Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 51]

August Hans den Boef
Geen plagiaat maar postmodernisme: Willem Brakman en Jack the Ripper

Al voor er éen recensie van was verschenen, wijdde Vrij Nederland een stukje aan Willem Brakmans nieuwe novelle, Heer op kamer. In de rubriek Ter Zake’ onthulde Diny Schouten namelijk dat de kamerbewoner uit de nieuwe ‘roman’ (sic) niemand minder dan Jack the Ripper is, ‘wiens proces dit jaar zijn honderdste verjaardag viert’. Nu is er tegen Jack the Ripper nooit een proces gevoerd, dat is juist het meest opvallend aan de zaak van de vijfvoudige vrouwenmoordenaar (‘of moordenares’, zou Havanks Schaduw hebben gezegd). De persoon die in het najaar van 1888 vijf prostituées naar de andere wereld hielp, is nooit gepakt. Dit is de voornaamste reden dat na honderd jaar een stroom van Ripperiana de Angelsaksische wereld overspoelt (die alleen voor de gelegenheid wat breder is geworden): Het Raadsel.

Wilde Brakman een graantje van deze commerciële hausse meepikken? Tegenover Vrij Nederland verklaarde hij bij al wat hem heilig is, dat hij tijdens het schrijven van zijn novelle geen seconde aan de verjaardag heeft gedacht. Hij heeft zelfs zijn uitgever verzocht de te breed uitgemeten verwijzingen op de flaptekst naar de Ripper weg te laten. Aan ‘die reidans van krantenherdenkingen en boeken’ weigert hij mee te doen. Het thema van zijn boek heeft dan ook ‘niets, maar dan ook niets’ te maken met de vraag wie de vrouwenmoordenaar was. De hoofdpersoon is immers de hospita, vervolgt Brakman, ‘die, als ze de identiteit van haar huurder ontdekt, moet kiezen tussen ethiek of materialisme.’

Het is interessant deze stellingname te toetsen aan het boek zelf. De kwestie van Brakmans integriteit is minder interessant, want in ieder geval is hij al heel lang met de figuur van Jack the Ripper bezig, zowel in als buiten zijn boeken. Er valt hem misschien wel iets anders aan te rekenen: in welke mate is Brakman met Heeropkamer te rade gegaan bij een oudere, Engelse collega, die ooit een Ripper-roman heeft geschreven? Ook dit wil ik bij mijn beschouwing betrekken.

Brakman en the Ripper

Willem Brakman en Jack the Ripper, dat is geen onverwachte combinatie. De auteur uit Boekelo is immers gek op de duistere zijde van het fin-de-siècle en bovendien zien we de Ripper al regelmatig in Brakmans vroegere werk opduiken.

Zestien jaar geleden bijvoorbeeld vroeg uitgeverij Querido haar schrijvers een korte bijdrage over de boeken die hen als kind hadden aangegrepen: Dat was nog eens lezen! Willem Brakman schreef een mini-essay, ‘Fulco de minstreel’ over een onderwijzer die zo boeiend uit het boek van Kievit kon voorlezen. Dit voorbeeld werd het beginpunt van een beschouwing over de macht van het verhaal om door te dringen in de werkelijkheid. Als illustratie van deze macht noemt Brakman een recente ervaring die op Jack the Ripper betrekking heeft. De auteur werd al jaren door de moorden gefascineerd, vooral door die op Mary Kelly: de laatste, de meest bloederige en de enige die binnenshuis plaatsvond. Uiteindelijk heeft hij de plek in Londen opgezocht en constateerde hij dat er tegenwoordig een enorme supermarkt staat. Mary Kelly moest ergens tussen de frisdranken en de Campbell-soepen zijn versneden.

In het kader van Brakmans werk is het interessant te kijken naar de roman die hij op het moment van zijn ‘bedevaart’, in 1972, onder handen had: Kind in de buurt. De hoofdfiguur in dit boek is namelijk een brave kunstschilder die zo te zien geen vlieg kwaad kan doen, maar die aan het slot een gevreesde kindermoordenaar blijkt te zijn.

