Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 69]

Nico Scheepmaker en Tim Krabbé
Droit de réponse

Nico Scheepmaker

Tim, ik heb tot mijn genoegen gelezen dat je na een korte carrière als acteur in het TV-programma Hadimassa en een veel langere carrière als schrijver van verfilmde romans en verhalen nu ook zelf, in hoogsteigen persoon, op het toneel zal worden opgevoerd. Door een ander. Je bent natuurlijk de eerste niet, vele anderen zijn je voorgegaan, ik denk even aan Danton, Sarah Bernhardt, Nixon, Stalin, Prokovjev, Sjostakovitsj, Oppenheimer en recentelijk Jules Croiset en Gerrit Achterberg. Maar je bent wel de eerste uit mijn eigen vrienden- en kennissenkring die ik straks door een ander in levenden lijve ten tonele gevoerd zal kunnen zien.

Ik ga zeker kijken.

Of is het alweer voorbij?

Eigenlijk weet ik niet of je het wel leuk vindt dat het gebeurt, zomin als ik dat weet van Theo van Gogh en Boudewijn Büch en Jac. Heyer en wie zat er ook alweer nog meer in dat VPRO-radioforum waarin jullie tegen de Gerardjan Rijnders-voorstelling Bakeliet tekeer gingen, die Jac. Heyer juist zo mooi had gevonden. Maar ik vind het een mooi initiatief. Ik heb die uitzending toen gehoord (we luisterden er elke week naar, ik was het zelden eens met de oordelen van Theo en Boudewijn over de film of het toneelstuk of het boek dat jullie als onderwerp van gesprek hadden genomen, en vaker met het wat redelijker en normaler oordeel dat jij in de meeste gevallen had, dus ik heb nooit begrepen waarom de VPRO opeens met dat programma gestopt is), ik hoef de reconstructie van jullie gebekvecht dus eigenlijk niet nog een keer op het toneel te gaan zien, want dat was van zichzelf al volmaakt genoeg, maar ik juich wel toe dat het gebeurt.

Toen ik het las had ik wel een Aha- c.q. schon-dada-gewesen-Erlebnis, het was net alsof ik zelf al eens eerder iets dergelijks warm had aanbevolen, maar ik moest er even over nadenken voordat ik het weer wist: Adriaan van Dis tegen Willem Oltmans!! Dat was pas toneel! Adriaan was er indertijd allerminst gelukkig mee, hij had het idee dat hij die tweekamp verloren had en dat dat niet goed was voor de mensheid, en misschien ook wel niet voor zijn eigen imago, maar ik vond het van beide kanten de mooiste toneelvoorstelling die ik in jaren op TV gezien had en ik heb toen dan ook geschreven dat de uitgetypte weergave van hun wederzijds verontwaardigde gesprek een ideaal toneelstuk voor twee heren zou opleveren, waarvoor de schouwburgen alom in den lande zouden vollopen. Wie die Adriaan van Dis-uitzending gemist had kon zijn schade inhalen in de schouwburg, en wie haar wel had gezien zou het ongetwijfeld nog eens, gerecycled voor tweede gebruik, op die andere manier willen terugzien!

Je kunt natuurlijk stellen dat zoiets nooit herhaald kan worden, en zeker niet door twee acteurs die bij lange na niet de persoonlijkheid en de intelligentie van Adriaan van Dis en Willem Oltmans hebben, maar dat is nu juist het mooie van toneel. Goede acteurs kunnen, door andere accenten te leggen, met dezelfde tekst toch weer iets heel anders te voorschijn toveren, dat naast het oorspronkelijke rollenspel ook weer recht van bestaan krijgt. Ik weet niet of je naar Bush-Dukakis en daarna naar Quayle-Bentsen hebt gekeken, maar dat waren ook rollenspellen met een dramatische ondertoon die zich heel goed met behoud van de tekst zouden lenen voor toneelstukken.

