Bzzlletin. Jaargang 17

[p. 44]

C.M.J. Sicking
Aristophanes: Humor op het scherp van de snede

Aristophanes moet ergens tusen 453 en 444 geboren zijn. Zijn eerste komedie schreef hij in 427, minder (of weinig meer) dan 20 jaar oud. Van zijn totale produktie van ca. 40 stukken hebben wij er 11 bewaard. Daarvan vallen er acht in de periode 425-410, één is uit 405 en de laatste twee zijn uit 392 en 388.

Het overgrote deel van zijn werk hoort dus thuis in de periode van de Peloponnesische oorlog (431-404): een confrontatie van zijn vaderstad Athene met haar rivaal Sparta, met als inzet de hegemonie in de Griekse wereld, en wat Athene betreft: de economische en culturele bloei die was ingeluid door het overheersende aandeel dat de stad had gehad in het Griekse verweer tegen de dreiging van een Perzische overheersing. Athene dankte haar machtspositie en haar rijkdom aan de in de tijd van de Perzische oorlogen begonnen en door vooral Pericles krachtig voortgezette concentratie op het verkrijgen en behouden van een overwicht ter zee. Deze politiek is nooit geheel onomstreden geweest. Afgezien van de ethische kanten van een steeds verdergaande overheersing over degenen die formeel gelijkwaardige bondgenoten waren, was de consequentie ervan een verlies aan autarkie. De stad was voor haar economische bloei, méér dan dat: voor haar primaire levensbehoeften, sterk afhankelijk van haar overzeese verbindingen. Ook waren er politieke consequenties: de concentratie op de vloot maakte het onmogelijk reële politieke invloed te onthouden aan degenen die als roeiers en soldaten op de vloot dienden. Deze noodzaak was niet de minst belangrijke component in de zeer ver doorgevoerde democratisering van de Atheense samenleving, tot ongenoegen van degenen die ongaarne zagen dat leidende politici een weinig selecte meerderheid van minder vermogenden naar de ogen moesten zien.

In oorlogstijd had deze situatie moeilijk hanteerbare gevolgen. Zo moest de agrarische bevolking van Attica ondervinden dat de bescherming van het platteland onvoldoende prioriteit kreeg om te voorkomen dat de Spartaanse vijand in het oorlogsseizoen grote delen van het territorium verwoestte en bezet hield. De slachtoffers moesten zich binnen de stadsmuren terugtrekken met alle onaangename gevolgen van dien, waaronder het feit dat een besmettelijke ziekte in het tweede jaar van de oorlog zeer veel slachtoffers maakte, waar zovelen op een veel te kleine oppervlakte waren samengedrongen. Om de vloot - ook na de geleden verliezen - op voldoende oorlogssterkte te houden was een groeiend beroep op de contributie-bereidheid van de bondgenoten onvermijdelijk, hetgeen hen er uiteraard toe bracht, de voordelen van Athenes leidende positie ter discussie te stellen, waardoor hard ingrijpen méér en méér nodig werd.

