Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 25]

Ares Koopman
De nachtschuit in
Huiveringwekkende humor in ‘Verzen van een Dordtse Chinees’

De in 1980 verschenen bundel gedichten van C. Buddingh' Verzen van een Dordtse Chinees is opgedragen aan twee dichters: een ‘levende Hollander’ (Jan Eijkelboom) en een ‘dode Chinees’ (Po Tjiu I). Voor elk van beide dichters schreef Buddingh' al eerder een gedicht - een sonnet respectievelijk een elegie -, nu heeft hij ze in één opdracht bij elkaar gebracht.

Die koppeling was niet toevallig, maar berustet op wat Eijkelboom en Po Tjiu I gemeenschappelijk hebben. Van beiden is bekend dat ze in hun persoonlijk leven niet voor tegenslag gespaard zijn gebleven; Po Tjiu I werd, toen hij zevenenzestig was, getroffen door een beroerte en bleef de laatste zeven jaar van zijn leven verlamd aan beide benen; Eijkelboom kampt met een soort KZ-syndroom als gevolg van zijn deelnemen aan de politionele acties in Indonesië. Wat Buddingh' in hun poëzie waardeerde, is de stoïcijnse beheersing die ze opbrengen bij het beschrijven van de problemen waarvoor ze zich gesteld zien. Bij Po Tjiu I en Eijkelboom ontbreekt het zelfbeklag, ze zijn ‘soms blij, soms ironisch, soms triest, maar nooit/ pathetisch of klagerig’. Beiden willen, ‘juist als 't hen slecht gaat’, nog wel eens een grap of een spottende opmerking maken, om zo de ban van de ernst te doorbreken.

Het was deze wisseling van timbre binnen een gedicht die Buddingh' sinds het einde van de jaren vijftig ook in zijn eigen poëzie heeft nagestreefd. De levenshouding waarvan dit soort poëzie een afspiegeling vormde, trof hij blijkbaar in optima forma aan in het China van zo'n kleine twaalf eeuwen terug.

Het ideaal dat hij zich in deze bundel stelde, was een Chinees te zijn [...] Tjiu I of diens tijdgenoot Li Tai Po.

Onthechting is de boodschap: verdriet, ellende of lichamelijk ongemak langs je af laten glijden ‘als water langs de veren van een eend’. Deze stelregel verwoordde Buddingh' overigens al in 1965, toen hij, nog min of meer bij wijze van grap, schreef:

zeer vrij naar het chinees

de zon komt op. de zon gaat onder.
langzaam telt de oude boer zijn kloten.

Vijftien jaar later bleek dat dit credo het in de kern gehouden heeft. Daarna heeft de dichter Buddingh' zich dan wel via oden, elegieën en sonnetten laten kennen als zijn eigen biograaf en de ‘beetje bejaarde Dordtse jongen’ Kees Buddingh' als onderwerp steeds meer laten opschuiven naar het centrum van zijn gedichten. Vandaar dat hij zich dan onverholen vereenzelvigde met de oude Chinese boer uit 1965:

Ik, oude Chinese boer

Ik, oude Chinese boer,
zag generaties komen, generaties verdwijnen,
wetten, zeden, gewoontes veranderen,
luchtvloten ten onder gaan, aarde verschroeien,
sterren verrijzen, nova's verpulveren.

Ik, oude Chinese boer,
in mijn kleine zwarte gat.

De identificatie is compleet: een oude Chinese boer als alter ego van een ouder wordende Kees Buddingh'; rondom hem werd het langzaam donker, maar dat deerde hem nauwelijks: de wereld werd er alleen maar overzichtelijker op. Zijn vroeger regelmatig de kop opstekende onvrede met de toestand in de wereld kwam in deze bundel alleen nog in de marge aan bod. Refererend aan Nicolaas Beets laat de Chinese boer de wereld aan haar weinig benijdenswaardig lot over, keert naar binnen en wacht op de dingen die komen gaan: ‘Geloof mij// De moerbeitoppen ruisten./ Maar God ging alweer niet voorbij./ Het wijste wat een boer kan doen/ is rustig op zijn akkertje zitten.’

Deze volmaakte innerlijke rust die Buddingh' in Po Tjiu I zo bewonderde, kende hij zelf toen niet en hij wist dat, getuige de titel van de bundel en het gedicht waaraan die titel is ontleend (‘Rundvlees is soms ook zo lekker’).