Naar aanleiding van de publikatie van Kind in de buurt vertelde Willem Brakman het Deventer Dagblad wederom dat hij in the Rippers voetsporen was getreden en hij voegde daaraan toe dat hij zich altijd afvraagt wat voor man dat geweest moest zijn, die enerzijds heel East End tot een massahysterie opzweepte en er aan de andere kant zo vertrouwenwekkend uitzag dat prostituées hem in de duisterste steegjes volgden.

Expliciet komen we Jack the Ripper pas tegen in Brakmans volgende boek, Het zwart uit de mond van Madame Bovary. De verteller van dit verhaal heeft behalve de roman van Flaubert een studie over de killer uit East End in

[p. 52]

zijn koffer. Vervolgens, in Debiograaf(1975), slaat de Ripper echt toe. Een souffleur schrijft het levensverhaal van de door hem bewonderde toneelspeler Dudok. In diens nalatenschap wordt eveneens een Ripper-boek aangetroffen en tijdens een spiritistische scéance vertelt Dudoks geest honderduit over zijn obsessie. Reeds als kind zag de acteur the Ripper in diverse gedaanten opdoemen, als een enthousiaste visboer, dan wel als slager, of als professor ‘Tulp de Ripper’ in Rembrandts Anatomische les. Later verzamelt Dudok boeken met rippende titels en recepten als ‘Ripped Hare’ en verdiept hij zich in de moorden zelf, vooral in die op Mary Kelly.

In 1981 vertelde Brakman aan Bibeb nog wat meer over zijn bezoek aan East End en bekende hij dat hij zich in een gruwelijk steegje, waarin the Ripper ooit moet zijn gevlucht, had laten fotograferen. Bij deze gelegenheid legt hij uit dat hij niet geïnteresseerd is in de historische Jack the Ripper, maar in ‘Het Rond Dolende Kwaad’, in de ‘ongrijpbare’.

En nu ligt zijn novelle Heer op kamer in de winkels, op de kop af honderd jaar nadat de Ripper-moorden het Londense publiek in opschudding brachten.

Hitchcock en Belloc-Lowndes

Een paar jaar geleden was korte tijd in ons land een oude Hitchcock te zien: The Lodger (met als prachtige ondertitel: A Story of the London Fog).

Het verhaal gaat als volgt: een echtpaar met dochter heeft een heer op kamers, in de tijd dat er in Londen een gruwelijke vrouwenmoordenaar rondwaart. De vrouw begint langzamerhand hun huurder te verdenken (een inspecteur die regelmatig komt buurten, vermoedt niets); de dochter daarentegen valt voor de jonge commensaal, die aan het slot bijna wordt gelynched. Uiteindelijk blijkt de jongeman onschuldig te zijn.

The Lodger is een stomme film uit 1926 en markeerde Hitchcocks eerste succes. Later werd het gegeven nog tweemaal verfilmd met geluid, maar dat was onnodig: het was zo al huiveringwekkend genoeg. Een schitterende scène is die waarin de hospita de vermeende killer boven haar knusse huiskamer hoort ijsberen en de kijker de man van onderen ziet lopen: Hitchcock had voor de gelegenheid een glazen plafond op de set laten aanbrengen.

Hitchcock baseerde zijn film op een toneelstuk dat weer een bewerking was van een boek: The Lodger van Mary Belloc-Lowndes. Deze roman uit 1913 laat geen twijfel bestaan over de identiteit van de gruwelijke ‘Wreker’, zoals de moordenaar in het boek wordt genoemd. Het was wel degelijk Mr. Sleuth, de huurder van mevrouw Bunting, zoals de hospita heet.

The Lodger is aanvankelijk een beetje saai (de Nederlandse vertaling van 1981 is dan ook ingekort). Een ouderwetse damesroman, ook in de zin dat alle gruwelijke medische details van Jack the Ripppers werk onvermeld blijven. Er is dan ook een politieman die mevrouw Bunting toevertrouwt dat ze die details maar beter niet kan vernemen.

Gaandeweg weet Belloc toch te intrigeren, doordat The Lodger steeds meer de vormen aanneemt van een spel dat de hospita met haar huurder speelt. Een angstig spel, dat zeker.

