Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 69]

Wiel Kusters
‘Ik denk, ik zet mien hoed maar af.’
Over Willem Wilminks schriftelijke cursus dichten

‘De lust van het ambacht zit hem in het doen, niet in het produkt. En dat bezig zijn maakt een nobele indruk op al wie het ziet of hoort of (bij een boer die aan het gieren is) ruikt.’ Dat schrijft Willem Wilmink in Goedenavond, speelman, het derde deel van zijn ‘schriftelijke cursus dichten’. En ook: ‘Zo hebben mijn kinderen mij altijd een groot schrijver gevonden omdat ik de schrijfmachine heel hard kan laten ratelen en keurig nette stapels kan maken van de papieren die uit de machine komen.’

Dichten als ambacht. Het behoort tot de animerende kanten van Wilminks schrijverschap, dat hij die ambachtelijkheid graag ter sprake brengt, alsof hij het kunstkarakter van poëzie, het geheim van de vondst, de inspiratie en intuïtie, daarmee wil relativeren. Als ik het goed zie, wordt hij in die voorkeur voor het ambachtelijke gesteund door sociale sentimenten die met zijn afkomst samenhangen: poëzie is niet iets hoogs of ongrijpbaars, maar iets gewoons, een vorm van dagelijks werk. Dichten kun je leren, je kunt er een ‘schriftelijke cursus’ voor volgen en dat woord, met zijn associaties van degelijkheid, arbeidzaamheid en hogeropwillen, kiest Wilmink niet voor niets, al kan ik niet goed vaststellen of hij hier niet toch ook een beetje ironisch is.

Wilminks hang naar het vak van schrijven blijkt meteen al uit de titel van het eerste hoofdstuk van zijn eerste cursusboekje. Dat hoofdstuk heet ‘Rijwielherstellen is een vak’, en dat is de tweede regel van een rijmpje dat zo begint: ‘Dit onthoudt u met gemak’. En het boek waarin deze hoofdstuktitel voorkomt, heet zelf: Koen, maak je mijn schoen?

Het versje dat met deze regel opent, wordt door Wilmink gebruikt om te kunnen spreken over het effect van herhalingen. Maar ook hier ontkom ik niet aan de gedachte dat er impliciet een verwijzing naar het dichtersambacht wordt gegeven. Wilmink had immers ook een ander gedichtje als voorbeeld kunnen citeren.

Koen, maak je mijn schoen?
Ja, juffrouw, ik zal het dadelijk doen.
Koen, maak je hem sterk?
Ja, juffrouw, dat is mijn dagelijks werk.
Koen, is mijn schoen klaar?
Ja, juffrouw, betaal maar.
Koen, ik heb geen geld ontvangen.
Nou, dan blijft uw schoen daar hangen,
Want op klanten zonder geld,
Daarop ben ik niet gesteld.
Dag, Koen.
Dag, juffrouw zonder schoen.

Misschien zou je buiten wat Willem Wilmink over dit dialoogje schrijft, ook nog dit kunnen zeggen: deze schoenmaker is niet alleen een vakman in zijn omgang met schoenen en leer, maar hij is ook

[p. 70]

een dichter in ambachtelijke zin. Wanneer hij wordt aangesproken met een zinnetje dat op schoen eindigt, vervaardigt hij onmiddelijk een rijmende regel. Dat hier een dialoogje in versvorm ontstaat, is aan zíjn initiatief te danken. De juffrouw die hem als klant bezoekt, spreekt niet anders dan doodgewone zinnetjes uit; de schoenmaker zoekt daar rijmen bij. Er is één uitzondering:

Want op klanten zonder geld,
Daarop ben ik niet gesteld.

Dit rijmende regelpaar maakt hij, zelfbewust, helemaal alleen. Hij stelt de regels vast: geen geld, geen schoen. Dat wordt door het autonome rijmpaar geld - gesteld op speelse wijze geaccentueerd. Beide rijmwoorden komen uit zíjn mond.

Ga ik te ver, als ik het door Wilmink aangehaalde versje op deze wijze becommetarieer? Ik denk van niet: lezen is een creatieve bezigheid. Wel is het zo, dat Willem Wilmink zelf nogal zuinig is met interpreterende opmerkingen: zijn boekjes vormen dan ook een ‘cursus dichten’ en niet ‘gedichten lezen’, al geeft hij geen aanwijzingen of praktische tips voor beginnende schrijvers en al denk ik dat hij met zijn commentaren uiteindelijk toch het meest geïnteresseerd is in het stimuleren van lezers. Dat is zo op het oog een tegenstrijdigheid tussen de ondertitel van zijn cursusboeken en zijn intentie. En, naar ik vermoed, een welbewuste. Wilmink prikkelt zijn lezers tot belangstelling voor de dichtkunst, door hen de indruk te geven dat zelfs het dichten te leren valt, en dat met andere woorden de kloof tussen de dichter en de lezer niet zo diep is als het ‘moeilijke’ en onzeker makende genre poëzie suggereert.

Men vindt, zoals gezegd, in Willem Wilminks trilogie weinig poëzieinterpretatie: er wordt gesproken over technische verschijnselen als maat en rijm, over beeldspraak, over versvormen en over de historische achtergrond van sommige gedichten. Maar het gedicht functioneert in Wilminks commentaren zelden als het fascinerende machientje van woorden dat het kan zijn, een veelheid van betekenissen genererend op het zuiver poëtische niveau waar vorm en inhoud samenvallen. Nu biedt hij in zijn commentaren al zé veel, en op zulk een plezierige wijze, dat men hem nauwelijks om meer durft te vragen. En bovendien heeft hij vooral met beginnende poëzielezers te maken. Maar wat hij desondanks op een paar plaatsen over het interpreteren van gedichten schrijft, is zo helder en waar, dat ik hem na drie delen dichtcursus ook graag weer eens als interpretator aan het werk zou zien. Zo merkt hij met blijdschap over een paar eigen dichtregels op: ‘er zat meer in [...] dan ik zelf had gedacht’. ‘Zo kan een tekst zijn eigen leven gaan leiden, iets heel anders gaan betekenen dan er ooit mee bedoeld is’.

Dat lezen we in Koen, maak je mijn schoen? En in Waar het hart vol van is schrijft Wilmink: ‘“Bedoeling” in een tekst is dus niet hetzelfde als de bedoeling van de schrijver, maar het is de manier van lezen of luisteren die het soort tekst voorschrijft.’ De vraag is dan natuurlijk, hoe je te weten kimt komen welke wijze van lezen voor ieder afzonderlijk gedicht vereist wordt. Zelf vroeg ik mij al af, of ik ‘Koen, maak je mijn schoen?’ wel mocht lezen zoals ik het deed. Maak je daarmee de tekst niet subtieler dan hij is? Nog eens: ik denk van niet. In poëzie roept de taal voortdurend nieuwe betekenissen op, hoe klein ook, juist door haar formele eigenaardigheden. En zij doet dat ook daar, waar

[p. 71]

zij direct en betrekkelijk exact lijkt te beschrijven. Wie interpreteert zoekt naar levenskansen en beweging in het vastgelegde en daardoor ‘verstarde’ gedicht.

In dit verband valt bij Wilmink het volgende op. Waar de literaire kritiek gewoonlijk van ‘gesloten’ gedichten spreekt, wanneer zij die gedichten moeilijk te interpreteren vindt, daar noemt Willem Wilmink zulke gedichten juist ‘open’: zij staan open voor ‘alle mogelijke interpretaties’. Gesloten gedichten daarentegen zijn ‘duidelijke’ gedichten, verzen die door één voor de hand liggende interpretatie volledig uitgeput worden en zich voor verdere betekenisgeving afsluiten, ook en juist wanneer zij een direct herkenbare symbolische dimensie hebben. Wilmink demonstreert dit aan de hand van een drietal copla's, waarmee dan ook het fabeltje uit de wereld is, dat ‘volkspoëzie’ per definitie ongecompliceerd zou zijn. (p. 50 in Koen, maak je mijn schoen?)

Ik zeg er maar even bij, dat ik met deze verwijzing naar de complexe ‘openheid’ van bij voorbeeld sommige speelliedjes niet op de raadselachtigheid doel, die zo dikwijls het gevolg is van een gebrekkige mondelinge overlevering, van verbastering, weglating of contaminatie van uiteenlopende tekstelementen. Wilmink kan daar in zijn schriftelijke cursus soms met verbazing naar kijken en niet zelden komt hij dan met een slimme conclusie of suggestie voor de dag. Zo wijst hij onder andere op het verband dat er klaarblijkelijk bestaat tussen de volgende tekst en een gedicht uit Des Knaben Wunderhorn:

Goedenavond, speelman,
ons moeder laat vragen
of je niet eens komen kan,
met de kleine
poppedijne
en de grote bimbam.

Het hiermee vergelijkbare Duitse volksliedje luidt:

‘Guten Morgen, Spielmann,
Wo bleibst du so lang?’
Da drunten, da droben,
Da tanzten die Schwaben,
Mit der kleinen Killekeia,
Mit der grossen Kum Kura.

Een zelfde soort verwijzing was mogelijk geweest met betrekking tot het begin van dit springtouwliedje:

Rode bessen lust ik graag,
zwarte nog veel liever.
Meisjes kussen doe ik graag,
jongens nog veel liever.

Raad eens wie ik tegenkwam:
Petra met haar eigen man.

Dat is, zag ik, duidelijk familie van dit versje uit Bertus Aafjes' boek De tooverfluit (1943), bewerkt naar Des Knaben Wunderhorn:

[p. 72]

 

Gepelde nootjes eet ik graag,

 

Doch alleen de fijne;

 

Mooie meisjes zie ik graag,

 

Doch alleen de kleine.

Over ‘Rode bessen lust ik graag’ zegt Wilmink in Goedenavond, speelman: ‘Duizenden meisjes gebruiken deze tekst, maar dat wil nog niet zeggen dat ze hem begrijpen: ik heb wel eens gevraagd waarom het zo benadrukt moest worden dat Petra daar met haar eigen man liep, maar een bevredigd antwoord kreeg ik niet.’ In zijn opstellenbundel Van Roodeschool tot Rijsel komt hij hierop terug. Hij noteert daar een uitgebreider versie van het liedje, waaruit valt op te maken dat het springtouw de spelende meisjes de toekomst voorspelt. En dat is volgens mij dan ook meteen een natuurlijke verklaring voor het adjectief eigen in ‘Petra met haar eigen man’. Petra is nog niet getrouwd, maar het magische springtouw maakt aan alle gissingen een eind: de toekomst heeft voor Petra zeker een eigen man in petto. Tot zover deze notities in de marge van Willem Wilminks schriftelijke cursus dichten. Eigenlijk hoort in die marge ook een opmerking thuis over de humoristische aspecten van zijn wijze van commentariëren. Zo noteert hij naar aanleiding van Pierre Kemps gedicht ‘Zomermiddag’, waarin twee ‘roodgeruite jongedochters’ te voet naar de stad gaan, een dialoogje tussen deze twee. Bij Kemp lezen we:

Ze hebben haar hoeden van het hoofd genomen
en zeggen elkander dat.

En Wilmink schrijft: ‘die laatste regel kun je alleen maar begrijpen als je zelf wel eens op de boer bent geweest en de wonderlijke gezelligheid kent van volkomen overbodige gesprekken:

‘Ik denk, ik zet mien hoed maar af.’
‘Ja, ik dacht ook: waarom zou ik mien hoed op mien kop
houden?’
‘Ik doe mien jas ook maar uut.’
‘Groot geliek, want we houden het wel droog.’
‘Ik denk dat ik mij straks maar eens op de kop krab, want ik heb
jeuk.’’

Toen ik dat las, zat ik, schriftelijke cursus of niet, eventjes bij Wilmink in de klas.

De klas lag plat.