In dit soort omstandigheden was het uiterst lastig om voldoende brede steun te behouden voor een politiek en een strategie die velen ook onder minder extreme omstandigheden al riskant hadden gevonden. Politici staan dan gemakkeljk bloot aan het verwijt van demagogie en van pogingen om een weifelmoedige en gefrustreerde meerderheid met oneigenlijke middelen tot steun te bewegen. Zelfs een buitengewoon gezaghebbend man als Perikles kreeg in de eerste twee jaren van de oorlog te kampen met een ernstig verlies aan moreel, dat na zijn dood in 429 voor degenen die na hem kwamen een serieuze bedreiging bleef - een situatie waarin de verleiding van de ‘vlucht naar voren’ groot is, zeker wanneer overtuigende militaire successen uitblijven. Verzwaring van de aan de bondgenoten opgelegde contributie en meedogenloos optreden tegen weigerachtige bondgenoten werden meer en meer nodig. Verhoging van financiële vergoedingen aan degenen die zitting hadden in democratische organen moest dreigende frustraties binnen Athene helpen keren. Kansen op een redelijke en eervolle vrede werden met onverantwoordelijke arrogantie terzijde geschoven, en een in 421 gesloten vrede werd spoedig weer ongedaan gemaakt. In 415 organiseerde de stad een grootschalige expeditie naar Sicilië: een gooi dus naar uitbreiding van het bedreigde imperium, geïnspireerd door de persoonlijke ambitie van Alcibiades en door de - bewust aangewakkerde - behoefte van velen om het prestige niet slechts te behouden, maar groter te maken dan ooit. De expeditie liep uit op een debâcle. Perzië hielp een Spartaanse vloot financieren, bondgenoten revolteerden en de Atheense voedseltoevoer werd bedreigd. De anti-democratische beweging nam het roer in handen, en boekte successen die de reeds aangetaste reserves van de stad zozeer uitholden dat Athene in 404 niet meer tegen een geconcentreerde Spartaanse inspanning bestand was, en capituleerde.

Deze lange inleiding - die ondanks haar lengte toch nog veel simplificeert - is nodig omdat Aristophanes zonder deze achtergrond niet begrijpelijk is: de stukken die hij in de betrokken periode ten tonele brengt hebben zonder uitzondering direct of indirect betrekking op de oorlog en wat ermee samenhangt. In de Acharniërs sluit een boer uit een afgelegen district een privé-vrede met Sparta die hem een soort eldorado oplevert en hem de kans geeft profiteurs en generaals mores te leren. Het jaar daarna bedenkt Aristophanes (in de Ridders) een vulgaire worstverkoper die de leidende politicus Kleon overtreft, zowel in vulgari-

[p. 45]

teit als in vermogen om Demos - de verpersoonlijking van de Atheense burgers in volksvergadering bijeen - naar de mond te praten.

De Wespen in het gelijknamige toneelstuk symboliseren agressieve juryleden, gecorrumpeerd door de betaalde quasi-machtige positie waarmee Kleon hen zoet houdt. De hoofdpersoon mag in de huiselijke kring rechtspreken over de huisdieren, en het zo werkelijk prettig hebben. Tijdens de Siciliaanse expeditie vertoont Aristophanes (in de Vogels) twee Atheners op zoek naar Utopia, dat ze vinden in het rijk der vogels, waar - zoals in de Acharniërs - een reeks van bedriegers, parasieten en profiteurs vergeefs toegang zoeken. In 411 tenslotte - vlak voor de anti-democratische omwenteling dus, en op een ogenblik waarop de Atheense zaak er somber uitzag - produceert Aristophanes zijn Lysistrata, waarin de vrouwen in Athene en Sparta de mannen met behulp van een sex-staking dwingen in te stemmen met een vredesverdrag. Zo te zien een komedieschrijver die het strijdgewoel niet schuwt. Op de vraag hoe het komt dat de tolerantie voor de keuze van deze riskante themata werd opgebracht kunnen voorlopig twee antwoorden worden gegeven:

Ten eerste werken dichter en opvoerenden onder de bescherming van een godsdienstige entourage. De opvoeringen vonden plaats in het kader van feesten ter ere van Dionysos in een krachtige traditie van uitgelaten vruchtbaarheidsrituelen, apotropaeïsche schimppartijen en carnavaleske gebruiken. In het theater mochten de gemaskerde acteurs zeer veel dat in het dagelijks leven aanstoot zou hebben gegeven of agressieve reacties zou hebben uitgelokt. Desondanks bereiken ons - helaas vage - berichten over politici die hebben geprobeerd Aristophanes lastig te vallen of zelfs de mond te snoeren - overigens zonder succes, misschien zelfs met contra-effect.