Al spoedig wekt de huurder wantrouwen bij mevrouw Bunting, haar wat trager reagerende echtgenoot heeft er meer tijd voor nodig en Jack Chandler, de jonge inspecteur die ondanks zijn constante overwerk vrij wel dagelijks bij de Buntings over de vloer komt, merkt helemaal niets. De jongeman is namelijk verliefd op stiefdochter Bunting (en de aanwezigheid van deze lieftallige Daisy moet de lezeressen toch een extra rilling over de rug hebben bezorgd: stel eens dat...).

Een ouderwets damesboek is The Lodger ook door de in onze ogen neerbuigende manier waarmee over de bedienende stand en de sekse van Mrs. Bunting wordt gesproken, maar het geeft hiermee een des te beter tijdsbeeld. Achteraf gaat het om meer dan een spel dat de hospita met haar huurder speelt. Er zit in The Lodger iets dat de Engelsen ‘twisted’ noemen: een intrigerend moeder-gevoel dat deze kinderloze mevrouw Bunting voor de godsdienstwaanzinnige Mr. Sleuth voelt. Dit gevoel vormt een fraai contrast met de ‘gezonde’ aantrekkingskracht die de jonge politieman en Daisy op elkaar uitoefenen. Deze liefde wordt beloond: aan het eind is de huurder verdwenen (hij meent dat zijn hospita hem heeft verraden) en krijgen de twee jongeren elkaar.

Alfred Hitchcock heeft de love-story dus niet uit zijn duim gezogen, maar alleen op een andere verbintenis aangestuurd. Het verhaal gaat dat de populariteit van Ivor Novello, de acteur die Hitchcock de rol van de huurder liet spelen, een happy end vereiste. Vandaar deze verandering van het plot.

Hoewel Hitchcock noch Belloc het over Jack the Ripper heeft, wist iedere Engelsman in 1913 en 1926 wie er met ‘De Wreker’ werd bedoeld. Ook zonder de medische details over het snijwerk, ongeschikt voor damesroman en bioscoopfilm, zijn er genoeg toespelingen op de macabere gebeurtenissen uit 1888. De recente Nederlandse vertaling van Bellocs boek heet dan ook Was de huurder Jack the Ripper?.

Brakman en Belloc

Aan Hitchcocks film, maar vooral aan het boek van Marie Belloc-Lowndes moest ik denken toen ik Brakmans Heer op kamer las en niet alleen vanwege de titel. Wat zijn nu de overeenkomsten met Brakmans novelle?

In Heer op kamerzijn de volgende personages belangrijk: de hospita (ook hier de hoofdfiguur), de geheimzinnige huurder en een politie-inspecteur. Hier ontbreken dus, in vergelijking met The Lodger, echtgenoot en dochter, hetgeen Brakman de mogelijkheid biedt om alle aandacht te richten op de confrontaties van de hospita met huurder en politieman.

Brakman, die zoveel belang aan namen hecht, heeft uiteraard nieuwe bedacht: de huurder heet Sleuth maar Bolde-

[p. 53]

ro, de inspecteur Stub in plaats van Chandler, de hospita heet Ms. Barlow (consequent ‘Ms’, een afkorting overigens die geen Engelse titel, maar het woord ‘manuscript’ dekt; veelbetekenend voor het onderhavige boek). Maar Stub mag zich evenals de huurder in de niet-belangeloze interesse van mevrouw Barlow verheugen. De plot van Belloc is dus in Brakmans novelle behouden, er heeft hoogstens een stoelendansje plaatsgevonden.

Aanvankelijk had ik het idee met Heer op kamer louter een Brakmanniaanse bewerking van Bellocs roman te lezen, zo groot was de overeenkomst in details. Later bleek dit mee te vallen - daarover straks.

De introductie van mevrouw Barlow is vrijwel identiek aan die van de hospita in The Lodger. Van haar keurige verschijning en inrichting, tot de fraaie, op burgermansveilingen verworven gordijnen en het ‘Axminster-tapijt’ toe.

