Bzzlletin. Jaargang 18

[p. 14]

Theo van Baaren
‘De grootste aardigheid zit toch in het schrijven’
Herinneringen aan Kees Buddingh'

Helaas ben ik iemand met een slecht geheugen voor autobiografische en andere biografische herinneringen en evenmin een toegewijd dagboekschrijver die terug kan gaan tot zijn eigen schriftelijke bronnen. Ik ben vijfenveertig jaar nauw met Kees Buddingh' bevriend geweest, een vriendschap die des te hechter was, doordat ook Stientje en Gertrude daar zo volmaakt en totaal in deelden. Als ik met Kees op een kameel de Gobi-woestijn was overgestoken, of zelfs maar dronken met hem door nachtelijk Parijs of Londen had gezwalkt, dan had ik ongetwijfeld talrijke verhalen te vertellen, maar wanneer wij elkaar zagen, dan praatten wij over boeken en literatuur, ook over elkaars werk, maar vooral toch over dat van anderen. Natuurlijk, er waren wel aanvullende onderwerpen van gesprek, maar schrijvers en geschriften kregen toch het leeuwedeel van onze aandacht.

Wij hebben elkaar in 1940 voor het eerst ontmoet. Ik woonde toen nog bij mijn moeder in een Utrechtse burgermanswijk. Kees maakt er melding van in zijn ‘nagezonden brief’ bij mijn eerste, nieuwe dichtbundel Hoe-korter-hoe-liever, mede door zijn bemoeienis uitgegeven. ‘Wij (schrijft hij daarin) praatten uren over poëzie en lieten elkaar onze verzen lezen.’ In feite heeft deze eerste ontmoeting het patroon vastgelegd voor al onze volgende ontmoetingen in Utrecht en Dordrecht en later in Groningen waar ik in 1952 hoogleraar was geworden.

Wij vonden elkaar onder andere in ons gemeenschappelijk enthousiasme voor de toenmalige avant-garde, met name het surrealisme en de moderne Engelse poëzie. Wij leenden elkaar boeken. Kees leende van ons bijvoorbeeld T.S. Eliot en wij van hem Pound en Auden, maar ook in de oudere Engelse en Franse literatuur was er veel dat ons verbond. Alleen mijn enthousiasme voor het Duitse expressionisme viel misschien een beetje buiten zijn directe belangstelling. In de tijd waarover ik nu schrijf was belangstelling voor de artistieke avant-garde in Nederland beslist niet algemeen. Ook veel kunstenaars op wier politieke gezindheid niets viel aan te merken vonden een groot deel van de toenmalige moderne kunst eigenlijk alleen maar decadent, ook al gingen ze dan niet zo ver die vormen van kunst te willen verbieden. Door de Duitse bezetting kwamen wij en vele vrienden en geestverwanten met ons in een totaal isolement. ‘Entartete Kunst’ was niet langer alleen maar onpopulair en een doelpunt van spot, maar was nu plotseling zelfs gevaarlijk geworden, omdat het door de Duitsers - al of niet terecht - met een linkse politieke mentaliteit en met Joodse invloeden werd geïdentificeerd. Publikatiemogelijkheden waren er niet meer, de kans om boeken in onze lijn te verwerven werd iedere maand kleiner en de wederzijdse afhankelijkheid van vrienden, zoals de kring rondom het tijdschrift in één exemplaar onder redactie van Gertrude Pape en mij, De Schone Zakdoek, werd daardoor absoluter.

Kees Buddingh' behoorde van begin af aan geheel tot die kring, ook al kon hij op de maandagavonden onze bijeenkomsten maar zelden aanwezig zijn. Wij gingen wel eens naar Dordrecht en namen dan het nieuwe nummer (enkel-of meervoud) van ons tijdschrift mee en Kees kwam wel eens bij ons logeren, maar door zijn opname in het sanatorium werd het contact bemoeilijkt, al ging ik hem wel van tijd tot tijd in Amersfoort opzoeken. Kees Buddingh' heeft zelf het verhaal in de wereld gebracht, dat ik dat geheel en al te voet deed, en gezien mijn liefde voor het wandelen zal dat ook wel op goede gronden berusten, maar ik sta er niet voor in dat ik nooit eens van ander vervoer gebruik gemaakt zou hebben.