Een ander deel van de verklaring voor de tolerantie die Aristophanes ontmoette moet worden gezocht in de manier waarop hij technisch gesproken te werk ging. En dan doel ik niet in de eerste plaats op zijn verbijsterend virtuoze beheersing van het komische métier, al is het natuurlijk waar dat wie tracht zich te verweren tegen goede grappen die ten koste van hem worden gemaakt, uiterst zwak staat. Juist wie pretendeert autoriteit uit te oefenen verzwakt zijn positie als hij niet verdraagt te worden uitgelachen: een intolerante reactie op een goede grap keert zich tegen de uitgelachene.

Maar er is méér aan de hand. In de overgrote meerderheid van zijn stukken hanteert Aristophanes één en hetzelfde procédé: hij stelt zijn publiek in staat zich te distantiëren van een bedreigende werkelijkheid door het tijdelijk opheffen daarvan in de toneelwerkelijkheid. Zijn dramatische uitgangssituaties scheppen een onmogelijke, fictieve oplossing voor de problemen die zijn publiek buiten het theater zorgen baren. De dichter creëert een verkeerde wereld, waarin de problemen van de normale werkelijkheid niet meer bestaan. Wie dat wil sluit een privé-vrede, stelt de demagogiek van Kleon aan de kaak door hem in vulgariteit te overtreffen en zó de Demos de ogen te openen of geeft de vrouwen de macht, zodat haar waardering van vrede en oorlog de doorslag kan geven. Elke komedie maakt op deze manier het onmogelijke mogelijk en heeft daardoor de bevrijdende werking die kenmerkend is voor wat men als de kern van een humoristische benadering zou kunnen zien: de lachenden voelen zich korte tijd fictief superieur over iets dat ze in werkelijkheid wel zouden willen, maar niet kunnen beheersen. Het amusement dat Aristophanes biedt berust op, onder de druk van benarde en beangstigende omstandigheden geboren, fantastische wensdromen, ten tonele gebracht door gemaskerde acteurs in een klimaat van religieus gegarandeerde uitgelatenheid, waarin de wereld straffeloos op zijn kop kan worden gezet.

Tegen deze voorlopige en schetsmatige achtergrond is het informatief en verhelderend een blik te slaan op wat we tegenwoordig graag de receptiegeschiedenis noemen van Aristophanes' werk, die zoals wel vaker, maar in dit geval méér dan gebruikelijk, een reeks van misverstanden vertoont.

Deze begint met Aristoteles. Hij zag de reeks van literaire produkten die we - evenals in de Oudheid - met de term komedie aanduiden, niet als een reeks van aan tijd en plaats gebonden stukken met elk zijn eigen verdiensten, maar als een geleidelijk toegroeien naar een einddoel dat de wezenskenmerken van het genre in kwestie volledig realiseert. In het geval van de tragedie zag hij het werk van Sophokles als de verwezenlijking van het doel waarop de gehele voorafgaande ontwikkeling gericht was geweest. De komedie bereikte haar hoogtepunt in het werk van Menander, en het werk van Aristophanes ziet hij als een nog onvolkomen of zelfs primitieve manifestatie van het pas in Menander geactualiseerde potentieel.

In Aristoteles' visie schiet Aristophanes op twee punten te kort: zijn stukken exploiteren het komische potentieel van één uitgangssituatie, maar vertonen geen consequente plot met een dwingende inwendige logica, en zijn personen zijn te vaak karikaturen van werkelijke individuen in plaats van typen die algemeen menselijke eigenschappen incarneren. In zijn opvatting behoort de poëtische werke-

[p. 46]

lijkheid het algemene en niet het toevallige te representeren. Deze opvatting heeft aan impact gewonnen doordat Cicero met andere accenten verwante opvattingen had over het blijspel als ‘nabootsing van het leven, spiegel van menselijk doen en laten, beeld van de werkelijkheid’ (‘imitatio vitae’, ‘speculum consuetudinis’ en ‘imago veritatis’) - een norm waaraan Menander (en zijn Latijnse navolgers) wèl en Aristophanes niet voldoet.