Andere details uit het begin van Bellocs roman zien we wat later in de novelle terugkeren. De trots van mevrouw Barlows huiskamer is bijvoorbeeld een stoel van 37 shilling, bij Brakman kost hij er weliswaar zeven minder, maar het blijft dezelfde stoel. Heerst er een nijpende armoede in huize Barlow omdat er maar geen huurders opdagen en wordt de hospita door de geheimzinnige Boldero uit deze onprettige toestand gered, het was allemaal al te lezen bij Belloc. Letterlijk hetzelfde is het symbool van die armoede: mevrouw Barlow was een verwoede krantelezeres en had deze liefhebberij het laatst van alles opgegeven (in 1913 was dat de heer Bunting). De hospita was in haar vorige werkkring, op een Brits landhuis, ooit door de politie verhoord. Ook dit verhoor vinden we in Brakmans novelle terug.

Vergelijkbare overeenkomsten met The Lodge Zien we in de huurder Boldero. Ook in Heer op kamer is de commensaal bij aankomst bang dat de voordeur niet gesloten is, heeft hij de ‘acht etsen van Victoriaanse schonen’ (hetzelfde aantal, sic) die in zijn kamer hangen bij de eerste gelegenheid omgedraaid en is hij een fanatiek bijbellezer. Zijn geheim ontdekt de hospita al snuffelend in de huurkamer als hij afwezig is.

Een ander detail dat Brakman heeft verplaatst is de meest angstige scène in The Lodger. Mr. Sleuth had aan zijn hospita gevraagd of hij 's nachts voor een keer haar oven mocht gebruiken en de arme mevrouw Bunting werd bijna waanzinnig vanwege de verdachte geuren die uit haar keuken opstegen naar de slaapkamer. Brakman heeft deze ovenscène verschoven naar mevrouw Barlows vorige werkkring. Stoker was deze maal de moordenaar Hearn, voor wie de hospita lustgevoelens koesterde, maar over wie ze evengoed, toen ze door de politie aan de tand werd gevoeld, een hele serie belastende verklaringen aflegde. Dit zijn wat overeenkomsten, het zijn niet alle die ik heb gesignaleerd. Wat ik er niet bij heb gezegd is de manier waarop Brakman de van Belloc afkomstige details naar zich toebuigt.

De vroegere baan van mevrouw Barlow bijvoorbeeld biedt alle gelegenheid om uit te weiden over het wezen van het dienen. Typisch voor Brakman is hoe hij de opmerkingen van Belloc over de dienende stand tot een prachtig en creatief betoog over het perfecte theater van het dienen weet te transformeren. Nooit is hij zo gedetailleerd op onderwerpen als het veelbetekenende zwijgen, het zich onzichtbaar maken etc. ingegaan.

Zo past Brakman ook het geheim aan dat de hospita in de kamer van haar huurder moet vinden. Geen met bloed besmeurd voorwerp, maar een lange brief met een bekentenis. Een Brakman-bekentenis. Want is het wel waar, dat de huurder Mary Kelly uit een merkwaardig soort liefde heeft vermoord en haar vervolgens elegant gekleed in zijn kamer ziet verschijnen? Mevrouw Barlow reageert op Boldero's bekentenis met minachtende desinteresse, ze gelooft niet dat hij de moordenaar is. ‘Een dichter,’ merkt ze laatdunkend op. Ze meende eerst, op grond van zijn naam, dat de man in een circus werkte, maar houdt het later op een onderwijzerschap dat veel van zijn krachten vergt.

Die dichter is niet eens zo'n onwaarschijnlijke vondst, getuige het poëem waarmee Londen een eeuw geleden werd opgeschrikt: ‘I'm not a butcher, I'm not a Yid/ Not yet a foreign skipper,/ But Fm yor own true loving friend,/ Yours truly - Jack the Ripper.’

De naam en de achtergronden - Boldero suggereert dat hij uit de Russische adel stamt - wijzen inderdaad op de oplichters die zo vaak door Brakmans proza heen wandelen. Iemand die mooie praatjes kan verkopen. Honderduit, in tegenstelling tot Bellocs Mr. Sleuth, die er liever het zwijgen toe deed. Ook de hospita zelf heeft Brakman veranderd: van een stille, bange huismus in een dame die niet te beroerd is in haar eentje door de sloppen te wandelen en het nodige haar op de tanden bezit.

