Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 11]

Kees Fens
Het Oosten komt altijd tekort

Dames en heren,

Willem Wilmink is een immigrant. Als elke immigrant is hij ook een emigrant. Ik zal hem dus voortdurend van twee kanten moeten benaderen. Zijn levensgang laat zich beschrijven als die van oost naar west. Nemen we dat geografisch, dan zien we hem uit Twente in Amsterdam terecht komen. Daar heeft hij gestudeerd, gedoceerd en lange tijd gewoond. Nu woont hij in Driebergen, waarmee hij al weer halverwege de terugreis is. En ik weet zeker dat hij in het oosten zal eindigen, want hij verlangt niets liever dan een klein praalgraf in de Sint-Plechelmuskerk in Oldenzaal, met daarop de tekst:

Vrogger ha 'k 'et ja wa best,
bin 'k een mooie zwaan 'ewest.

Hoewel een enkeling wellicht denkt dat Wilmink uit Rotterdam komt, omdat hij over geen tekst zo vaak heeft geschreven als over de regel ‘Toen wij van Rotterdam vertrokken’ - hoewel die regel ons nu juist leert dat de spreker geen Rotterdammer is, anders zou hij, naar Willem Wilmink niet moe wordt uit te leggen, gezegd hebben ‘uit Rotterdam vertrokken - alle andere Nederlanders weten dat hij uit Twente komt. Ze horen het ook aan hem, tot zijn geluk. Twente is meer dan zijn streek van afkomst. Het is zijn jeugd. Vanuit die jeugd emigreerde Wilmink naar de volwassenheid. En in dat barre gebied voelt hij zich nog altijd immigrant. Twente, dat is het oosten, en het is mooi als jeugd samen valt met ‘morgenland’.

Ik heb deze inleiding als titel meegegeven de eerste regel van Wilminks gedicht ‘Altijd de klos’: ‘Het Oosten komt altijd tekort’. Ik citeer de tweede strofe ervan:

En Twente wordt geen kampioen,
hoe goed ze 't ook dit jaar weer doen.
De doelkansen trekken voorbij,
de scheidsrechters trekken partij,
en nooit een verslag op de NOS.
Het Oosten is altijd de klos.

Het mooie is, dat deze klacht tegelijk Wilminks ode aan het bestaan is. In zijn werk wordt niemand kampioen; dat is de enige zekerheid van de volwassenheid, maar ze doen het altijd zeer goed. Het is nog anders: zijn figuren willen geen kampioen worden, en dat hebben ze met hun schepper gemeen. Hij wil in het oosten blijven, dat wil zeggen: kind. En als kind vooral een familie- en een buurtfiguur. Na Godfried Bomans is er geen Nederlandse auteur met zoveel ooms en tantes als Willem Wilmink. Die ooms en tantes leveren alle bewijzen voor de grandeur en misère van het menselijk bestaan. Ze hebben alle wijsheden uitgesproken waarvan de neef zich nu nog altijd bedient. Wat zij verzwegen hebben, spreekt de vader uit, met een nog altijd gerespecteerd gezag. Willem Wilmink is altijd zoon gebleven en als zodanig het innemendst en het aandachtigst waar hij, als dichter, met zijn vader meeleest, in het gedicht ‘Vader’:

vader kocht ooit
een verzameld werk:
een bundel gedichten
van degelijk merk.

bij wat hij mooi vond
zette hij strepen
een enkele keer
een uitroepteken.

bij tijd en wijle
herlees ik die
zeer summiere
biografie:

in een code
van strepen en stippen
steeg het water
hem naar de lippen.

Maar de jeugd is niet alleen de familie, het is ook de straat, de buurt. En die is het centrum van Wilminks wereldbeeld. In een straat kent men elkaar, maar men is ook elkaars lotgenoot. Als ergens de kansen even gelijk of ongelijk zijn, dan is het in een straat. Bij Wilmink zijn ze ongelijk; in de verte, maar

[p. 12]

Willem Wilmink, foto: Bert Nienhuis

[p. 13]

goed zichtbaar, liggen de machtige gebouwen van de fabrieksadel; die sluiten alles in, zoals de volwassenen de wereld van het kind. Wilmink vond enkele van de mooiste personages uit zijn werk, zowel in zijn proza als in zijn poëzie, vlak bij hem in de buurt. Maar hij herkende hun lotgenoten in alle straten en buurten en het zou mij niet verwonderen als veel kinderen denken dat Willem Wilmink bij hen in de straat woont. Zoals ik dat altijd van Theo Thijssen verhoopt heb; hij komt langs, glimlacht langs zijn grote snor heen en zegt goedkeurend, dat ik goed mijn best doe. ‘Nooit verhuisd’ heet een van de liedjes voor volwassenen uit de bundel Het leven heeft mij het lachen verleerd; ik denk dat de eerste strofe ervan ook in ander opzicht waar is:

Namen in mijn oude straat,
bordjes die er altijd waren.
Nog dezefde buurvrouw staat
uit hetzelfde raam te staren.
Hoe zijn de mensen toch in staat
om te blijven, alle jaren?