Ik had trouwens nog een tweede Aha-Erlebnis toen ik las dat ze jullie Bakeliet-discussie op het toneel wilden brengen. Het zal alweer zo'n twintig jaar geleden zijn dat in De Brakke Grond het ‘toneelstuk’ Ganzenborden werd opgevoerd. Een hybridisch conglomeraat van losse stukjes, fragmenten, spelletjes, gespeeld door Mariëlle Fiolet, Elsje Scherjon, Bram van der Vlugt, Lou Landré en Paul Brandenburg, met levende

[p. 70]

pianomuziek van Louis Andriessen. Gezamenlijk geschreven en min of meer gezamenlijk geregisseerd door Krijn ter Braak, Wilbert Bank en Nico Scheepmaker, met een bijdrage van Lennart Nijgh. Elsje Scherjon ‘deed’ daarin bijvoorbeeld de kerstboodschap van koningin Juliana, met de letterlijke tekst, en na een week of twee hebben we toen nog een een bijdrage van Harry Mulisch, te weten het door de Israëlische geheime dienst onderschepte telefoongesprek tussen (als ik mij goed herinner) koning Hoessein en president Nasser ingevoegd. Er was wel enigszins gemanipuleerd met zowel de kerstboodschap als die letterlijk gepubliceerde tekst van dat Middenoostelijk telefoongesprek, maar toch heel weinig. En het werkte voortreffelijk op toneel, alle avonden uitverkochte zalen, gejuich na afloop, tot het na een maand abrupt van het repertoire werd afgevoerd omdat Niet doen, Sneeuwwitje van Anton Koolhaas moest worden hernomen in verband met een TV-opname. Dat was zo gepland, want bij Studio hadden ze nooit gedacht dat Ganzenborden een succes zou worden. Als dat niet gebeurd was zou Ganzenborden wekelijks geactualiseerd, net als The Mousetrapin Londen, nu zijn eenentwintigste jaar in De Brakke Grond zijn ingegaan...

Tim Krabbé

Ik ben niet ongevoelig voor roem, en dat kan ik makkelijk toegeven, want ik heb Jeroen en die kan ik toch niet inhalen. Een paar jaar geleden liep ik met een vriendin op de oude boekenmarkt op de Dam in Amsterdam, uitkijkend naar mijn eigen allereerste boek. Omdat ik het een beetje gênant vond om daar zelf naar te gaan vragen, liet ik dat haar doen.

‘Heeft u misschien boeken van Tim Krabbé?’ vroeg ze.

Boekverkoper: ‘Nooit van gehoord, is dat een broer van Jeroen Krabbé?’

Maar ook als Jeroen er niet was geweest zou ik het leuk hebben gevonden om bekend te zijn. Op dat verlangen naar roem, of het genieten van het bezit ervan, wordt veelal op een vanzelfsprekende manier neergekeken. Dat berust op een misverstand; de automatische aanname dat wie roem aangenaam vindt doet wat hij doet om beroemd te zijn. In het citatenboek vond ik deze van Kipling: ‘And no one shall work for money, and no one shall work for fame, But each for the joy of working.’

Dat zou ik nu echt een dom aforisme vinden, als het er een was (het zijn regels uit een gedicht). Het is namelijk waar, maar je zegt zoiets niet als je er niet iets mee wilt zeggen en het afkeurende vingertje is duidelijk geheven. Natuurlijk werk je, als je het je kunt permitteren, om de liefde voor het werk. Zonder gedachte aan geld of roem. Maar als het af is dan moet je proberen er zoveel mogelijk geld voor te krijgen. En, als je daar plezier in hebt, zoveel mogelijk roem. Dat doet geen van beide iets af aan de nobele motieven waarmee je werkte. Voor geld wordt dat ook wel erkend. Het is een vreemd soort omgekeerd Calvinisme dat dat voor roem niet zo is.

(Je weet toch wat de meest verkochte prentbriefkaart aller tijden is? Zes miljoen stuks, Donald McGill. Een nogal stijve jongeman met een boek in zijn hand en een wulpsig meisje zitten onder een boom.

Hij: ‘Doyou like Kipling?’

Zij: ‘I don't know, you naughty boy, I've never kippled!’

Ik heb eens een Nederlandse vertaling gezien met Ibsen. (Houdt u van Ibsen? - Nooit geïbst.))