Wat die spraakzaamheid aangaat, vraagt de lezer zich het een en ander af, zoals hij dat bij een boek van Brakman ook behoort te doen. Zijn sommige details die mevrouw Barlow over het gedrag van haar commensaal aan de politie bekent, niet verzonnen? Lijkt haar getuigenis niet verdacht veel op die zij vroeger in het landhuis aflegde? Lijken haar lustgevoelens tegenover de vroegere moordenaar niet heel erg op de huidige voor de huurder, of voor de inspecteur? Zijn Stub en Boldero een soort dokter Jeckyll en mister Hyde? Is deze Stub soms de moordenaar en wordt hij door mevrouw Barlow beschermd? Heeft het duo misschien zelfs de onschuldige huurder vermoord voor zijn geld?

Want iedereen acteert er op los: de geheimzinnige huurder, de hospita, maar ook de onhandige inspecteur, spelen hun partij met meer of minder succes (in een prachtige passage wandelt mevrouw Barlow met haar Stub: ze wijst hem omstandig op een fraaie bos bloemen die hij toch - nog - niet koopt). De vraag is alleen, wie hun rollen schrijft. Want het geheel loopt flink door elkaar: de brieven van de huurder Boldero, diens lectuur van het bijbelboek Jona en zijn eten van vis, de gedachten van de hospita - zonder op de vorige raadsels antwoord te geven, werpt

[p. 54]

Brakman aan het slot van zijn novelle weer een paar nieuwe op.

Willem Brakman
foto: Hans Vermeulen

Overigens ontbreekt in Heeropkamer net als in The Lodger de naam van de Ripper. Daar staat tegenover dat Brakman al in het begin naar het clichébeeld van de killer verwijst. Bijvoorbeeld in mevrouw Barlows relatie met de tijd. Die ‘was verraderlijk aan haar voorbij geslopen, als een zwarte heer met hoge hoed, op de tenen, sluw gekromd en met hoog geheven dunne benen als van de voorpret.’

Brakman noemt wel de namen van de vermoorde vrouwen en geeft, zij het op ironische wijze, eveneens wat gruweidetails over de moorden.

Plagiaat?

Misschien zijn er lezers die vinden dat Brakman niet zomaar zonder bronvermelding met een ouder werk aan de slag mag gaan. Die menen dat hij eigenlijk een beetje plagiaat heeft gepleegd. Los van de persoonlijke wendingen die Brakman aan Bellocs Lodger heeft gegeven, waardoor Heer op kamer een totaal ander boek is geworden, vergeten zij dat deze auteur al jarenlang met het werk van zijn literaire voorganger aan de gang is. Na het werk van Flaubert, Kleist, Kafka en Staring, na de Bijbel, Duizend-en-één-Nacht en allerlei recentere avonturenverhalen heeft de Nederlandse meester van het postmodernisme deze keer het damesboek van Marie Belloc-Lowndes onder handen genomen. Postmodernisme (de term maniërisme is mij ook best), want Brakman is wel een van de meest duidelijke voorbeelden van een auteur die niet meer gelooft in literaire orginaliteit en, wat belangrijker is, in de illusie van een realistisch vernaai. Ernst van Alphen, die deze stelling bij diverse gelegenheden heeft verwoord, gaf onlangs in zijn proefschrift Bij wijze van lezen enkele voor beelden van de manier waarop Brakman met ontleningen te werk gaat.

Ik wil zelf in dit verband terugkomen op een roman van Brakman die ik bij een vorige gelegenheid heb aangestipt (BZZLLETIN 142): De bekentenis van de heer K (1985). Dit omdat de manier waarop Brakman met Kafka is omgesprongen in intensiteit en thematiek het meest met zijn Belloc-project is te vergelijken.

Het boek van Kafka dat Brakman herschrijft is Der Prozes. Hij laat Josef K. aan het mes ontsnappen, zodat deze de gelegenheid krijgt om zijn levensverhaal te vertellen. Dit in de ik-vorm, in tegenstelling tot Kafka's origineel. Josef K. slaat aan het bekennen en wel zodanig dat de autoriteiten er danig mee in hun maag komen te zitten. Brakman heeft de wereld van Kafka's roman stevig door elkaar gegooid. Hospita mevrouw Grubach is getransformeerd tot een moederlijke advocate die zich over Josef ontfermt en bankbeambte Rabensteiner komt regelmatig tevoorschijn in de gedaante van een arts. Ook hier weer een stoelendans.

