Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 11]

Diny Schouten
Een romancier die haar verhandelingen excellent weet te vermommen
Over het proza van Andreas Burnier

‘Ik ben een groepje van één,’ schreef Andreas Burnier ooit in een van haar opstellen, en dat is mooi en stevig gezegd. Het staat, als ik het goed onthouden heb, in de essaybundel Poëzie, jongens en het gezelschap van geleerde vrouwen (1974). Tóen keerde Burnier zich als eenling tegen het vigerende gewoontedenken van de vrouwenbeweging, zich al in een vroeg stadium verzettend tegen de hang naar het ‘roze-uterus-gevoel’ die de tweede golf van het feminisme in zich bleek te dragen. Sinds die tijd is de groep-Burnier, onder versterking van haar alter ego, de Nijmeegse hoogleraar in de criminologie prof. dr. C.I. Dessaur, onverschrokken voortgegaan met het naar buiten brengen van eigen minderheidsstandpunten. Als cultuurcritica boog ze zich over de irrationele aspecten van de (algemeen voor ‘rationeel’ geziene) Westerse cultuur, en dat ze zich daartoe verdiepte in esoterisch, ‘Oosters’ denken, had al iets van een Doodzonde. Een steniging volgde, toen ze twee jaar geleden hardop zei dat met de versoepeling van abortus- en euthanasiewetgeving de nazi-ideologie veertig jaar na dato alsnog zou worden omarmd, en dat was, zachtjes gezegd, ‘not done’. Ze verwijderde zich daarmee definitief van zich ‘progressief’ noemend Nederland, waar nu eenmaal de stilzwijgende afspraak bestaat dat een ‘intellectueel’ geen CDA-standpunt mag aanhangen.

Ik wou maar zeggen dat het Burnier nooit ontbroken heeft aan eigenzinnige opstandigheid, al niet vanaf haar debuut, waarop ze zich met (zichtbaar aangeplakte) baard liet afbeelden, ter duidelijke markering van de volstrekt eigen plaats die ze zich toeeigende tussen collega-schrijfsters. Wie Burnier leest, bemoeit zich met een andersdenkende, een sceptica, die er in haar - buitengewoon levendig en geestvol geschreven - essays niet op uit is om de lezer te behagen of hem gerust te stellen in een zelfgenoegzaam, on- of halfbewust aangehangen ideologie, maar om hem, zo niet kwaad te maken, dan toch te ontzetten. Tot eigen heil moet daarbij worden gezegd, want iets van de ‘goeroe’, de ‘profetes’, de heilsoldaat, is Burnier/Dessaur nooit vreemd geweest. Ook niet om, gelijk de dominee, de boodschap zo mooi mogelijk te verpakken en daarbij volop gebruik te maken van de literaire verbeelding: in het

[p. 12]

gezelschap van ‘geleerde mannen’ (en een sporadische ‘geleerde vrouw’) lijkt ze me de enige toe die haar denkwerk - in gebundelde vorm te vinden in de Essays 1968-1985 en in een ‘opus magnum’ De droom der rede -óók vorm heeft weten te geven in een voortreffelijk oeuvre aan literair werk: de romans Een tevreden lach (1965), Het jongensuur(1969), De huilende libertijn (1970), De reis naar Kithira (1976), De litteraire salon (1984) en De trein naar Tarascon (1986); een verhalenbundel: De verschrikkingen van het noorden (1967) en een gedichtenbundel Na de laatste keer(1981).

