Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 75]

Peter van den Hoven
Verhalen aan een ruimtekabel

‘Ik vind wetenschappelijk onderzoek naar verschijnselen die we op dit moment niet kunnen begrijpen, zoals telekinese of uittreding, zinvol. Niet alleen omdat dit soort zaken me als schrijver uitdaagt, maar vooral ook omdat ik me de consequenties ervan in de toekomst probeer voor te stellen. De machtsvraagstukken die daarbij ongetwijfeld een grote rol zullen spelen interesseren me hevig. En verder is het toch ook zo dat de mens eeuwenlang gedacht heeft dat hij nooit zou kunnen vliegen; mijn grootmoeder vertelde mij vroeger dat het volstrekt onmogelijk was dat er ooit iemand op de maan zou kunnen lopen... Daar heb je enerzijds fantasie, anderzijds heel specifiek, rationeel onderzoek voor nodig. Ik ben geen wetenschapper. Als schrijver vind ik het boeiend om te tornen aan de grenzen van mijn, of ons, bewustzijn en voorstellingsvermogen.’^1. Aldus Henk van Kerkwijk, begonnen als auteur voor volwassenen maar nu vooral bekend als schrijver van jeugdboeken, naar aanleiding van het verschijnen van zijn science fiction-roman Paniek op Ganymedes (1981). Vorig jaar publiceerde hij een derde verhaal dat de onbekende wereld van verre planeten tot onderwerp heeft: NV Ruimtetaxi brengt u overal en daarmee is hij in de Nederlandse jeugdliteratuur, naar het meer fantasy-gerichte werk van iemand als Tonke Dragt, een van de weinigen die in zijn boeken regelmatig een verre ruimtesprong in de toekomst maakt. Bovendien gebeurt dat op een manier die grote bewondering verdient.

Schakelfout (1970) was zijn eerste kinderboek dat als s.f. is te karakteriseren, al is daar de futuristische wereld beperkt en geconcentreerd op het verschijnsel uittreding in conflict gezet met de aardse realiteit. Person, een Weesper brigadier, ontdekt een ruimteschip dat een noodlanding heeft gemaakt en verdwijnt op mysterieuze wijze. Zijn zoon Aernout en diens vriendin Bella gaan op onderzoek uit en maken kennis met vier onzichtbare, uitgetreden wezens die op een telepathische wijze met hen communiceren en alleen met behulp van een groene vloeistof zichtbaar worden. Van Kerkwijk laat in dit boek zien dat onze wijze van communicatie een gelimiteerde is en dat er, misschien in nabije tijden, ongekende mogelijkheden van contact kunnen zijn. Bovendien, en dat geldt voor veel van zijn jeugdboeken, ook zijn historische^2., gaat het in dit verhaal óók over de confrontatie tussen de creatieve exploratiedrang van de kinderen en de tegenwerkende behoudzucht van de volwassenen.

In het vroegere werk voor volwassenen, bijvoorbeeld in het eerste verhaal ‘De Gonnie’ uit de bundel Geweer met terugslag^3., is een beginnende belangstelling voor s.f. te vinden, maar pas in zijn jeugdboeken, en dan vooral in het indrukwekkende Paniek op Ganymedes, komt die tot volle ontplooiing. Daaruit blijkt ook dat Van Kerkwijk op de eerste plaats een fantastische verhalenverteller is, verwant aan iemand als Ursula Le Guin, en minder een introspectieve auteur als Tonke Dragt. Dat neemt overigens niet weg dat hij de belangrijkste verhaalfiguren krachtig en zonder sjablonen weet neer te zetten, met aandacht hun ontwikkeling volgt en de vele avonturen die ze meemaken zonder epateren gebruikt om de lezer te betrekken bij wat hij te zeggen heeft. Daarbij is een vakkundige en meeslepende extrapolatie van zijn ideeën over mens en maatschappij in een verre toekomst belangrijker dan een diepgaand psychologisch raffinement. Van Kerkwijk gebruikt science fiction niet als een vorm van escapisme, maar ziet daarin een reële mogelijkheid de verbeelding te stimuleren over het zoeken naar oplossingen voor huidige en toekomstige problemen. Hij verzint, op basis ook van een wetenschappelijke interesse, zoveel fantastische, soms bizarre, maar vaak geestige situaties en doorbreekt via de methode van het dóór-denken zoveel conventies dat je als lezer van verrassing naar verrassing wordt meegevoerd. Henk van Kerkwijk beschikt over een benijdenswaardig soort verbeeldingskracht, maar het is er een met realistische extravagantie als kenmerk: er is altijd een ruimtekabel die onze herkenbare wereld met de voorgestelde werkelijkheid blijft verbinden.