Toen na de oorlog de toestand weer genormaliseerd begon te worden werd de vriendschap tussen Kees en Stientje, en Gertrude en mij op dezelfde voet voortgezet met brieven en wederzijdse bezoeken. Ons tijdschrift bestond niet meer, want met de publikatievrijheid na de verdrijving van de Duitse bezetters zagen wij de noodzaak ervan niet langer in en wij hadden geen zin ons eigen ego op te kammen door het toch te willen voortzetten. Wij hadden een lacune gevuld, maar die was er niet langer. Intussen was Kees in de oorlogsjaren een van onze vertrouwdste medewerkers geweest en heel divers werk van zijn hand werd door ons opgenomen. In de bij Meulenhoff verschenen bloemlezing komt zijn aandeel aan ons tijdschrift onvoldoende tot zijn recht, omdat de keuze grotendeels door hem zelf gemaakt is. Ik herinner mij dat ik van een bezoek aan het sanatorium de eerste Gorgelrijmen meebracht die wij met groot enthousiasme in De Schone Zakdoek plaatsten.

Het is natuurlijk nonsens om te stellen dat de kring rondom De Schone Zakdoek geheel surrealistisch was. Het is wel waar dat het surrealisme voor velen van ons een grote aantrekkingskracht had en dat de invloed ervan in een aantal bijdragen duidelijk valt aan te wijzen. Ons plezier in nonsenspoëzie en onze interesse voor de kunst van kinderen hing daar waarschijnlijk mee samen. Ook in nonsenspoëzie kan het onderbewuste zich vrijelijk uitstpreken en daarom reken ik zowel de Gorgelrijmen van Kees als mijn eigen Hormonopathicon tot de produkten waarin de surrealistische invloed duidelijk zichtbaar is. Ik kan mij niet herinneren dat Kees ooit geprobeerd heeft ons enige uitleg te geven bij zijn Gorgelrijmen en ik geloof evenmin, dat wij daar ooit om gevraagd zouden hebben. Dat zou in

[p. 15]

strijd zijn geweest met ons idee van nonsens en er een soort pseudo-onzin van hebben gemaakt die volgens een bepaalde code te ontcijferen was. Het aantrekkelijke van echte nonsens is juist dat dat niet kan.

C. Buddingh', een verwoed schaker foto Vincent Menzel

Ons literaire contact speelde zich niet uitsluitend af in het hooggebergte van de literatuur, want wij waren allebei aficionado's van de detective-roman. Pas na zijn dood heb ik van Stientje begrepen, dat Kees deze liefde van Gertrude en mij had overgenomen. Bij onze ontmoetingen die natuurlijk niet zo talrijk waren - lang niet frequent genoeg - had ik veel nut van het schrift waarin ik placht aan te tekenen wat ik gelezen had. Op zichzelf is dit een vrij saaie, boekhouderachtige gewoonte, maar in gevallen als deze toch bijzonder nuttig. Vooral op het gebied van de crime-story kon ik aan de hand van dit schrift gemakkelijk verslag doen van mijn lectuur, toegelicht door kritische opmerkingen en aanbevelingen.

Toch wil ik niet de indruk wekken, dat het uitsluitend literaire zaken waren waarop onze vriendschap berustte, want ik had ook een grote waardering en sympathie voor zijn persoon. Ik wil niet in exclamaties vervallen en beperk mij daarom tot het noemen van twee dingen. Kees was een blijmoedig pessimist, een van de prettigste combinaties die er bestaan en vermoedelijk ook een van de moedigste die wij ons kunnen denken. In de tweede plaats was hij zowel kritisch als zachtmoedig. Ook een benijdenswaardige verbinding van eigenschappen. Kees Buddingh' was iemand met een grote gave voor vriendschap. Hij heeft een keer in zijn dagboek geschreven, dat Gertrude en ik personen waren met wie hij best op een onbewoond eiland zou willen verblijven. Ik zou mijzelf in die situatie niet helemaal vertrouwen, maar hem wel. Kortom, wij sloten goed op elkaar aan en hielden met elkaar rekening. Ik geef een triviaal, maar wel karakteristiek voorbeeld: Kees dronk het liefst whisky en ik drink bij voorkeur brandy. Als Kees bij ons was zorgde ik altijd voor een goede fles whisky - Glenlivet bleek wel in de smaak te vallen - en als ik bij hem was schonk hij mij cognac.