Maar het is raar met roem. Zo zegt Nabokov ergens dat bij zich meer gevleid voelt wanneer er in een terloopse voetnoot naar hem verwezen wordt (‘zo zegt Nabokov ergens’) dat wanneer er een monografie aan hem wordt gewijd. Mijn liefste wens is het het antwoord op een quizvraag te zijn - en dat ze het dan weten.

Ik wil maar zeggen dat ik zeer gevleid was dat onze discussie op de planken werd gebracht. Maar of ‘Piere Bokma een ijzersterke Tim Krabbé neerzette’ weet ik niet, want ik ben er niet heengeweest. Ik was niet uitgenodigd. Er is mij zelfs niet om toestemming gevraagd. Die zou ik meteen, en graag, hebben gegeven, want te allen tijde zal ik medewerking geven om onze (Büchs, Van Goghs en mijn) ideeën over de charlatanerie van de Toneelgroep Amsterdam uit te dragen. Maar ik begreep natuurlijk heel

[p. 71]

goed dat iets anders de bedoeling was; een soort jolige zelfbeschimping die het omgekeerde bedoelde: te laten zien wat een idioten wij waren. Het was ook maar een grapje geloof ik, een eenmalige opvoering ter gelegenheid van de uitreiking van een toneeljaarboek. Door Boudewijn Büch! Maar het is bevredigend dat wat wij toen zeiden kennelijk is aangekomen.

Het naspelen van bestaande teksten is inderdaad niet nieuw. Ik wijs je nog op het meesterlijke toneelstuk Divonne-les-Bains van Adriaan Venema dat te vinden is in Soma no. 9 van september 1970. En hier; want ik heb de verleiding niet kunnen weerstaan het bijna helemaal over te schrijven. Als excuus citeer ik jou (uit m'n hoofd): ‘Het is makkelijker om zelf iets te schrijven dan iets over te schrijven want dan hoef je niet steeds naast je te kijken.’

DIVONNE-LES-BAINS

Een-akter van ADRIAAN VENEMA

Op het toneel staat een verslaggever, zijn teksten spreekt hij hard en snel in een microfoon.

VERSLAGGEVER: En daar komt een kopgroepje van vier man de wielerbaan op, Merckx voorop. Merckx voorop met vlak achter hem de Italiaan Tosello en daar zien we ook onze Joop Zoetemelk, onze Joop Zoetemelk, die op een meter of vijf achter Merckx en Tosello binnenkomt met naast hem de Belg Pintens. (...) en terwijl we wachten op het peloton, dat straks binnen zal komen, zullen we proberen Joop te pakken te krijgen en daar komt Joop Zoetemelk al aan, dames en heren, onze Joop, moe en bezweet, maar glunderend...

Op het toneel verschijnt nu een wielrenner, zijn fiets aan de hand. De verlaggever loopt met de microfoon naar hem toe.

VERSLAGGEVER: Zo Joop, gefeliciteerd met je prachtige prestatie, je staat nu tweede in het algemeen klassement, maar dat zal je al weten en de luisteraars in Holland zullen nu wel graag willen horen, hoe het in deze etappe is gegaan, hoe je in de gaten kreeg dat Merckx wegsprong en hoe je je kans greep, Joop, hoe ging dat in zijn werk.

ZOETEMELK: Nou, ik zag Merckx wegspringen en die Italiaan en ik dacht: die komen straks wel terug en ik bleef rijden.

VERSLAGGEVER: Maar later sprong je weg uit dat peloton, dat was fantastisch, dat was fantastisch, Joop, en toen je wegsprong wat dacht je toen. In de microfoon jongen, dan kan iedereen je goed horen.

ZOETEMELK: Ik dacht toen: Merckx komt niet meer terug en ik ging achter hem aan.

VERSLAGGEVER: Ja, luisteraars, dat was fantastisch van Joop, zoals hij achter Merckx en de anderen aan ging en daardoor opklom in het algemene klassement. Dat was het verhaal van Joop Zoetemelk, dames en heren, Joop die omringd wordt door enthousiaste journalisten, Joop, wil je de groeten doen naar thuis of hebben ze thuis telefoon, dan kunnen we ze bellen.

ZOETEMELK: Ja, ze hebben telefoon.