In Paniek op Ganymedes is het Davids vader, de wetenschapper Yukio Kurisawa, die in het jaar 2179, via uit de hand gelopen telekinese-proeven een gigantische babyverhuizing veroorzaakt waardoor de orde in het zonnestelstel ernstig wordt verstoord. Aanleiding voor sommigen, zoals de Nieuwe Martiaanse Unie, een oorlogszuchtige van Mars afkomstige fascistoïde groepering die herstel van rangen en standen nastreeft, om daar misbruik van te maken. Wat dan volgt duurt 300 pagina's en verveelt geen moment, omdat mensen en hun problemen op een herkenbare wijze het verhaal blijven beheersen.

Zo is de moeizame relatie tussen kinderen en volwassenen opnieuw een belangrijk thema. De gezinsstructuur op Ganymedes mag dan definitief doorbroken zijn, herkenbare problemen die te maken hebben met het gescheiden leven van dierbare mensen zijn gebleven. En er zijn altijd dissidenten die zich tegen de heersende opvattingen blijven verzetten, zoals die oude man, verborgen levend in de zoutkoepels op de verre aarde, die

1. Peter van den Hoven, ‘Tornen aan de grenzen van ons voorstellingsvermogen’, in gesprek met Henk van Kerkwijk. In: De Groene Amsterdammer, 13-10-1982.

2. Zie hiervoor: De ontvoering uit de Swaan (1967), Komplot op volle zee (1968), Meindert Swarteziel en het bloed van de duivel (1973).

3. Henk van Kerkwijk, Geweer met terugslag, Meulenhoff, 1966. Dit boek kreeg in 1965 de Reina Prinsen Geerligs-prijs.

[p. 76]

stelling neemt tegen de verjongingscultus en de illusies van de eeuwige jeugd. Of die vechten tegen een dreigende breinverbouwing, een soort geavanceerde hersenspoeling, of andere verschrikkingen van een kil en onpersoonlijk machtsapparaat. De special-effects die daarbij gehanteerd worden zijn minder gericht op een ‘kale’ exhibitie van technologische hoogstandjes dan op de sociale organisatie van de futuristische samenleving. Een prachtig voorbeeld daarvan is de figuur van Batombo, een vertegenwoordiger van een maatschappijvorm die steunt op de integratie van de ideeën van Karl Marx, de bioloog Konrad Lenz en de Italiaanse Renaissance-architect Palladio.

In Paniek op Ganymedes, en dat maakt het boek zo bijzonder leesbaar, is ernst en humor in gelijke mate aanwezig en soms weet de schrijver ze beide perfect te combineren. Dat is onder andere het geval als hij het Toepvolk beschrijft, een samenleving die geheel is gebaseerd op de spelregelstructuur van het bekende kaartspel. Een prachtige demonstratie van Van Kerkwijks creatieve vermogen tot het transponeren van verschijnselen uit het alledaagse leven in een volstrekt nieuw decorum.

Ook NV Ruimtetaxi brengt u overal, zijn laatste s.f.-roman, geeft hiervan unieke staaltjes. DIt boek is meer een boordevol avonturenverhaal dan een uitgewerkte ideeënroman en de auteur heeft hierin alle registers van zijn buitensporige fantasie opengetrokken. Het gevolg is een spannnend jeugdboek met veel verwikkelingen die zeer regelmatig een humoristische wending krijgen door een naar het absurdisme neigende associatieve verteltrant en - zo lijkt het af en toe - maar met moeite in de hand gehouden zijn.

