleuters vallen buiten de door Wilmink genoemde grens van acht jaar, maar toch zijn er bij die puur om hun poëtische waarde door volwassenen gewaardeerd kunnen worden. Bijvoorbeeld Slaapliedje.

Ik bespreek ook een gedicht voor volwassenen, omdat daarmee duidelijker wordt wat een gedicht geschikt maakt voor kinderen. Dus met een omweg proberen te definiëren wanneer een gedicht toegankelijk is voor kinderen, dat is het doel van het volgende.

Het schaap heeft slaap,
de koe is moe,
het varken doet
zijn oogjes toe.

Het paard kijkt over
't prikkeldraad
en denkt: Het is
ontzettend laat.

De kip zegt zacht
nog één keer: Tok.
En ach, daar slaapt ze
op haar stok.

De boer kruipt ook
het bed maar in,
lekker dicht
bij zijn boerin.

(Uit: Verzamelde liedjes en gedichten, bladzij 342).

Het gedicht zet in met een echte kleutertoon. Dieren hebben slaap, dat is normaal. Als je weet dat kinderen slaap krijgen, waarom dan het dier niet. En waarom zou een paard zich niet realiseren dat het al heel laat is, dat wordt vaak tegen kinderen gezegd. Het woord ontzettend voorspelt niet veel goeds over je fitheid van de volgende dag.

Wat deze regels zo leuk maakt is het combinatievermogen dat Wilmink hier tentoonspreidt: ragfijn taalgebruik èn het kennisniveau van een kleuter.

Dit gedicht met zijn eenvoudige woorden, meestal eenlettergrepige, met zijn vermenselijking van dieren (het paard denkt, de kip spreekt) en het in één keer in slaap vallen van de kip, is op maat geschreven voor kleuters. Dat volwassenen er ook plezier aan kunnen beleven, komt doordat het gedicht zuiver van toon is. Geen valse, sentimentele klank komt in het gedicht voor. En ook doordat het de volwassenen even terugvoert naar de veilige wereld van de kleutertijd, want zo willen we het liefst die tijd zien: veilig en besloten. Het lijkt alsof alle slaapliedjes die we ons herinneren in dit versje zijn samengevat.

Toch zullen volwassenen vanzelfsprekend anders tegen het vers aankijken dan kleuters. Een kleuter zal bijvoorbeeld de derde strofe als heel gewoon opvatten, denk ik. Mijn buurjongetje van vijf jaar vertelde enige tijd geleden dat hij na een middag van hard werken in de tuin, graven, plukken en sjouwen, aan tafel na twee happen van zijn welverdiende boterham ineens in slaap viel. De kleuter voor wie

[p. 74]

het Slaapliedje wordt gezongen ziet het gebeuren, de kip die nog één keer tok zegt, alsof ze daarvoor even gewacht heeft met tokken, en dan, ach, weg, in dromenland. Het kan.

illustratie: Johan Kuipers

Voor volwassenen is het ook een geestig gedicht. Bij hen duurt het inslapen vaak wat langer. Zou het gedicht niet vertederend werken, omdat het iets onder woorden brengt wat volwassenen al lang niet meer geloven? Er klinkt onschuld in het gedicht door.

Een geestig en een veilig liedje, dat doet denken aan een ouder die op de rand van het bed van een kind op plaatjes wijst en vertelt, in de vorm van een prachtige climax, hoe iedereen gaat slapen. Bij het eerste plaatje vertelt moeder over moeheid en slaperigheid, bij het tweede over dat het al laat is, dan over inslapen en het vierde doet de deur dicht: als zelfs de boer en de boerin erin liggen, dan is het toch zeker tijd voor een kind.

Voor wie zelf wel eens kinderen naar bed heeft gebracht, zal het feest der herkenning vast wel aanwezig zijn. Voor jonge ouders een liedje om steeds bij de hand te hebben.

Ook de liedjes voor oudere kinderen kunnen, naar ik meen, dikwijls met veel plezier worden gelezen en beluisterd door volwassenen.

‘Wie zal er mijn vrouw willen worden?
Bij wie moet ik zijn voor een kus?
Mijn lichaam is prima in orde,
maar die rotkop, dat is het hem dus.’
Zo dacht ik in vroegere jaren,
ik voelde me zeer onvoldaan,
ik stond voor de spiegel te staren
en het spiegelbeeld staarde me aan...

Reken maar dat het je stemming verknalt,
een kop die je zelf niet bevalt.
Te bol of te bleek, met een beugel of bril,
zo'n kop die je zelf niet meer wil.

Ik zag op tv de reclames
voor auto's en pinda's en prik,
ik zag er die heren en dames,
wel duizendmaal mooier dan ik.
Op school zag ik jongens en meiden,
zo zeker en trots, naar het scheen.
Misschien dat ze soms al wel vrijden.
Misschien bleef ik altijd alleen...

Reken maar dat het je stemming verknalt,
een kop die je zelf niet bevalt.
Te bol of te bleek, met een beugel of bril,
zo'n kop die je zelf niet meer wil.