VERSLAGGEVER: Hilversum, hoort u mij, Hilversum, we willen graag dat u het huis van Joop Zoetemelk belt, zodat Joop de groeten naar huis kan doen. Dames en heren, Joop zal zijn vader en moeder groeten vanuit Divonne-les-Bains, de techniek staat voor niets, hallo Hilversum, kunnen we het telefoonnummer doorgeven.

[p. 72]

OMROEPER (off): Ja, zegt u maar.

VERSLAGGEVER: Dank u, Hilversum. Nu, Joop, zeg maar, wat is het nummer.

ZOETEMELK: 02147.

VERSLAGGEVER: Hilversum, hoort u mij. Het nummer is 021...

ZOETEMELK: 02147.

VERSLAGGEVER: 02147 en dan verder...

ZOETEMELK: 352.

VERSLAGGEVER: Hilversum, het abonneenummer is 352, hoort u mij, kunt u dit nummer draaien.

OMROEPER: Wij draaien dit nummer.

VERSLAGGEVER: Dank u wel Hilversum, we wachten op de verbinding. En Joop, terwijl we op de verbinding wachten, wil ik je nog wat vragen, straks komt je moeder aan de telefoon, de moderne techniek staat voor niets, maar nu moeten ze in Hilversum nog bellen, dus hebben wij tijd over om nog wat verder te praten over de succesvolle etappe van vandaag en we kunnen nog doorpraten totdat het telefoongesprek binnenkomt en heel Nederland kan horen hoe je moeder je zal feliciteren, want iedereen in Nederland is natuurlijk ontzettend blij met onze Joop Zoetemelk, het kleine manneke, dat dit jaar voor het eerst professional is en die al meteen achter de grote Merckx op de tweede plaats in het algemeen klassement komt, vertel eens Joop...

OMROEPER: Theo, Theo, hoor je ons.

VERSLAGGEVER: Hallo, Hilversum, hallo Hilversum, we horen u. Over.

OMROEPER: Hier komt het telefoongesprek.

VERSLAGGEVER: Dank u Hilversum. Joop, het telefoongesprek komt door. Hallo, ja, hallo.

VROUW (off): Ja, hallo, hallo.

VERSLAGGEVER: Met Koomen in de Tour de France, hoort u mij.

VROUW: Dag Joop.

VERSLAGGEVER: Nee, nee, mevrouw, uw zoon staat naast mij, ha, ha, ha, Joop je moeder aan de telefoon. Mevrouw, u sprak met Theo Koomen, hier is Joop.

VROUW: Dag Joop, wat gaat het fantastisch, hè.

ZOETEMELK: Ja, ja.

VROUW: We luisteren allemaal.

VERSLAGGEVER: U zit natuurlijk elke dag aan de radio om naar de prestaties van Joop te luisteren.

[p. 73]

VROUW: Ja, mijnheer. Er staan hier drie radio's. Joopjongen, hier komt je vader ook nog. Dat Joop.

ZOETEMELK: Dag.

MAN (off): Joop, hier is je Vader.

ZOETEMELK: Nou, dag.

MAN: Het gaat prachtig, Joop, het gaat prachtig.

ZOETEMELK: Ja, ja.

MAN: We luisteren allemaal, Joop.

ZOETEMELK: Ja, ja.

VERSLAGGEVER: U kunt trots zijn op uw zoon, nietwaar. Iedereen is trots op hem. Nou, Joop, wil je misschien nog wat mensen de groeten doen.

MAN: Dag, Joop, het allerbeste.

ZOETEMELK: Ja, dag.

VERSLAGGEVER: Als je nog mensen wilt groeten, hier is de mikrofoon, heel Nederland luistert naar je.

ZOETEMELK: De groeten aan alle familieleden en kennissen, het gaat best hoor, dag.

VERSLAGGEVER: U hoort het dames en heren, het gaat goed met onze Joop Zoetemelk, die nu tweede is in het algemene klassement. Joop, jongen, vriendelijk bedankt dat je aan ons hebt willen vertellen hoe het allemaal is gegaan en we zullen in de verdere Tour nog wel veel van je horen.

ZOETEMELK: Dag, mijnheer Koomen.

Al achttien jaar ben ik jaloers dat ik dat stuk niet heb geschreven.