Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 36]

James Brockway
Over de moeder van Frankenstein
Kritische biografie van Mary Wollstonecraft Shelley door Muriel Spark

Voordat zij haar weg naar de roman vond, heeft Muriel Spark verschillende werken over bekende auteurs geschreven. Tegenover de titelpagina van haar eerste roman The Comfortersvan 1957 staat een lijst van zulke uitgaven waarin wij lezen: John Masefield (vroeger Poet Laureate van Engeland) - A Study; Emily Brontë: Life and Work (samen met de dichter Derek Stanford geschreven) en Child of Light - (a critical biography of Mary Shelley). Zij was ook redactrice van boeken met de brieven van de zusters Brontë en gedichten van Emily Brontë en, alweer samen met Stanford, van een boek over William Wordsworth en de brieven van Mary Shelley. Dat stelt vrij veel werk voor op het gebied van literaire studies van de hand van iemand die daarna met veel succes aan achttien romans, vele korte verhalen en ook gedichten het licht heeft doen zien.

Met maar één uitzondering - het boek over Masefield - laten de bovengenoemde titels een toespitsen op de literatuur van de eerste helft van de vorige eeuw zien. Nu, zevenendertig jaar na het verschijnen van de eerste editie, heeft de nieuwe uitgever Constable, van haar werk een herziene uitgave van haar boek Child of Light op de markt gebracht, dat nu verschijnt als Mary Shelley. Mary was niet alleen maar de dochter van twee beroemde vrijdenkers uit de dagen van de Franse Revolutie en vrouw van die ‘engelachtige’ dichter Percy Bysshe Shelley, maar ook, om Muriel Spark te citeren, ‘a professional writer of lasting fame’, auteur van verschillende andere boeken naast haar wereldberoemde meesterwerk Frankenstein (1818), geschreven toen zij maar achttien was.

Muriel Spark heeft haar studie herzien, onder andere op basis van verder onderzoek dat voor het merendeel door Amerikanen in de V.S. schijnt te zijn verricht. Spark citeert - dankbaar - uit het werk van professor Betty T. Bennett, auteur van The Letters of Mary Wollstonecraft Shelley (John Hopkins University Press) en vermeldt ook, onder andere, het werk Shelley and his Circle (in 10 delen), dat nog in de maak is bij de Carl H. Pforzheimer Library te New York. Het is dus prettig, dat deze heel interessante studie over Mary Shelley van de hand van een van de beroemdste Britse romanschrijfsters weer verkrijgbaar is.

Spark heeft haar studie uit twee delen opgebouwd, namelijk uit een biografisch en een kritisch deel, in het laatste waarvan zij nogal gedetailleerde, kritische beschouwingen wijdt aan verschillende van de werken van Mary Shelley. Zodoende laat zij niet slechts twee Mary's zien, maar ook twee Muriel Sparks. Haar schrijven in het tweede deel toont grote verschillen met het schrijven in het biografische deel, wat op zichzelf ook interessant is.

Het schijnt mij toe, dat vrijwel alles in het leven van Mary Shelley uitermate bijzonder was. Dat waren ook haar antecedenten. Haar moeder Mary Wollstonecraft, die bij haar geboorte in 1797 stierf, was een uitzonderlijke vrouw - schrijfster en feministe. Haar vader William Godwin, vrijdenker, was een gevierde filosoof. Haar man, de dichter Shelley was bijzonder in de alleruiterste zin van het woord. Dat was Mary's boek Frankenstein ook, het was veel meer dan een ‘ghost story’, zoals zij in het begin had bedoeld. Spark noemt het ‘the first of a new and hybrid fictional species’.

Wat het levensverhaal betreft, vooral tot aan de vroegtijdige dood van Shelley in 1822, heeft dit bestaan uit zo'n onafgebroken reeks van romantische, dramatische en tragische avonturen dat het, had alles in een werk van fictie gestaan, even ongeloofwaardig en overdreven zou hebben geleken als de inhoud van een gothische roman. Percy Bysshe Shelley en Mary Wollstonecraft Shelley waren het eerste paar hippies aan het rondreizen door Europa, maar het waren hippies van intellectueel, lezend-en-schrijvend, creatief stempel.