Maar ik zag zoveel prachtige hoofden
met nooit eens een prachtig idee,
dat ik op den duur toch geloofde:
dan valt déze kop nog wel mee.
Sindsdien ben ik zoveel jaar ouder
en zeker niet mooier dan toen,
maar vrouwen staan schouder aan schouder
die het dolgraag met mij willen doen...

(Uit: Verzamelde liedjes en gedichten, bladzij 411).

Dit schitterend lopend gedicht zal wat de eerste vier strofes betreft bij kinderen zeker een gevoel van herkenning oproepen. Zo van dat kan. Als je een heel raar hoofd hebt dan zit je daar mooi mee. De laatste strofe biedt wat troost d.w.z. prachtige hoofden garanderen nog geen prachtige inhoud. Omgekeerd natuurlijk ook niet, maar een mooi idee heeft toch iedereen wel eens en dan is het voor

[p. 75]

elkaar en geven zelfs de vrouwen zich gewonnen.

Volwassenen zullen de bespiegelingen uit het gedicht ook wel herkennen. Iedereen heeft zich wel eens een mooiere mond, ander haar of robuustere kin gewenst. Maar dat de gehele kop niet fraai is, zal hij of zij zich zelden of nooit gerealiseerd hebben. De overdrijving stemt vrolijk: zo erg was het nooit met ons gesteld. Een ander desnoods, en je wordt nog vrolijker. Ook voor volwassenen een uiterst troostrijk gedicht, zelfs als je de slotstrofe buiten beschouwing laat.

Een mooi gedicht voor kinderen is Prikkebeen.

Zo zie ik er heel mooi uit voor het feest.
Ik geloof dat jij wel het allermeest
van alle moeders druk bent geweest,
moeder.

Die grappige broek die staat me heel goed,
maar als ik nou ook nog die hoge hoed,
die hoge hoed er bij dragen moet,
moeder,

ik weet het wel, dan ben ik Prikkebeen,
maar het feest is voor onze klas alleen,
en ik moet ook over het schoolplein heen,
moeder.

Onze klas heeft een verkleedpartij.
maar ik moet op het schoolplein kind'ren
voorbij
uit àndere klassen. Die pesten mij,
moeder.

Nou niet zo verdrietig kijken gaan.
Ik weet wel hoe je je best hebt gedaan,
maar dan kan ik die kleren hier thúis toch
aan,
moeder?

Dan is't een geheimpje voor ons alleen,
voor mij en jou, en anders geen een.
Dan ben ik jouw eigen Prikkebeen,
moeder.

(Uit: Verzamelde liedjes en gedichten, bladzij 201).

Er is hier een bijzonder verstandig jongetje aan het woord, dat niet meteen zegt dat hij zo niet over straat wil. Een jongetje dat van zijn moeder houdt en haar niet wil kwetsen. Hij zegt dat hij er heel mooi uitziet en prijst zijn moeder door haar inspanning met die van andere moeders te vergelijken.

Ook de tweede strofe is nog een aanloop tot het hoge woord. Maar dat maar en vooral het alleenstaande woord moeder, dat nu behalve de intieme relatie ook twijfel uitdrukt, zal moeder wel al aan het denken zetten.

Hij erkent nog wel dat hij dan net Prikkebeen is, o.k., maar dat is het hem nu juist. De kinderen op het schoolplein zullen niet weten wie Prikkebeen is en als ze het wel weten is het even erg. Hij staat straks te kijk. Je kunt beter als landloper in de vieste kleren verkleed zijn of als de allergekste astronaut dan zo met die broek en die hoge hoed. Dan sta je alleen. Het is een heel begripvol jongetje, dat zijn moeder niet voor het hoofd wil stoten. Zijn voorstel is dan ook: laat me het pak thuis dragen, jouw eigen Prikkebeen. Een geestig liedje en tegelijkertijd weemoedig stemmend. Ieder kind dat dit liedje leest of hoort begrijpt het wanhopige van het uitzonderlijke voorstel. De relatie tussen het jongetje en de moeder die in dit gedicht met zoveel wendingen en met zo'n gedoseerde opbouw beschreven wordt, zal ook voor de meest volwassen mens invoelbaar zijn. Iedereen zal vroeger wel eens kleren aan gehad hebben, door zijn moeder gemaakt of uitgekozen, waarin hij zich diep ongelukkig voelde.

In een motel zag ik een man met grijze
haren.
Hij vroeg mij waarom Yanks niet populair
meer waren.
Hij toonde mij de hemel van Ohio:
vol stars and stripes and maneschijn.
Ik voelde mij heel Hollands
en heel klein.
Oho, Ohio... God bless America.

Hij had ons nog verlost van Hitiers honden,
ze waren de aardigste soldaten die bestonden:
met boogie woogie, hokie pokie,
the Cháttanooga Choo Choo,
met Doris Day en I am getting
sentimental over you - ou...
Oho, Ohio... God bless America.

[p. 76]

 

Toen hij ook nog Vietnam wilde bevrijden,

 

kreeg hij last van de veranderde tijden.