Veel van wat de Chinezen als zondig beschouwen, stond hem ook tegen, maar van een stevig bord ‘boeuf bourguignon’ mocht hij graag smullen, en dat doet een echte Chinees bij voorkeur niet. Daarom was Buddingh' in die tijd niet meer dan alleen ‘nog maar een Dordtse Chinees’.

Met die typering van zichzelf maakte hij eerbiedig de even overbrugbaar schijnende afstand tussen hem en de Chinese stoïcijnen weer zo groot als de afstand tussen China en Dordrecht.

Geplaatst tegenover het probleem van de eigen, naderende dood wist Buddingh' zich van oude Chinese boer weer bewoner van een nette semi-buitenwijk van Dordt. En Dordrecht was voor hem nu eenmaal synoniem met zijn ouders, hun nagedachtenis, zijn vrouw (‘ken ik al achtendertig jaar’) en zonen, zijn katten, kortom: het leven zelf en daar is hij nog steeds zeer aan gehecht. Hetzelfde gold in zekere zin ook voor Jan Eijkelboom, ‘al komt hij dan van Slikkerveer’: Dordrecht, voor hem symbool van een jeugd

[p. 26]

vol gereformeerde somberheid, liet hem niet los.

Buddingh', die Dordrecht alleen noodgedwongen een aantal keren voor langere tijd heeft verlaten, moest er eigenlijk niet aan denken, dat hij er ooit definitief afscheid van zou moeten nemen. Toch kwam hij daar niet onder uit: steeds meer mensen om hem heen vielen weg en dat leidde tot het besef dat hij ook zelf minder toekomst vóór zich dan verleden achter zich had. Ook in deze bundel treffen we weer (drie) ‘In Memoriams’ aan (Jaap Duits, Riekus Waskowsky en Alex van der Heide) met daarbij een gedicht dat de gedachte samenvat die aan deze herinneringen ten grondslag ligt:

Steeds vaker, steeds minder

In mijn hoofd is het één constant komen en gaan
van dode en levende vrienden.

We praten, drinken, lachen wat af!

Maar het zijn wel steeds vaker dode,
steeds minder nog levende.

Ook toen nog hield Buddingh' zichzelf voor, dat hij al ruim dertig jaar ‘on borrowed time’ leefde; ook toen nog dacht hij, wanneer de jicht omhoog trok in zijn been, aan de operaties die hij achter de rug had (zie het gedicht ‘Achter mij’), of aan ‘Paul van Ostaijen, “de dandy de lord van 't/ machtig grauwe Antwerpen”, bloed spuwend in Miavoye’, maar dat neemt niet weg dat ook geleende tijd kan gaan dringen: ‘Soms// Soms is het net of mijn linkerhand/ al ouder is dan mijn rechter.’

Zo'n waarneming deed hem de blik vooruit of zelfs omhoog werpen, maar dan bleek hij nog net zo'n ‘agnostikus-je’ als toen hij in 1965 een gedicht met die titel schreef:

Over God denk ik
maar zelden na.
Straks, als we dood zijn,
zullen we 't wel merken.

Hoewel: hoogstwaarschijnlijk
merken we niks.
Fini is 't kortstondige feest.
We zijn er gewoon geweest.

Omdat hij aan gene zijde weinig perspectief zag, richtte Buddingh' de blik achterwaarts, naar 1937 (‘zo'n twintig seconden ben ik weer negentien’), naar 1933, zelfs ‘zo'n kleine zestig jaar’ terug (‘In het lantarenlicht’).

Hij legde de grens van zijn herinnering steeds verder terug en stuit daarbij op allerlei zaken die inmiddels verdwenen waren. Dat was op zichzelf niet nieuw in de poëzie van Buddingh'; met de constatering in het laatstgenoemde gedicht, dat de één voor één aangeknipte straatlantarens uit het straatbeeld verdwenen zijn ten bate van in één keer aanfloepende natriumbuizen, varieert hij op een gedicht uit - alweer - 1965; ‘er verandert niet veel’ heette dat, en dat was toen ook zo: het herfstavondduister was bleek geworden in plaats van wazig, maar de ‘ik-figuur’, ‘vijfenveertig, zesenveertig’ toen, liep nog even enthousiast door dorre blaren te schoppen als veertig jaar tevoren.

‘In het lantarenlicht’ toont daartegenover een ik-verteller die zichzelf niet meer als een dergelijke constante kan zien, omdat hij die greep op zijn omgeving is kwijtgeraakt. Het gedicht eindigt dan ook met een vraag die vertwijfeling verraadt: ‘Maar waar zijn toch de vleermuizen gebleven?’.