Het meest treffend is de verandering van Tintorelli, bij Kafka een kunstschilder met connecties binnen het gerecht. Brakman maakt van hem de toneelspeler Tintorelli. Uiteraard: alles is onecht, alles is theater, net als in Heer op kamer. De toneelspeler houdt bij Brakman een cruciale dialoog waarin hij de jonge K. prijst voor de talentvolle manier waarop deze knielt: ‘alles is tot in de puntjes in orde en ziet werkelijk scheel van onechtheid.’ Een passage die niet alleen een voorafschaduwing is van Heer op kamer, maar ook van De graaf van Den Haag (1986), waar een ober een mooi verhaal over de motoriek van het dienen houdt.

Franz Kafka is overigens niet de enige auteur van wie Brakman materiaal in De bekentenis heeft verwerkt. Zo is

[p. 55]

er een fraaie echo uit Der Golem van Gustav Meyrink. De golem die altijd rondwaart in het oude Praag (zoals Jack the Ripper in het oude Londen). Daarnaast zien we associaties met Slauerhoff, A. Roland Holst en F. Bordewijk. En deze laatste auteur moeten we weer betrekken bij Heer op kamer.

Brakman en Bordewijk

Als haar huurder verdwenen is laat Brakman zijn hospita namelijk beseffen ‘dat de wereld nooit meer zou zijn die hij geweest was’. Dat is toch wel heel sterk Bordewijk. ‘Laat ons Jack the Ripper erkennen als de laatste drager der Romantiek,’ zo besluit deze schrijver zijn Marion Quinn (1923). The Ripper past volgens Bordewijk niet meer in ons nuchtere tijdperk, deze ‘fantastische mens, de prediker van het evangelie der ontaarding, die gelijk een apocalyptische ruiter, heenreed door wet en moraal, en heen sprong over de valkuilen hem door zijn belagers gelegd.’ Het is bij deze opvatting dat Brakman zich aansluit, zoals we hierboven al hebben gezien. Bordewijk was eveneens aan het fin-de-siècle gehecht en in het bijzonder aan het mistige Londen uit die tijd. Dat zien we niet alleen aan de fantastische vertellingen uit het begin van zijn literaire carrière - na de Tweede Wereldoorlog publiceerde Bordewijk bijvoorbeeld een viertal Sherlock Holmes-pastiches. Er zijn trouwens nog meer punten van overeenkomst tussen Heer op kamer en Marion Quinn. Ook Bordewijk bekijkt the Ripper niet direct, maar uit het perspectief van een huisgenoot: een jongen die door the Ripper - ‘de man met het groene gezicht’ - wordt opgevoed tot verdorvenheden. In Brakmans taalgebruik zijn eveneens echo's van zijn voorganger te bespeuren. Wanneer Bordewijk bijvoorbeeld serieus in Karakter speekt over de ‘vluchtende schedels’ van de werkende klasse, is dat precies het type observaties dat Brakman zich - in ironische zin - heeft eigen gemaakt voor zijn beschrijving van bijvoorbeeld het dienen. Ik zou bijna vergeten te vermelden dat the Ripper in beide novellen in het niets verdwijnt. Bordewijk noch Brakman geven derhalve een oplossing van Het Raadsel. Die oplossing van het raadsel maakt de produkten die andere literaire auteurs aan the Ripper hebben gewijd, paradoxaal genoeg minder boeiend. Hoe aardig en hoe spannend die pogingen van bijvoorbeeld Robert Bloch ook zijn mogen, wat voor degelijk historisch onderzoek er soms aan ten grondslag ligt of door welke nobele idealen de auteurs ook werden gedreven als zij de corruptie in het Victoriaanse establishment aan de kaak stellen (zoals in een Sherlock Holmes-pastiche van Ellery Queen).

Wil een schrijver echt iets meer met de figuur van Jack the Ripper doen dan een spannende thriller schrijven, dan dient hij het in het midden te laten wie zich achter dit pseudoniem verborg. Daarom vooral zijn de verhalen van Belloc, Bordewijk en Brakman de moeite waard. Al betwijfel ik of dit bij Brakman op de juiste waarde wordt geschat.