 

Hij zei: ‘Verdomme, als Columbus was

 

verzopen,

 

dan zouden jullie nu met hamers en met

 

sikkels lopen.’

 

Hij smeet een ijsklont in de wijn en zei:

 

‘Misschien zou dat wel beter zijn,

 

Oho, Ohio... God bless America.’

 

 

 

(Uit: LP Anne van Herman van Veen).

Ik vind dit een bijzonder mooi lied. Wilmink schreef het voor Herman van Veen, dus het is niet per se voor kinderen. Dat is met de tekst bij de hand ook niet moeilijk aan te tonen.

Om bij de titel te beginnen. De spelling en de suggestie omtrent de uitspraak van het woord kojboj doet nog wel iets vermoeden van een kindgericht vers, maar dat is niet zo. Weliswaar spraken we vroeger toen we klein waren over de kojboj, ik wist tenminste niet beter dan dat Roy Rogers een kojboj was, maar er komt iets bij, namelijk lonely. Het is het perspectief dat het gedicht uit de kinderlijke sfeer haalt. Er wordt door de ik ver na zijn kindertijd geluisterd naar een Amerikaan die vroeger streed voor vrijheid en recht. De kojboj van vroeger is een lonely kojboj geworden, het beeld dat de ik vroeger had van de Amerikaan is veranderd, niet meer de held uit de jeugdjaren van de ik, maar een neergehaald ideaal. Er is dus geen sprake van een notie van verlies die met ironie gepresenteerd wordt.

Het is een vrij moeilijk gedicht voor kinderen, al is dat niet het belangrijkste argument om het tot de poëzie voor volwassenen te rekenen. De hij in regel 2 is de man met grijze haren uit regel 1, de hij uit regel 8 is echter de Amerikaan in het algemeen en valt samen met ze in regel 9, evenals hij uit regel 15 en 16. Hij in regel 17 en 19 is echter weer de grijze man uit de eerste regel. Deze hij-kwestie is wel uit te leggen aan kinderen en misschien komen ze er met wat hulp zelf ook wel achter, maar eenvoudig lijkt het me niet.

Belangrijker argument om Lonely kojboj als een gedicht voor volwassenen te bestempelen lijken me de verwijzingen naar de werkelijkheid buiten de tekst. De liedjes die genoemd worden, zoals Chattanooga Choo Choo, I am getting sentimental over you, de naam Doris Day, een geliefd filmster van vroeger en tevens bekend van de plaatjes in kauwgompakjes, roepen herinneringen op, het zijn niet zomaar een naam en titels, het zijn begrippen geworden die een tijd aanduiden, die definitief voorbij is. Voor kinderen van nu functioneren de liedjes niet als geheimzinnig medium dat het verleden oproept.

De namen Hider, Vietnam en Columbus zullen voor kinderen minder problemen opleveren, al is de ironische toevoeging bij Vietnam, namelijk wilde bevrijden, alleen te begrijpen als je iets weet van de verschillende opvattingen die er in die jaren bestonden over het Amerikaanse ingrijpen in het Oosten. M.a.w. je moet weten wat veranderende tijden betekent. En ook de gedachte over Columbus is nog niet zo makkelijk voor kinderen. De grijze Amerikaan zegt dat Amerika Europa heeft behoed voor het communisme, anders zouden jullie nu met hamers en met sikkels lopen. God bless America.

Als je al de verwijzingen in dit liedje aan kinderen van de lagere school moet uitleggen, is het misschien didactisch wel in orde, maar als emotionele belevingsmogelijkheid heb je het wel om zeep geholpen. Het is als met een grap die je uitlegt. Dan hoef je geen spontane lach meer te verwachten. Wat moet een kind bijvoorbeeld zien in de woedende Amerikaan die een klont ijs in de wijn smijt? Moet je dat uitleggen met een andere rare combinatie, bij voorbeeld hij strooide zout in de koffie?

Lonely kojboj is een gedicht voor volwassenen en die hoeven niet allemaal zo oud te zijn als Willem Wilmink en ik om het te snappen, maar het is niet direct toegankelijk voor kinderen. Dat is geen kritiek op dit gedicht. Wilmink schreef het tenslotte voor volwassenen. Het maakt alleen duidelijk dat Willem Wilmink poëzie schrijft voor groot en klein. Aan de laatste kunnen ook volwassenen lol beleven. Omgekeerd ligt het moeilijker: gedichten voor volwassenen zijn door hun meerduidigheid, een groter referentiekader en het perspectief niet makkelijk invoelbaar voor kinderen.

Typische kindergedichten als Deze vuist op deze vuist zijn in het werk van Wilmink ook wel te vinden. Maar je moet voorzichtig zijn, want hij schreef ook voor dezelfde serie het Bouwvakkerslied'. Deze steen op deze steen en zo klim ik naar boven. Een variatie op zijn bekende liedje voor De film van ome Willem. Wie zullen dat humoristischer hebben gevonden: volwassenen of kleuters?