De moeder van Mary Wollstonecraft, auteur van A Vindication of the Rights of Women

[p. 37]

(wij leven in de dagen van Tom Paine en zijn revolutionaire The Rights of Man - in Engeland verguisd, in Amerika verwelkomd) was bekend als een ‘pioneer feminist’ en leefde in een vrij huwelijk met een andere revolutionair-denkende intellectueel, Godwin. In zijn filosofie was Godwin fel tegen het huwelijk en hij trouwde pas met Mary Wollstonecraft voor de geboorte van Mary in 1797 - uit wat Muriel Spark ‘menselijke overwegingen’ noemt. Godwin had Mary's moeder tot zich genomen samen met een onechte dochter, Fanny Imlay, vrucht van een liaison met een Amerikaan, die Mary Wollstonecraft in Parijs had ontmoet tijdens een bezoek om een rapport over de Franse Revolutie uit te brengen. Deze onconventionele gezinssituatie èn Godwins grote belezenheid waren factoren die een grote invloed uitoefenden op het leven en denken van zijn kind Mary. Met zijn Enquiry Concerning Political Justice (1793) had Godwin furore gemaakt onder de intellectuelen van zijn tijd en zijn sterk rationalistische wijze, van redeneren liet ook zijn stempel, indien niet op het doen en laten van Mary met Shelley, dan wel op haar latere literaire produktie.

Wat dat doen en laten aangaat, ziehier enkele van de nuchtere(?) feiten omtrent Mary's leven: grootgebracht in een gezin met een haar onsympathieke stiefmoeder en andere kinderen, in een sfeer die beheerst werd door een hyperintellectuele vader en waar het constant lezen van boeken als vanzelfsprekend werd gezien; ontmoet op 16-jarige leeftijd de aristocratische, rebelse dichter Shelley, de beruchte auteur van The Necessity of Atheism. Hij is 20 jaar oud, getrouwd met Harriet Westbrook, die bij haar huwelijk maar 15 jaar was, is reeds vader van een dochter, met een echtgenote die alweer in verwachting is. Mary en Shelley raken verliefd en na een scène waarbij Harriet protesteert en Shelley met zelfmoord dreigt, vlucht het verliefde paar 's nachts naar Frankrijk in het gezelschap van een nog jongere stiefzuster van Mary, Jane (later Claire) Clairmont - een perfect recept voor troubles. Op 21-jarige leeftijd heeft Mary reeds drie kinderen gebaard, waarvan allen zijn gestorven. Een jaar later heeft zij nog een kind gebaard en verloren en daarna aan een zoon, Percy Florence, het leven geschonken - de enige van haar kinderen dat bleef leven.

Tweeënhalf jaar later, kort na een bijna fatale miskraam, wordt zij op 24-jarige leeftijd weduwe, als Shelley verdrinkt. Daarna leefde zij verder met haar zoon Percy tot 1851, toen zij op de leeftijd van 53 jaar stierf. De tweede helft van haar leven had zij gewijd aan het schrijven van romans en literaire essays, om geld te verdienen, aan het opvoeden van haar onbegaafde zoon, en - een heel belangrijke bijdrage aan de Engelse letterkunde - aan het annoteren en uitgeven van de gedichten van haar beroemde en beruchte man (Posthumous Poems of P.B. Shelley, 1824 en The Poetical Works of P.B. Shelleyin vier delen, 1839) - een taak die zij volbracht, alle tegenwerking van de familie Shelley ten spijt.

Tijdens de uiterst woelige jaren met Shelley volgde de ene verhuizing - naar Engeland, Zwitserland, Italië - na de andere; ook het ene geflirt van haar man na het andere; met de hysterische stiefzuster Jane (Claire) Clairmont - ‘the bane of my life’ noemde de geduldige Mary haar - met Emilia Viviani; met Jane Williams, de vrouw van Shelley's vriend Edward, met wie ze samenwoonden en in wiens aanwezigheid Shelley is verdronken.