Fred Geven

Toegegeven: niet alles daarvan vind ik even mooi. Zo herinner ik me de verhalen uit De verschrikkingen van het noorden nauwelijks meer, wat iets, maar niet heel veel, zou kunnen zeggen over hun kwaliteit. Eén boek vond ik een verschrikking: De reis naar Kíthira, dat ik me herinner als overwoekerd door een huiveringwekkend ‘doemdenken’ en behoorlijk pretentieuze ‘Platoonse’ wijsheden, zodat de mystieke ‘raamvertellingen’ me zelfs onmogelijk lijken om na te vertellen. Herlezen lokt niet: de flaptekst van het boek spreekt van ‘het resultaat van drie pogingen iets uit te leggen over de keer der tijden, de nadering van de grote strijd der geesten, de ondergang van het boze tijdperk en de hergeboorte van een menswaardige cultuur.’ Een boek waarin de schrijver drie keer iets poogt? De lezer is in zo'n geval harteloos en geeft de onderneming bij voorbaat op. Minder lelijk (al herinner ik me voornamelijk nuffig-negatieve recensies) zou men geloof ik moeten denken over De huilende libertijn. Dat is eveneens volgebouwd met een zwaar geschut van ernstige en onverzoenlijke cultuurkritiek - vooral het ‘seksefascisme’, dat volgens de hoofdpersoon Jean Brookman van alle culturen en van alle tijden is, en waartegen noch de oprichting van vrouwenuniversiteiten, noch een goed-getrainde vrouwenguerilla iets vermag uit te richten: de desillusie waarom Burniers ‘libertijn’ huilt. Het boek rich zich welhaast in gebed tot een hemelse Moeder die beloofde Haar Dochter naar de aarde te zenden om ‘de andere mensheidshelft’ te verlossen. Ik heb het niet onthouden als een favoriet boek, maar nu, bijna twintig jaar na verschijnen, blijft het in z'n kwaliteit van ‘femistische schelmenroman’, met zeer romantische en zeer geestige passages toch wat je noemt ‘staan’. Om de onnavolgbare Burnierse wijze om de lezer aan te spreken moet ik in elk geval nog steeds lachen: ‘Alle Hollandse lezers die denken dat boeken in de ik-vorm geschreven echt zijn gebeurd, alle sompige moerasdwergen en aardappeleters die menen dat litteraire creatie een kwestie is van bevlogen hijgen in de trant van de Tachtigers, weest gewaarschuwd.’

Die superieure eigenwijzigheid, het frikkerige toontje waarmee roekeloos ‘het verhaal’ doorbroken wordt, heb ik ook erg leuk gevonden aan Burniers debuut, Een tevreden lacht uit 1965. ‘Meesterwerkje’ en ‘een klassieker’ zijn voor dat boek misschien grote woorden, maar de frisheid en aanstekelijke vrolijkheid ervan blijft me verbazen. Het is onmiskenbaar een ‘verhulde autobiografie’, maar een die met superieure afstandelijkheid in de derde persoon is geschreven. Een tevreden lach hoor je, zoals in wezen ál Burniers romans, een ‘Bildungsroman’ te noemen, met alle zwaarmoedige associaties aan puberproblematiek die dat oproept, Een tevreden lach ís, in essentie, ook een somber boek: over hoe moeilijk het is om te (leren) leven, hoe het, in het geval van Simone Baling, ‘twaalf slagen’ duurde ‘voor zij bovenkwam en zag waarvoor zij leefde’. Het gaat over veel: over ‘uitkomen’ als homoseksueel, over de lafheid van de ontrouw aan het eigen wezen, over de menselijke beperkingen, om precies te zijn die van het zich bevinden in een vrouwelijk lichaam, en niet in het minst over de

[p. 13]

existentiële wanhoop: ‘Red ons, roepen wij 's nachts, maar het geluid blijft hangen in de nylon mazen van de vitrages.’ Kortom: het gaat over de vraag hoe het leven geleefd moet worden, en het is of Andreas Burnier daar zeer opvoedende en zeer troostrijke Tolstojaanse sprookjes over vertelt, die ze afwisselt met kleurrijke scènes uit de Amsterdamse bohème, jaren vijftig, aangevuld met bezwerende zangen en Reviaans getinte liederen van wanhoop. Daarmee lijkt Simone op Jean, uit De huilende libertijn: ‘Ik schrijf. (...) Soms zing ik. Liederen om de eenzaamheid te verdrijven, de chaos te ordenen, de angst te bezweren.’

Het ‘openingsbericht’ uit Een tevreden lach bevat de vaak aangehaalde woorden dat ‘elk boek een gevaar is’, ‘een gevaar dat de ziel in wil, dat niet de buitenwereld nog eens in woorden overdoet (met een verbitterde verpleegstersvinger langs de rafelige wonden), noch een abstracte idee brengt. Wie de ziel in wil, moet door het niets heen, dat betekent door de angst.’ Vaak aangehaald, want daarmee verwoordde Burnier haar ‘credo’, dat geldig bleef tot in haar meest recente roman, De trein naar Tarascon (1986). ‘De ziel in willen,’ is geen geringe ambitie voor een schrijver; laten we zeggen dat zo'n oprecht beleden geloofsbe-kentenis de auteur ook recht geeft op mislukkingen: in Burniers geval zijn het er niet eens zoveel en ze rechtvaardigen allerminst het geringe enthousiasme dat jury's van letterkundige prijzen tot nu toe voor Burniers literaire werk hebben betoond. Het is gebleven bij één literaire prijs ter ‘aanmoediging’, de Lucy C.W. van der Hoogtprijs. Alleen al om de beste plaats tussen de schrijfsters die ze behoort in te mogen nemen is dat een beschaming, en ik zwijg maar over de enormiteit om haar te zien ontbreken tussen de namen van meermalen bekroonde mannelijke auteurs.