In Aristoteles' ogen gaat Aristophanes zelfs een stap terug: nadat eerder - in een op naam van Homerus gezette epos-parodie - de bespotting van het individu was verheven tot het niveau van het komische in algemene zin, keerde Aristophanes terug tot het beschimpen van individuele slechtheid en bespottelijkheid. Voor zover Aristophanes nadien in de Oudheid nog waardering vindt is dat enerzijds vanwege de vrijmoedigheid waarmee hij misstanden aan de kaak durfde te stellen en anderzijds vanwege de kwaliteiten van zijn taalgebruik. Karakteristiek is het oordeel van Quintilianus (Inst. Or. X 1.65): hij prijst in Aristophanes de ‘zuivere charme van het Attische taalgebruik’ (sincera sermonis Attici gratia) en de ‘welsprekende vrijmoedigheid’ (facundissima libertas) en beveelt zijn werk aan de toekomstige redenaar aan, hoewel hij naar de inhoud bezien zich voornamelijk concentreert op het beschimpen van ondeugden. Ook Horatius ziet in Aristophanes eerst en vooral een satyricus, van wie de Romeinse satirendichter Lucilius het métier heeft kunnen afkijken. Opvallend daarbij is dat ook hij niet de politieke, maar de ethische satire als het meest kenmerkende ziet, Aristophanes ziet als een ‘poetischer Polizist’ (Süss): ‘Eupolis, Cratinus en Aristophanes en de overige dichters van de oude comedie stelden met grote vrijmoedigheid degenen aan de kaak die het verdienden als misdadigers, dief, echtbreker, sluipmoordenaar of anderszins berucht te boek te staan.’ (Eupolis atque Cratinus Aristophanesque poetae/ Atque alii quorum comoedia prisca virorumst/ Si quis erat dignus describi quod malus ac fur/ Quod moechus foret aut sicarius aut alioqui/ Famosus, multa cum libertate notabant.)

In dit koor voegt zich tenslotte Plinius Minor die zijn tijdgenoot Vergilius Romanus prijst (Ep. 6.21): de man had iets (dat ons niet bewaard is gebleven) geschreven in het genre Oude Komedie: ‘Het ontbrak hem niet aan kracht, grootsheid, fijnheid, bitterheid, zoetheid, élégance: hij prees deugden en stelde ondeugden aan de kaak, daarbij op passende wijze gebruik makend van gefingeerde, en op aangepaste wijze van ware personen. Wat mij betreft vertoont hij alleen een teveel aan welwillendheid, zij het dat dichters niet gehouden zijn om waarheid te spreken. (non illi vis, non granditas, non subtilitas, non amaritudo, non dulcedo, non lepus defuit: ornavit virtutes, insectatus est vitia, fictis nominibus decenter, veris usus est apte. Circa me tantum benignitate nimia modum excessit, nisi quod poetis mentiri licet).

Het zal duidelijk zijn dat de relatie van de Renaissance met het werk van Aristophanes door deze unanimiteit van de top-autoriteiten Aristoteles, Cicero, Horatius, Quintilianus en Plinius verregaand is voorgeprogrammeerd. Daarbij komt nog dat de lectuur van Aristophanes in de antieke Romeinse rhetorenschool en in de Byzantijnse tijd zich heeft gericht op die stukken waarin de dichter juist niet primair politieke onderwerpen aan de orde heeft gesteld. Ik heb ze tot nu toe niet genoemd. Het gaat om de Wolken - een parodie van Sokrates -, de Kikkers - waarin Dionysos als god van het theater de Hades bezoekt om na het overlijden van Aeschylus, Sophokles en Euripides een van hen tot leven te wekken, hetgeen tot een humoristisch-kritische vergelijking in de vorm van een wedstrijd tussen Aeschylus en Euripides leidt - en de Rijkdom: de god van de rijkdom wordt daar van zijn blindheid genezen zodat rijkdom en welvaart eindelijk daar terecht komen waar ze horen. Van deze drie zijn Wolken en Kikkers weliswaar voor 100% Aristophanes, maar kunnen worden gelezen en danken vermoedelijk hun populariteit aan het feit dat daarin alom gerespecteerde en in de klassieke traditie centrale persoonlijkheden optreden. De Rijkdom berust op hetzelfde procédé als dat wat ik eerder heb geschetst: is een soort verwezenlijkte wensdroom, maar wijkt van de eerder besproken komedies af doordat hier niet een actuele en tijdgebonden situatie, maar een gegeven van alle plaatsen en tijden fictief door iets beters wordt vervangen. Er treden dan ook geen historische, maar allegorische (Rijkdom) en typische personen (een slaaf, een oude man) met ook door Menander gebruikte namen in op en de in de oudere stukken rijkelijk voorhanden anale en genitale obsceniteiten zijn er vrijwel afwezig. Het stuk voldoet daardoor meer dan enig ander van de dichter aan de normen die door de Latijnse rhetorische en poetica-traditie waren gecanoniseerd.