Tijdens haar leven ontmoette Mary ook vele bekende auteurs in het huis van haar vader: Coleridge, Hazlitt, Charles Lamb en... Shelley; en als vrouw van Shelley, Leigh Hunt maar vooral ook Byron, voor wiens persoonlijkheid zij minder voelde dan voor zijn schrijven. Zij zorgde tijdelijk voor het onechte kind, het tragische meisje Allegra, dat de grote dichter bij haar stiefzuster Jane (Claire) had verwekt en dat ook op jonge leeftijd stierf. (Het was overigens in een wedstrijd met Byron en haar man dat Mary haar meesterwerk Frankenstein schreef.)

De twee merkwaardigste aspecten van dit leven lijken mij echter, ten eerste: de bijna nooit aflatende ijver waarmee zij (en Shelley) aan het lezen en schrijven bleven - met inbegrip van dagboeken en brieven - tijdens een leven vol reizen, onrust en catastrofen, en, ten tweede: het schrille contrast tussen het leven à la bohémienne à toute outrancemet Shelley en het leven van betrekkelijke rust en burgerlijk fatsoen dat daarop volgde.

Als dochter van een rationalist was Mary eigenlijk de tegenpool van de vurige, on-

[p. 38]

praktische, hemelzoekende dichter op wie zij verliefd werd. Anders dan hem, was zij nuchter, praktisch, evenwichtig. Hoe had zij anders zo'n levensavontuur ooit overleefd? Shelley was een genie. Mary was dat niet, maar wel een kunstenaar en een bewonderenswaardige partner van een genie. Spark citeert zeer terecht uit haar dagboek, 25 februari 1822: ‘Let me, in my fellow creatures, love that which is - and not fix my affections on a fair form endued with imaginary attributes’, woorden die een realistisch persoon laten zien.

Muriel Spark is ook nuchter, praktisch en evenwichtig en haar relaas wordt door deze kwaliteiten gekenmerkt. Zij toont veel sympathie voor Mary als vrouw en wijst naar de verdiensten èn tekortkomingen van haar schrijven. Maar zij is nooit onmatig in haar bewondering en haar oordelen. ‘It would be immoderate to state...’ en ‘it would be correct to say...’ zijn uitdrukkingen die meer dan eens in haar relaas voorkomen.

Wat de kritische beschouwingen over haar werk betreft, heeft Spark zich toegespitst op Frankenstein, die Mary haar ‘hideous progeny’ noemde, The Last Man (1826), een roman over de ondergang van onze beschaving, de historische romance à la Walter Scott Perkin Warbeck (1830) en het annoteren van de gedichten van haar man, het laatste in een hoofdstuk ‘Mary Shelley as Critic’ getiteld. Volgens Spark was het laatstgenoemde werk met een ‘prijzenswaardige bescheidenheid’ verricht. Interpretatie van de verzen vermeed ze; het analyseren ervan ook. Analyseren kon zij wel, maar zij beperkte zich tot illustrerend commentaar.

In haar kritische beschouwingen lijkt Sparks schrijven hier en daar van aard en gedaante te veranderen, alsof men bij het schrijven van literair-kritische beschouwingen een wat zwaardere, (lang-)woordenrijke stijl moet toepassen. Het kan zijn dat zij in 1951 de heldere, lichtvoetige stijl van haar latere werk nog niet gevonden had. Ook in het proza van het eerste deel is een zekere kunstmatigheid voelbaar - alsof Spark onbewust de vroeg-negentiende-eeuwse stijl van Mary Shelley aan het imiteren is. Hier, echter, is het effect - en de precisie - heel gelukkig.

Spark citeert veel - ook uit Mary's eigen gedichten. De dichter Edmund Blunden vond dat Shelley in Mary ‘a companion of the rarest order’ gevonden had en na het lezen van haar levensverhaal is men het vurig met hem eens. Maar het is Spark zelf die ons de sleutel tot het begrijpen van dat levensverhaal in de hand legt als zij schrijft: ‘Like Shelley she herself was married as much to the intellectual life as to a person.’ In een andere passage velt zij het oordeel dat Mary's leven veel gelukkiger had kunnen zijn met ‘more wine less tears’.

Dat nu klinkt ‘zuiver Sparkiaans’.

Muriel Spark, Mary Shelley, Constable, Londen, 1988, 248 blz.