Burniers tweede, kleine roman Het jongensuur (verschenen na de verhalenbundel De verschrikkingen van het noorden) is op mijn lijst blijven staan van boeken ‘die men uit het hoofd hoort te kennen’. Het jongensuur is een buitengewoon ingetogen, mooi gecomponeerd en toch zeer wreed verhaal. Wreed, omdat het jonge joodse kind Simone, ondergebracht op verschillende onderduikadressen, geestelijke martelingen en emotionele verwarringen ondergaat die zeer terloops, dus ‘ondramatisch’ worden meegedeeld. Het is alsof het daar niet om gaat, hoewel het ‘oorlogsleed’ wel fungeert als dramatische lading. De ‘kreeftegang’ van het verhaal - vier oorlogsjaren die in omgekeerd chronologische volgorde zijn geplaatst - zijn fraai symbolisch voor de ontwikkelingsgang van Simone, die mét het telkens een jaar ouder worden de capaciteit tot fantasie verliest die haar wapenen tegen de beklemming van de omstandigheden. In Een tevreden lach (dat over Simone in ‘oudere versie’ lijkt te gaan) staat een verwijzing die de filosofische intentie van Het jongensuurverheldert:

Een kosmisch-embryonaal wezen, pure mogelijkheid had ik weer willen worden, iedere realisering, iedere fixatie in een bepaalde rol leek mij de erfzonde. Niet helemaal ten onrechte: waar blijven alle hoogbegaafde scholieren, geniale achttienjarigen? Wat er ook van komt, al werden het Goethes of Churchills (maar meestal refendaris B, stafmedewerker bij de industrie, leraar), het is altijd teleurstellend bij de duizenden open mogelijkheden die in het begin nog meevibreren. Elk jaar dat wij leven, elke keuze, geeft een verstarring, beperking, afsnoering.’

Maar zulke abstracte overwegingen maken een boek na lezing pas prachtig en bevredigend, want tot nadenken stemmend. In Het jongensuur zit de boodschap elegant verstopt: de bedreigende insnoering van kind volwassene te moeten worden en, wat voor Simone angstaanjagender is, van meisje vrouw te moeten worden in plaats van man. Daarnaast is er, net als in Een tevreden lach, plaats voor bevrijdende, monkelende passages die lezer en auteur ‘boven het verhaal plaatsen’. Een voorbeeld is hoe het merk christelijkheid van Simones derde onderduikadres (‘Veendorp’, Drente) met onontkoombaar-grappige effectiviteit gekenschetst wordt: ‘De preek bestond uit op holle toon verstrekte mededelingen over de absolute walgelijkheid van het mensdom en al het geschapene. De mens was niets: drek, stront, mest, poep, kak, schijt, duiven, hok, gijs, weide, does, schapen.’

Het ‘hoe te leven’-thema uit Een tevreden lach gebruikte Burnier opnieuw in De litteraire salon, waarmee ze een acht jaar lange stilte doorbrak. De antecedenten van Rad-ha Altman uit De litteraire salon overlappen maar zeer gedeeltelijk die van Simone uit Een tevreden lach, maar in de exploratie van het eigen leven lijken beide boeken wel wat op elkaar. Alleen is de toon waarop Radha, een vrouw van middelbare leeftijd tenslotte, explicatie geeft bij de lichtbeelden van haar leven, wat je noemt ‘sadder and wiser’ dan die uit Een tevreden lach. De schittering ervan is niet minder glanzend. Episodes uit Radha's ‘oud-potteuze’ huwelijk met Sidra, de amoureuze avonturen met ‘vrindjes van het eigen damesgeslacht’ als Lucia en ‘de Leeuwentemster’, de beklemming van de adolescentie-periode, worden elk met Reviaanse verve onderwezen en voorzien van geamuseerd, soms rancuneus commentaar. Meer nog dan Een tevreden lach gaat De litteraire salon over verdriet en verlangen, over het contrast tussen gedroomd geluk en banale realiteit, over mislukking en menselijk tekort, over de weg omlaag die een mens heeft te gaan voordat de ‘weg omhoog’ naar enig verlossend inzicht begaanbaar voor haar is:

Wij zoeken onszelf. Dat is een gemeensplaats, maar van het overdonderende waarheidsgehalte dat water nat is, of goud edel. De jeugd is zo zoet, zo aangenaam, opdat wij niet zullen merken dat wij onszelf in snel tempo verliezen. Als het droomgordijn optrekt, uiterlijk rond het veertiende jaar, zij wij iedere oriëntatie kwijt. Door studie, kunst, avonturen, misschien religie, hopen wij het eigen ik te leren kennen,

[p. 14]

staat al op eerste bladzijden van Een tevreden lach. Dat klinkt allemaal knap hoogdravend, en er zijn wel maar filosofisch-gerichte romans die over hetzelfde gaan. Wat ik graag zou willen bewijzen is hoe bijzonder het is welke vorm Burnier aan zulke gevoelens weet te geven. Het moet te maken hebben met de vele kanten van haar gegroeide virtuositeit in stijl, in compositie, in het aankunnen en -durven uitspreken van kosmische verlangens en goddelijke openbaringen (terughoudender en oneindig veel suggestiever dan ze deed in De reis naar Kíthira).

Daarboven en daartussen bezit ze het talent en dus de macht om een ‘morose’ Reviaanse conversatie met de lezer gaande te houden: intermezzi in de litteraire salon, waarin de ‘liever lezeres’ onderhoudend en opvoedend wordt toegesproken. De kritiek viel erover, maar ik mag ze wel, haar tirades over salonfähige conversatie-onderwerpen als de middenschool (‘Gelukkig mocht ik een jaar later naar de onvolprezen Montessorischool waar je zelf je werk en je tempo bepaalde. Anders was ik zeker door het gruwelijke systeem - een soort lagere “middenschool” avant la lettre - tot onhandelbare debiel gekneed’) en het feminisme (‘Moeders, dat zoeken zij eigenlijk. Maar al te graag willen zij vrouwen als Sidra of mij tot hun oermoeder benoemen. Big deal. Een Moeder, dat willen wij allemaal wel. Zij behelpen zich maar met hun therapeuten, praatgroepen, solidariteitsacties, vrouwenhonken.’)

Burniers meest recente roman, De trein naar Tarascon, is geheel verstoken van zulke, rechtstreeks aan de lezer gericht tirades. Het is haar eerste, rechtuit-vertelde, ‘klassieke’ roman, met een historische zetting (de eerste na-oorlogse jaren), een ononderbroken plot en (ook voor het eerst) een mannelijke hoofdpersoon, William Baston. Baston is een tragische, in zichzelf opgesloten man, die de grens met gekte overschrijdt als de politie hem wil ondervragen naar zijn verhouding met een vermoorde prostituée. Een ‘doorbraak’ van opgehoopte oorlogstrauma's brengt dan bij Baston een heftige paniekreactie teweeg, die hem in een psychiatrische inrichting doet belanden. De ongeneeslijkheid van zijn waanvoorstellingen doen hem uiteindelijk ‘de trein naar Tarascon’ nemen; een beeld van Van Gogh dat verwijst naar de kortste weg naar de enige mogelijke uitgang: de dood.

De trein naar Tarascon is een aangrijpend verhaal, niet in het minst omdat Burnier zich verdiept in een psychisch gestoord persoon, die bij vlagen de waarheid ziet, en gepeild heeft hoe ‘het kwaad’ in mensen zit verborgen. Dat maakt De trein naar Tarascon tot een ‘ideeënroman’: een voertuig van Burniers ideeën over de Westerse beschaving, zonder dat ze tot pamflettisme vervalt - al werd haar dat ten aanzien van deze roman wel verweten. ‘Burnier is geen geboren romancier, haar romans zijn voor een groot deel vermomde verhandelingen,’ klaagde criticus Jaap Goedegebuure. Mij heeft Burnier exact van het omgekeerde overtuigd: een romancier die haar verhandelingen excellent weet te vermommen. Waar zou literaire verbeelding anders over moeten gaan dan over iemands ideeën over hoe te leven en hoe dood te gaan?