Het antwoord op de laatste vraag mag ook zijn: dat is natuurlijk ook de schuld van de dichter. Gelukkig. Het oosten dat altijd tekort komt, strekt zich tot de grenzen van het westen uit.

Ook in de poëzie is Wilmink een immigrant. Allereerst in die van de volwassenen. Hij overhandigde in 1966 zijn Brief van een Verkadmeisje en dat was een ongewone daad in de toenmalige poëzie. En hij heeft het mij, geloof ik, nog altijd niet vergeven, dat ik die daad zéér ongewoon vond. Mijn oordeel wees op een kloof tussen hem en mij die, naar ik meen, nog altijd niet gedicht is. Niet door hardnekkigheid van mijn kant, maar door de steeds groter wordende eigenzinnigheid van Willem Wilmink zelf, wiens opvattingen over poëzie zo ruim zijn geworden, dat er plaats is voor Manke Nelis naast Hans Andreus. Misschien heeft hij zijn opvattingen het scherpst verwoord in een, naar ik gemerkt heb, nu al legendarische uitspraak, dat het lied ‘spring maar achterop, spring maar achterop’ van Eddy Christiani poëzie is, omdat er sprake is van een denkbeeldige en geen reële fiets. Maar hoe verschrikkelijk reëel is deze vraag uit een gedicht van Achterberg:

Wat werd er van de fiets
die met je mee versleet?

En welke eeuwige werkelijkheid is de fiets in een strofe uit het gedicht ‘Bij wijze van groet’ van Willem Wilmink zelf:

soms stel ik me voor, mijn vader,
hoe je langs de wolken rijdt
op je ernstige zwarte Gazelle,

Of de dichter nu Rodica of Dodica heet, voor Wilmink staan ze beiden op de trekharmonica. Het kan niet ontkend worden dat hij met zijn gedichten en zijn opvattingen over poëzie immigrant is gebleven en zich nooit heeft aangepast. Maar het moet ook gezegd worden, dat hij er gelukkig nooit in geslaagd is het ‘spring maar achterop, spring maar achterop’ te evenaren.

Daarvoor is hij niet alleen een te groot vakman, maar heeft hij ook uit het oosten een te zuiver gevoel voor verhoudingen en taal meegebracht. En daarvoor heeft hij kinderen als lezers en luisteraars te ernstig genomen. Hij gelooft het verkeerde, maar doet het goede, en dat heeft hij met vele mensen gemeen. Het lijkt mij niet onmogelijk, dat Wilminks opvattingen over poëzie een verzet zijn tegen het westen en tegen de volwassenheid. Wilmink heeft Nederlands gestudeerd, hij moet daar in dat verre Amsterdam, met een trotse en alles verwachtende vader en buurt aan de andere kant van het land, ontdekt hebben, dat lang niet alle dichters zo goed zijn als Hendrik de Vries, maar dat de poëzie ook zo ernstig werd genomen, dat de eerste ontroeringen dreigden te verdwijnen.

Hij is nog verder gegaan op het verkeerde pad, steeds dieper het westen en de volwassenheid in: hij werd wetenschappelijk medewerker aan de Universiteit van Amsterdam, met de opdracht onder meer het geven van taalkundige analyse van poëzie. Ik stel me zijn verlatenheid voor, het morgenland is aan de horizon verdwenen, de straat is een instituut geworden, de ooms en tantes professoren, een gedicht is een verzameling problemen. Toen moet hij het gedicht geschreven hebben, dat nu zijn Verzamelde liedjes en gedichten opent en dat ‘Henkie’ heet:

Een heel klein hondje dat Henkie heette
liep wenend langs de Herengracht,
hij had geen baas en ook geen eten,
hij had geen lief dat aan hem dacht.

[p. 14]

 

Dat hele kleine hondje dat Henkie heette,

 

niemand in de wereld kende hem,

 

maar hij was dat net aan het vergeten,

 

toen hij zich doodschrok van een tram.

 

 

 

Men zag het hondje opzij toen springen,

 

met een plons in de koude gracht,

 

daar hoorde hij hondjes met vleugeltjes

 

zingen,

 

tamelijk mooi en tamelijk zacht.

 

 

 

En nog weer een paar dagen later,

 

of eigenlijk was het al nacht,

 

zag iemand hem drijven op het water,

 

l'inconnu de la Looiersgracht

Met die dood keerde het leven terug. Ergocentrisme werd egocentrisme. Rodica vond Dodica, Willem Wilmink zijn taal en daarmee zijn poëzie, zijn stem, zijn straat en zijn familie en buren terug; hij vond, maar dat wist hij toen nog niet, met dat verleden ook zijn toekomst. Want, u zult het met me eens zijn: het gedicht laat zich ook voortreffelijk als een vers voor kinderen lezen. De remigratie was begonnen. Hij verliet de universiteit. En daarmee ging hij het in Nederland toch altijd nog zeldzame bereiken: schrijven voor kinderen en volwassenen beiden. Het midden van het land, Driebergen, is dus een sterk symbolisch geladen plek.