Het verhaal, dat zich afspeelt rond het jaar 6000, gaat over Aristoteles, een ruimtetaxipiloot, die met zijn dochter Anita betrokken raakt bij de jacht op de tienjarige Job II, de Penta-Regis of toekomstige koning van een bond van vijf planeten die om de zon Lava draaien. Jobs nietsontziende oom zit met behulp van een huurleger achter hem aan, maar moet na vele avonturen, uiteraard, het onderspit delven. In het verhaal spelen twee opmerkelijke personages een dragende rol: Hup Hup, collega van Aristoteles, is een nuchtere, onverstoorbare inktvis met dertien tentakels die samen met Hidalgo, een driftige, maar doortastende halfmuis - tandarts van beroep en toevallig op weg naar een boor-demonstratie voor het Intergalactisch Genootschap van de Tandartsenij - op beslissende momenten hun bijdrage leveren aan wat een explosie van fantasie is geworden. NV Ruimtetaxi is naast een klassieke avonturenroman in s.f.-verpakking ook het verhaal over een verstoorde relatie tussen kinderen en volwassenen. Aristoteles kampt met een onverwerkt minderwaardigheidscomplex dat zijn vader hem heeft opgedrongen. Regelmatig hoort hij weer de woorden die hem blijven achtervolgen: ‘Jij zult nooit iets bereiken. Niksnut. Zwakzinnige. Jij bent mijn zoon niet stuk onbenul. Algebra. Computerkunde, het zegt je allemaal niets, hè, stommeling. Een nul ben je, een nul zul je blijven!’ In de relatie met de beide kinderen werkt dit relationele conflict door. Als ze hun verliefdheid om willen zetten in een serieuze verbintenis reageert Aristoteles met even weinig vertrouwen als zijn vader hem heeft gegeven, en hij wordt dan ook door zijn dochter op bekwame wijze afgestraft: ‘Hij stelt zich aan als een zeurkind. Nee, erger: hij net is zo'n zeurvader als zijn eigen vader.’

Leuk is dat allerlei bekende motieven uit oude volksvertellingen in het verhaal zijn verwerkt, zoals een geheimzinnige, krachtgevende armband en natuurlijk de gewone jongen die een prins blijkt te zijn en de voorkeur geeft aan de dochter van een taxichauffeur. Anita leest tenslotte niet voor niets in Sagen en legenden uit de bekende ruimte over de Oude Aarde... temidden van geprogrammeerde, pratende ruimteschepen, hersentransplantaties, via stemversterkende luidsprekers pratende diermensen, hypnotiseermachines en zelfdenkende computers.

NV Ruimtetaxi ontleent zijn kracht niet, zoals gezegd, aan uitgesproken ideeën over menselijke relaties en vormen van maatschappijverandering, maar veel meer aan een uitbundige demonstratie van vaak absurdistische verbeeldingskracht in een goed geschreven, spannend verhaal. Vooral door toedoen van Hidalgo, met zijn zeldzame combinatie van geleerde voornaamheid, doortastende arrogantie en angstig muizengedrag, krijgt het verhaal regelmatig hilarische proporties en dat werkt, althans bij mij, zeer op de lachspieren.

Wie zich door Van Kerkwijk laat vervoeren en door diens voorruit de ruimte inkijkt kan ervan verzekerd zijn dat hij op een plezierige manier een boeiende wereld ontdekt die heel veraf maar toch ook heel dichtbij is.^4.

4. Henk van Kerkwijk, Schakelfout, Ploegsma, 1970: bekroond met een Zilveren Griffel; Paniek op Ganymedes, Sjaloom, 1981; NV Ruimtetaxi brengt u overal, Leopold, 1987.