De gedachte dat die niet zo maar even - zoals ‘hutspot en griesmeel’ - maar echt voorgoed uit zijn leven waren verdwenen, wierp hem terug op zijn persoonlijke realiteit en krijgt iets van een onheilspellende voorbode: een groot deel van zijn eigen leven was ook verdwenen, hij realiseerde zich - in ‘1933/1977’ - dat de bruine esdoorns voor zijn huis, zijn zusje en hij zelf in 1933 nog maar ‘klein’ waren en dat besef ervaarde hij als ‘schrikbarend’. Het betekende immers dat er sindsdien veel tijd verstreken was en er dus nog maar weinig resteerde.

Het is opmerkelijk dat Buddingh' niet alleen inhoudelijk, maar ook formeel teruggaat in de tijd. Vanaf 1968 heeft hij vrijwel steeds gedichten in een klassieke, gesloten vorm geschreven: diergedichten, oden, elegieën en sonnetten. De Verzen van een Dordtse Chinees geven nu een terugkeer te zien naar de vorm van zijn (nieuw-realistische) ‘Barbarberperiode’ (1958-1968).

De open vorm van het vrije vers is weer terug, de strofen waaieren niet langer breed uit, maar zijn juist in omvang afgenomen (soms maar 1 regel, vaak 2); er wordt weer - zoals dat Chinese dichters betaamd, overigens - economisch met de woorden omgesprongen. De betrekkelijk korte gedichten kennen naar de inhoud een opbouw die herinnert aan veel van Buddingh's gedichten uit de jaren zestig: een min of meer concrete beschrijving van een stukje alledaagse werkelijkheid, uitmondend in een meer of minder verrassende ‘pointe’ die - althans vroeger - vaak voor een komisch effect zorgde.

Die komische neveneffecten - de humor voerde vrijwel nooit de boventoon - bezorgden, gevoegd bij zijn curieuze presentatie op veel voorleesavonden, Buddingh' het imago van komisch dichter. Dat deze beeldvorming aan een definitieve herziening toe was, daarover liet deze bundel geen twijfel bestaan. De conclusies die Buddingh' ‘na Barbarber’ uit zijn waarnemingen trok, biedden steeds minder gelegenheid tot een bevrijdende lach.

De treurbeuk-in-herfsttooi op de kaft van de bundel staat daar niet voor niets, wijst nog eens met nadruk op wat zich steeds duidelijker als leidmotief in Buddingh's poëzie liet onderkennen: de afwisseling der seizoenen als afspiegeling van het eigen (mensen)leven.

Zo verscheen in 1974 een selectie uit Buddingh's poëzie onder de titel De wind houdt het droog: ook al in deze ge-

[p. 27]

dichten, geschreven tussen 1938 en 1970, doemden herhaaldelijk wolken van somberheid op, maar die werden nog bijtijds verdreven door een stevige bries van ironie, gevoel voor betrekkelijkheid en humor. Als er al eens een buitje viel, was dat meestal plaatselijk en was het nog een mild regentje ook. In Het houdt op met zachtjes regenen (1976) was de wind gaan liggen en kwam de regen met bakken uit de hemel: uit veel van de gedichten is de relativerende luchtigheid verdwenen, de ernst krijgt de overhand.

In Verzen van een Dordtse Chinees is het ook herfst. Steeds minder onbevangen kon de schrijver van die verzen dit jaargetijde tegemoet treden, hij kon het niet meer los zien van de fase waarin hij met zijn eigen leven was aangeland en raakte gefixeerd op zijn eigen vergankelijkheid: ‘Het is vreemd, in de herfst van je leven te zijn’.

Onder de oppervlakte van de anekdote brengt Buddingh' een tweede, psychologische laag in het gedicht aan. Op dat tweede niveau laat hij, bijvoorbeeld, een titel als ‘Indian summer’ (letterlijk: ‘nazomer’, maar ook: ‘tweede jeugd’) functioneren: hij hoort zoon Wiebe thuiskomen ‘van DFC’, zoals hij zelf vaak thuisgekomen is. Wiebe vertegenwoordigt de tweede jeugd van zijn vader, de geschiedenis herhaalt zich, maar, zo weet Buddingh', niet eindeloos: zijn moeder die als eenenveertigjarige met hèm langs het strand liep, is er immers ook niet meer:

Ik zit met mijn moeder aan het strand.
Ik ben twee, zij is eenenveertig.