Wat is de basis van dat dubbele dichterschap? Ik denk niet alleen weemoed, maar vooral medeleven. Met al die kinderen en andere mensen die maar nooit kampioen willen worden. Die uitingen van mededogen zijn tegelijk een zacht protest. De basis verraadt zich in wat eruit gegroeid is. Ik geloof, dat in Wilminks gedichten de toon de taal overheerst. De laatste herneemt hij, in tegenstelling tot Annie M.G. Schmidt, in alle traditionaliteit, ook in alle zuiverheid. Maar het belangrijkste werk laat hij het ritme, en daarmee de toon doen. Hij zingt eerder ‘tamelijk mooi en tamelijk zacht’ dan dat hij schrijft. Zijn poëzie is, in de allerbeste zin van het woord, een levenslied, voor kinderen en volwassenen. Zoals het mooiste verhaal dat hij schreef, ‘Ans’, uit de bundel Het verkeerde pannetje (er is een kleine prelude van in een gedicht) voor beide soorten lezers is.

‘Levenslied’, zelfs in de allerhoogste betekenis, het blijft een gevaarlijk genre, zoals mededogen en melancholie gevaarlijke eigenschappen zijn, want soms leidend tot uitdroging tengevolge van te veel traanafscheiding. Wilmink redt zichzelf en zijn lezers door zijn humor, die nooit sofisticated is, zich zelden uitdrukt in een woordspeling, maar die meestal de directheid heeft, in taal en toon, van jongens en meisjes onder elkaar. Ook de humor is de hoek van de buurt gelukkig nooit om gekomen.

Toen het Lambert ten Katehuis aan de Amsterdamse Herengracht definitief onzichtbaar was geworden, kinderen en niet literatuurwetenschappers zijn dagelijks gezelschap waren, werd de leraar Wilmink herboren. Hij ging zich opnieuw met de poëzie van anderen bezig houden, in een cursus die nu al uit drie boeken bestaat en die ik reken tot het beste dat in Nederland over poëzie geschreven is. Zo eenvoudig is poëzie, laat hij de kinderen zien, en dat had hij in zijn eigen gedichten al lang gedemonstreerd. Als dichter is Wilmink zelf een groot technicus; die begaafdheid verraadt zich ook in hoe en wat hij over poëzie schrijft. Maar er is nog een andere zeer karakteristieke eigenschap aan de lessen over poëzie: gedichten worden steeds, vaak op de vanzelfsprekendste wijze, op het dagelijks leven in verleden en heden betrokken. De dichter is de uitzondering die voordurend alle regels verrassend komt bevestigen. Dat er enkele keren van Rotterdam vertrokken wordt, hoeft niet te verwonderen. Gebrek aan zuinigheid met zijn materiaal kan Wilmink niet verweten worden. Hij gelooft duidelijk in zinsverhuizing. Dat blijkens de registers Hendrik de Vries, de dichter uit de jeugd, de hoofddichter is, vermeld ik ten overvloede, want iedereen zal het weten.

Media vita is Willem Wilmink - in de naam heeft zijn vader hem al de toekomst gegeven, maar ook zijn levensloop getekend, want de roepnaam en de officiële achternaam vinden elkaar in bijna-gelijkheid - midden in het land. Valt er iets te vrezen? Ja. Zijn promotie. En dat acht ik een teken van wederkeer naar de verkeerde kant. Ik hoop dat we er voor gespaard worden, dat Wilmink alsnog de weg naar het westen en de volwassenheid inslaat. Het verraderlijke kind heet zijn proefschrift. Dat belooft weinig goeds.

Ik meen namens alle aanwezigen de hoop te moeten uitspreken, dat het oosten tekort zal blijven komen. Er is geen onzinniger volkswijsheid dan dat een kinderhand gauw gevuld is. Er is geen aanslepen aan. Wilmink zelf heeft - ook al enkele keren - gezegd, dat hij

[p. 15]

nooit ouder geworden is dan dertien jaar. Zo erg hoeft het nu ook weer niet. Hij mag ouder worden, als hij maar niet volwassen wordt. Ik weet dat deze hele bijeenkomst onze hoop ijdel kan maken. Willem Wilmink is met de toekenning van de Theo Thijssenprijs nu toch kampioen geworden, de scheidsrechters hebben zijn partij getrokken, misschien komt er wel een klein verslag op de NOS. Laat ons niet wanhopen. Het oosten blijft tekort komen, want, zoals u allen weet, is het bedrag voor de Theo Thijssenprijs de helft van dat van de P.C. Hooftprijs. Zelden zal een prijsgevende stichting zo aan geest, leven en werk van de bekroonde tegemoet zijn gekomen. Twaalduizendvijfhonderd gulden, het is een symbolisch bedrag. Ik wens Willem Wilmink daarmee van harte geluk en geef hem van hieruit een hand, denkbeeldig dus en dus een daad van poëzie.

Deze rede is uitgesproken op 18 november 1988 t.g.v. de toekenning van de Theo Thijssenprijs in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag.