Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 16]

Hanneke Eggels
Ziener of zwoeger?

Kanttekening bij Andreas Burnier, ‘Van masculinistische naar humane wetenschap’, in: De zwembadmentaliteit, 1979.

In 1878 hield de Nederlandse scheikundige J.H. van 't Hoff^1. een rede bij de aanvaarding van het ambt van hoog-leraar in de scheikunde in Amsterdam. Hijsprak over Verbeeldingskracht in de wetenschap en analyseerde de rol daarvan in het werk van ruim 200 natuuronderzoekers. Zijn conclusie was dat de fantasie, of wel het beeldend be-wustzijn, een essentieel ingrediënt van de wetenschap vormde. Van 't Hoff eindigde zijn rede met een citaat van de historicus Henry Thomas Buckle: ‘There is a spiritual, a poetic, and for aught we know a spontaneous and uncaused element in the human mind, which ever and anon, suddenly and without warning, gives us a glimpse and a forecast of the future, and urges us to seize truth as it were by anticonception.’

Aanvankelijk vond een wetenschappelijke publikatie van Van 't Hoff waarin hij met behulp van de verbeeldings-kracht scheikundige problemen had aangepakt, weinig waardering. Hem werd verweten syntheses aan te brengen met behulp van Pegasus in een gebied waarin dat helemaal niet paste, de wetenschap. Dergelijke, niet door logisch denken tot stand gekomen syntheses zijn nu eenmaal niet wetenschappelijk controleerbaar.

Was Van 't Hoff met zijn denkbeelden zijn tijd vooruit? Zeker is dat momenteel de rol van creativiteit in de wetenschap in het centrum van de belangstelling staat. S. Dresden ontvangt in december 1988 de J. Greshoff-prijs voor zijn studie Wat is creativiteit?, waarin o.a. de relatie tussen artistieke en wetenschappelijke creativiteit aan de orde komt; F.P. van Oostrom schrijft in Literatuur 5, nr. 5 een artikel over de ‘Affaire Heeroma’ en de grenzen van het vak neerlandistiek, waarin we iets leren over de zieners (de creatieven, HE) en de zwoegers (de lijstenmakers, HE) in de letterkunde; en eerder, in 1984, hield de Vereniging voor Onderwijs, Kunst en Wetenschap een congres over Verbeeldingskracht en Wetenschap.

Ook Andreas Burnier, in 1988 gastschrijfster aan de Rijksuniversiteit Leiden, ziet het als de opgave van de wetenschap te komen tot integratie. Tien jaar geleden, en honderd jaar na Van 't Hoff hield zij een lezing voor de Vereniging van Vrouwelijke Artsen en de Vereniging van Vrouwen met een Academische opleiding. De titel van de lezing luidde: ‘Van masculinistische naar humane wetenschap’ en het essay is opgenomen in de bundel De zwem-badmentaliteit^2.. In dit essay, waarin zij het streven naar een humane (ofwel androgyne) wetenschap verdedigt, zet zij haar opvatting uiteen, dat in de loop van de eeuwen de denkpool van de mens in vergelijking met het gevoelsmatige leven is overontwikkeld.

Tussen de twee polaire wetenschappelijke houdingen, het logisch-analytische denken enerzijds en de verbeeldingskracht anderzijds, zou geen symmetrie meer bestaan. Deze asymmetrie is volgens haar analoog aan die in de verhouding mannen en vrouwen of masculinisme en feminisme. Ook constateert Burnier dat in de ontwikkeling van de wetenschap de ene vorm van denken dominant is geweest, terwijl de andere stroming nauwelijks getolereerd werd in de academische wetenschapsbeoefening. Als voorbeeld noemt zij Freud, die als rationalist meer gerespecteerd zou zijn dan Jung, een neo-platonist. Burnier gebruikt voor de polen verbeeldingskracht-wetenschap de schematisering feminisme-masculinisme, omdat verbeeldingskracht tot de vrouwelijke en rationaliteit tot de mannelijke pool in de androgyne mens zou behoren.

Het is een classificatie die tot polemische reacties leidt en aanleiding geeft tot verwarring. Zelf nuanceert zij haar schematisering als volgt:

Nu hoop ik niet dat u denkt, dat ik wil gaan betogen dat het zo zou zijn, dat mannen zich nu verder maar met die aristotelische wetenschap moeten bezighouden en dat wij vrouwen, als we dan echt feministisch bezig willen zijn, ons met die andere vorm van wetenschap moeten bezighouden, want dan zou ik vallen in de concretistische valkuil, waar naar mijn mening de masculinistische wetenschap nu juist steeds in valt. Het gaat er helemaal niet om dat mensen met het ene soort lichaam het ene doen en mensen met het andere soort lichaam het andere. (p. 148)

Haar theorie kreeg van schrijver/bioloog Maarten't Hart pardoes een zetje in het diepe. In een heftige bespreking van haar boek in de NRC van 19 april 1979 kapittelt hij haar allereerst over haar toon, waarin hij vrouwenverachting proefde. In een tweede reactie (26 april 1979) verwijt hij haar te schematiseren en zet hij vraagtekens bij de te-genstelling masculinistisch-feministisch en rationalis-tisch-irrationalistisch.