De ontvangst van ‘Heer op kamer’

Ernst van Alphen stelt in de inleiding bij zijn dissertatie over de rol van de lezer bij Brakman, dat de reacties op de romans van deze auteur tweeslachtig van aard zijn. ‘Dit geldt met name voor zijn latere romans. Brakman wordt door sommigen gelauwerd en op een voetstuk geplaatst vanwege zijn “taalvirtuositeit” en gevoel voor humor.’ Anderen kijken volgens Van Alphen geïrriteerd op hem neer, omdat zijn romans kop noch staart hebben: ‘Deze tweespalt is niet alleen aanwezig tussen Brakman-critici onderling, maar ook in een en dezelfde criticus. Critici die zijn romans aanvankelijk hogelijk geprezen hebben, haken bij zijn nieuwste romans toch ook af omdat “onbegrijpelijkheid” de overhand gekregen zou hebben over humor en “barok taalgebruik”.’

Dat laatste kon ik mij indenken, paradoxaal genoeg omdat ik zelf exact een omgekeerde ontwikkeling heb doorgemaakt. Door de oude boeken kon ik nauwelijks heenkomen. Pas Glubkes oordeel (gekocht vanwege mijn Frankenstein-belangstelling voor het essay-gedeelte) vond ik aardig.

Ik meende wel dat Van Alphen enigszins overdreef, vooral overdreef om zijn onderzoek naar de rol van de lezer van forse argumenten te voorzien. Die tweespalt in één en dezelfde criticus, daarin geloofde ik niet. Echter, in de ontvangst van Heer op kamer, tot op dit moment, zijn een aantal argumenten in het voordeel van de jonge doctor te vinden.

J.F. Vogelaar - in De Groene, overigens naar aanleiding van Leesclubje - krijgt een ‘klompengevoel’ bij het lezen van Willem Brakman. Terwijl deze criticus een wat gecompliceerde tekst toch niet uit de weg pleegt te gaan. Tom van Deel steekt in Trouw, zoals bij elk nieuw boek van Brakman, de loftrompet. Beide uitingen van waardering verbazen mij niet. Maar Willem Kuipers, die een minstens even groot bewonderaar van de schrijvende arts uit Boekelo is en minstens even aanstekelijk over diens werk weet te berichten als Van Deel, meent in de Volkskrant opeens dat er geen eenheid in Heer op kamer zit. De lezer krijgt dit keer een anti-climax voorgeschoteld: hij blijft ‘onbevredigd achter. Hij ziet al die rimpelingen wel, maar heeft geen idee meer van de vijver.’

Ik kan me in die onvoorwaardelijke instemming van Tom van Deel niet voor honderd procent vinden, maar in de met veel positieve opmerkingen omklede afwijzing van Willem Kuipers evenmin.

Heer op kamer. Ik houd wel van de ironie. Net als van de grillige humor, de woordspelingen, de opzettelijke barbarismen en de barokke stijl. Boldero praat af en toe als een negentiende-eeuwse Koot: ‘Ik ben voornemens voorlopig hier te blijven, een en ander in verband met verplichtingen hier en daar.’

Het is weer Brakman zoals Brakman moet zijn, al had ik liever wat meer ‘Rond Dolend Kwaad’ in deze uithoek van zijn wereld zien rondwaren. Die wereld is een domein, waar geen onderscheid bestaat tussen de valse en de echte

[p. 56]

romantiek, waar de historische Byron hand in hand kan wandelen met het fictieve monster van Frankenstein. In Heer op kamer doet alles toch te veel denken aan een wat obscure buurt in het Den Haag van Couperus.

Had Brakman maar wat meer aan de Fantastische vertellingenvan Bordewijk ontleend, was Brakmans Boldero maar een fractie meer ontaard en apocalyptisch, had hij maar iets minder op een overwerkte onderwijzer met constipatieproblemen geleken.

Blijft staan de manier waarop Brakman zo'n damesroman uit 1913 herschrijft. Het is enerverend om beide boeken naast elkaar te houden.