Een brief van Kees krijgen was meestal een feest en een beproeving, want hij schreef de meeste van zijn brieven in een hoogst karakteristiek, maar uiterst moeilijk leesbaar handschrift. De oudste brief van Kees die ik bezit dateert van 29-6-41. Hij verontschuldigt zich daarin voor het uitblijven van een antwoord op een brief van mij, omdat de laatste weken zijn leven ‘tot een soort cake-walk’ hadden gemaakt. Hij ziet uit naar een bezoek van ons aan Dordt: ‘Ik zal natuurlijk graag als F.-F. optreden. Jullie kunnen bij mij eten. Broodbonnen echter zeer gewenst.’ Over De Schone Zakdoek schrijft hij: ‘Wij zijn enthousiast over “De Schone Zakdoek” en zullen het dus als een eer aanrekenen eraan te mogen meewerken. Kunnen juliie een paar nummers meebrengen?’ In een brief van 12-2-42 vraagt hij boeken te leen met korte verhalen voor een bloemlezing waaraan hij bezig was en informeert naar de voortgang van mijn roman De Koning van Madagascar waaraan ik toen schreef. Een paar brieven uit 1947 gaan hoofdzakelijk over detective-romans. Ook over zijn gezondheid helaas, want hij moest weer in het sanatorium worden opgenomen en hij klaagt erover, dat zelfs het lezen op rantsoen is gesteld.

Aan een brief van 10-12-53 over een voorgenomen logeerpartij van Kees en Stientje bij ons in Groningen is een naschrift toegevoegd:

Grafschrift op Jan de Hartog
Dat ik onsterfelijk zou zijn bleek een wan-idee;
Sic transit gloriae Hollandiae.

In verband met de geplande bloemlezing uit De Schone Zakdoek schrijft hij, dat hij daarvoor binnenkort naar Groningen hoopt te komen en 26-8-81 schrijft hij een brief waarvan ik het begin citeer:

Lieve Gertrude, beste Theo,
Vanochtend ontving ik van Meulenhoff een exemplaar van ‘De Schone Zakdoek’ en ik ben er onmiddellijk ingedoken en heb het verslonden. Wat een mooi tijdschrift was het toch, zo'n mooi is er later nooit meer geweest!... En wat een herinneringen roept het op! Heel, heel fijn dat het er is.

In de laatste maanden van 1981 kwam bij Kees het plan op om samen met mij een bundel quasi-cadavres-exquis samen te stellen. Wij zouden ieder een aantal gedichten maken die wel helemaal alleen van onszelf waren, maar er uitzagen als collectieve gedichten, zoals wij die in de tijd

[p. 16]

van De Schone Zakdoek plachten te maken. In een brief van 20-9-81 bedankt hij mij voor een quasi-cadavre dat hem inspireerde om er zelf weer nieuwe te maken en schrijft: ‘Zouden wij samen niet eens een aardig boekje met dit soort kwasi-kadavers voor Gertrude en Stientje kunnen maken?’ Ik vond dat een bijzonder aantrekkelijke suggestie, maar zag wel problemen en schreef aan Kees (24-9-81): ‘... maar (1) hoeveel gedichten hebben wij nodig? Ik weet niet hoever mijn inspiratie reikt. Maar (2): hoe krijg je zoiets uitgegeven?’ Kees dacht dat wij ieder een stuk of twintig gedichten moesten schrijven. Voor de uitgave zag hij geen problemen: ‘en de grootste aardigheid zit toch, vind ik, in het schrijven’ (25-9-81 ). Ik was dat met hem eens en ging door met het schrijven van ‘kwasi versleten zeesterren’ zoals Brandt Corstius ze noemt. Ten slotte moest ik toch de competitie opgeven: ik kon het tempo van Kees niet bijhouden en vond mijn produkten ook veel minder dan de zijne. Gelukkig zijn de gedichten die hij voor dit plan schreef toch uitgegeven in een aan ons opgedragen, bibliofiele publikatie.

Diverse redenen, waaronder niet in de laatste plaats onze gezondheid, stonden een geregeld persoonlijk contact helaas in de weg, maar gelukkig bestaat de telefoon. Kort voor zijn dood hadden wij nog een gesprek. Hij voelde zich beroerd, maar zag met vertrouwen uit naar de operatie die op komst was. Des te harder kwam het bericht van zijn overlijden aan. Ik heb indertijd over een andere vriend geschreven, dat zijn dood een diepe kerf naliet in mijn leven. Dat geldt ook voor Kees Buddingh'.

Soms denk je wel eens: het zijn de overlevenden die het meest verliezen, maar dat zou toch onrechtvaardig zijn.