Hij noemt dat denken in ‘simpele tegenstellingen’ burnieren. Volgens hem liggen de zaken genuanceerder. De verbeeldingskracht heeft altijd al in de wetenschap bestaan, maar werd achteraf aan de werke-lijkheid getoetst met behulp van experimenten, zo stelt hij. Hij gaat in een voordracht die hij op 17 november 1984 in Amsterdam op het congres Verbeeldingskracht en Wetenschap heeft gehouden niet in op Andreas Burniers opvat-

1. J.H. van 't Hoff, ‘De verbeeldingskracht in de wetenschap.’ In: R. Kousbroek, L. Boon, H. Barendregt, M. 't Hart en J.H. van 't Hoff, Verbeeldingskracht en wetenschap. Amsterdam 1984, p. 73-94.

2. Andreas Burnier, De zwembadmentaliteit. Amsterdam, 1979, p. 135-152.

[p. 17]

tingen over een androgyne wetenschap. In deze lezing getiteld ‘De eenvoudigste zaak van de wereld’ verwijt hij Multatuli als schrijver en representant van de verbeel-dingskracht niets van Darwin, de wetenschapper, af te weten. Ook Multatuli verwijt hij een metafysisch verlangen naar ordening. Dit verwijt kreeg Burnier al eerder van hem te horen.

Dat mensen verlangen koesteren naar een zinvolle ordening kan't Hart begrijpen, maar men moet niet uit het oog verliezen dat het tegelijkertijd grot onzin is: ‘Zowel bij Multatuli als in De composite van de wereld van Mulisch (...) ziet men hoe bezwaarlijk het is als literatoren kennis-nemen van natuurwetenschappelijke feiten.’

De bioloog/schrijver Dick Hillenius zag daarentegen wel veel in een synthese tussen de kunst en de wetenschap. Hij signaleerde in een interview in 1986^3. dat de kunst de neiging heeft om tegenstellingen die niets met elkaar te maken hebben volgens de wetenschap, tot een eenheid te maken. Grote kunst is dan grote tegenstellingen tot een synthese te brengen. Wetenschap doet het tegenovergestelde van kunst. Ze zoekt geen synthese, maar is bezig met het uit elkaar halen van zaken. Helemaal zonder elkaar kunnen wetenschap en kunst niet, want als de wetenschap zo door zou gaan, dan komt men uiteindelijk tot een volstrekt zinloze gespecialiseerde kennis van te kleine gebieden. Er zijn mensen nodig die in de wetenschap op een ‘kunstmanier’ dingen tot grotere eenheden proberen te verenigen. Hillenius vindt dat nu juist broodnodig voor de verdere ontwikkeling van de wetenschap.

Maakt hij hier hetzelfde onderscheid tussen de ziener en de zwoeger in de wetenschap als Van Oostrom? Het lijkt erop. Hillenius geeft de ziener zijn sympathie, terwijl't Hart zich meer tot de zwoeger voelt aangetrokken. Op het eerste gezicht onttrekt Burnier zich aan een dergelijke classificatie vanwege het gebruik van de beladen termen masculinistisch-feministisch in haar essay ‘Van masculinistische naar humane wetenschap’.

Ik heb met haar stereotypering verbeeldingskracht vrouwelijk enige moeite. Er zullen immers vrouwen zijn van wie de linkerhersenhelft, met het vermogen tot analyseren/ het verstand, meer is ontwikkeld dan de rechterhelft, de afdeling van de creativiteit. En omgekeerd. De ontwikkeling van één bepaalde hersenhelft bestempelt een mens kennelijk tot ‘vrouwelijk’ of juist tot typisch ‘mannelijk’, maar wat deze begrippen precies inhouden is ook maatschappelijk bepaald. ‘Vrouwelijkheid’ is ook een normatief begrip.

Maarten 't Hart maakt in zijn kritiek op de vrouwenhaat van Andreas Burnier een biologisch onderscheid tussen mannen en vrouwen als hij beweert dat vrouwen door haar maar mondjesmaat bewonderd en mannen daarentegen uitbundig geprezen worden. Heel precies turft hij het aantal malen dat vrouwen genoemd worden in haar boek en trekt vervolgens bovenstaande conclusie. Moraliserend zet 't Hart zijn badmeestersfluitje aan de mond: waarom noemt ze geen schrijfsters in plaats van schrijvers? Heeft ze soms geen erg hoge pet op van vrouwen? Het is heel lief van Maarten 't Hart het zo op te nemen voor De Vrouwen, maar Burnier en hij hanteren volstrekt andere begrippen. Laten we afzien van termen als masculien en feminiem, dan houden we bij nader inzien Burniers waardevolle pleidooi voor herijking van de verbeeldingskracht in de wetenschap over. Voor Andreas Burnier ligt de waarheid tussen ziener en zwoeger in, in de synthese, de androgyne wetenschap.

3. ‘Wetenschap is gebaseerd op wantrouwen, net als democratie.’ Hanneke Eggels in gesprek met Dick Hillenius. In: ‘Over OKW.’ Bulletin van de Vereniging voor Onderwijs, Kunst en Wetenschap. 1986-6, p. 6-9.

Literatuur:

R. Kousbroek, e.a., Verbeeldingskracht en wetenschap. Amsterdam 1984.

Andreas Burnier, De zwembadmentaliteit. Amsterdam 1979.

F.R van Oostrom, ‘Heeroma, Gruuthuse en de grenzen van het vak.’ In: Literatuur 5, 1988, nr. 5, p. 260-268.