Ik loop met mijn jongste zoon over 't strand.
Ik ben eenenveertig, hij is twee.

Van de zomer weer naar het najaar, want
dat is het decor van ongeveer een vijfde
deel van deze gedichten.
‘Het is 4 oktober, maar nog mooi, wind-
stil weer’ (in ‘Herfst met kastanjes’),
het is blijkbaar opgehouden te plenzen en
de rust lijkt weergekeerd: ‘Natuurlijk:
het verval heeft al ingezet,/ maar heel
rustig, vriendelijk-ingetogen.

Anders dan vroeger brengt de gevolgtrekking aan het eind geen opluchting, maar een lichte huivering teweeg: ‘Op de tafel staat een schaal met bruinglimmende kastanjes./ Calamiteiten voorbehouden/ zullen zij eerder verschrompelen dan ik’. De betrekkelijke rust is slechts schijn gebleken: de roerloosheid van de bomen buiten is die van voetballers die met nauwelijks ingehouden spanning het einde van het volkslied afwachten. De windstilte buiten is een stilte voor de storm van het verval die bij de dichter binnen al aardig aan het opsteken is.

We keken zelf, met de dichter, ook nog een keer om: in 1970 schreef Buddingh' een gedicht ‘herfst’ (zonder kastanjes die hem aan verschrompeling konden doen denken!). Daarin heette het nog onvoorwaardelijk ‘goed/ als de dagen gaan korten, de kou/ optrekt van enkels naar knieën, een man/ met een zwarte hoed op, regenjas aan/ hem zoveel te lang, dat je denkt: zeker geërfd van een forsere broer, fluitend langs je raam te zien stappen’.

Tot zo'n vrijblijvende observatie was Buddingh' tien jaar later klaarblijkelijk niet meer in staat: het waren nu zijn eigen dagen die gaan korten - eveneens ongeveer een vijfde van de gedichten speelt in de (late) avond of 's nachts - en de kou die hem bij die gedachte beving, trok wat hoger op dan tot de knieën: het begon koud te worden rondom zijn hart. Tegen zo'n soort kou hielpen zelfs geen ‘extra borstrok en een lange onderbroek’, zoals hij het in ‘Geen paniek’ wil doen voorkomen. Hij geloofde het eigenlijk ook zelf niet, want voor alle zekerheid houdt hij zich, meer nog dan vroeger, binnenshuis op; in ongeveer de helft van de gedichten zit of staat hij binnen, hoogstens gaat hij nog eens de tuin of de buurt in. Heel vaak kijkt hij uit het raam naar de wereld buiten die hem toch al steeds minder vermocht te boeien en die nu nog almaar kleiner wordt.

Door die overzichtelijkheid laat hij zich soms bijna verleiden erop uit te trekken, als hij 't 's avonds ziet sneeuwen bijvoorbeeld: ‘En ik tuur er vol vertedering naar’.

Hij wist echter dat het daarvoor nu te laat was: het was weer aan Koning Winter en niet meer aan Kees Buddingh' om bezit van de aarde te nemen: ‘Maar vroeger zou 't in mij hebben gejuicht: “Morgen sneeuwballen gooien!”.’

Als met het vallen van de sneeuw de ergste kou even uit de lucht verdween, geafdat de burger Buddingh' weer moed: met ongeduld wachtte hij op de tekenen van zich vernieuwend leven: struiken die half januari al gaan uitbotten, baby's jengelend buiten op de balkons, jonge musjes nestelend in plooien en gaten van zijn zonnescherm.

Pas toen hij zich - in het laatste gedicht van de bundel - die nimmer eindigende kringloop van het leven bewust maakte, wist hij zijn aanvankelijke paniek aardig te bezweren: ‘Klap je stoel gewoon uit in je tuintje./ Steek heel je nek uit in de zon./ Straks zit je een beetje te kwijlen./ Dan ben je weer waar je begon.’

Wat niettemin resteerde was ‘weemoed en melancholie’ om beloftes die niet meer ingelost zouden worden:

Lentegroen, bloesems, waar je maar kijkt.
Vogels kwetteren en tierelieren.
Wat moet een dag als deze eenmaal
van beloften hebben geruist.

Het is eens te meer duidelijk, ‘liever-
koekjes worden hier niet gebakken’: het
leven gaat verder, maar Kees Buddingh'
gaat, waar het zijn eigen leven betreft,
de nachtschuit in.