Juist dit stuk is in de latere Oudheid het meest gelezen - in de antieke MS-traditie was het nummer één van de reeks. Het is dan ook niet bevreemdend dat het eerste contact met Aristophanes na de Middeleeuwen via dit stuk verloopt. Leonardo Bruni (1369-1444) maakte er als eerste een Latijnse vertaling van - een voorbeeld dat vòòr 1550 door zeker tien anderen in Italië, Frankrijk en Spanje is gevolgd. Ook werd het stuk in deze periode een aantal malen opgevoerd, ook in Duitsland en Zwitserland - aan een opvoering in Zürich werkte zelfs de reformator Zwingli mee. Ik ontleen deze gegevens aan W. Süss, Aristophanes und die Nachwelt en citeer zijn commentaar: ‘Es fällt nicht schwer, Gründe für diesen Primat des Plutus ausfindig zu machen. Man fand in dieser Komödie ein allegorisches “Kampfgespräch” wie deren unter anderen Hans Sachs so viele gedichtet hat, vollkommen im Stile der eigenen Zeit wieder. Ist ja doch überhaupt hausbackene Moral, in dünner allegorischer Brühe dargereicht, eine der poetischen Lieblingsspeisen jener Tage.’ (p. 24)

In het jaar 1498 verschijnt bij Aldus Manutius de eerste gedrukte editie van 10 van de 11 bewaard gebleven stukken. De door Aldus zelf geschreven voorrede beveelt de lectuur ervan aan, omdat het taalgebruik van de dichter de kennis van het Attische Grieks zo goed kan bevorderen en citeert autoriteiten die lezing van zijn werk hebben aanbe-

[p. 47]

volen. Onder hen spelen Quintilianus en de heilige Joannes Chrysostomus een belangrijke rol - de laatste zou 28 komedies van Aristophanes meermalen hebben gelezen en zelfs als hoofdkussen hebben gebruikt. Wat hij erin zocht en vond was welsprekendheid en ethische gestrengheid. Ook de editor van de bij de editie gevoegde antieke scholia, Marcus Musurus, doet een duit in de zak: ‘Aristophanes is de moeite waard om zijn zowel grootse als lieflijk-poëtische taalgebruik en vanwege de moed waarmee hij aanprijst wat nobel is en mooi, en kastijdt wat laag is en slecht. Wie bij hem in de leer gaat kan een stijl leren schrijven die bitterzoet geurt naar Attische thijm.’ Men ziet hoe hier het unanieme oordeel van de Oudheid rechtstreeks de moderne tijd is binnengedragen. Nog in de achttiende eeuw laat Tib. Hemsterhuys een editie van de Rijkdom (met de antieke scholia en zonder Latijnse vertaling) verschijnen: de leerlingen kunnen die benutten om Grieks te leren aan de hand van een opvoedende tekst. Tot aan de tijd van de romantiek is Aristophanes overheersend de dichter van Rijkdom, Wolken en Kikkers gebleven. Het loont de moeite om iets meer en detail naar de reacties op de Wolken te kijken. Het stuk heeft méér ‘plot’ dan bij Aristophanes gebruikelijk is. Het toont ons een eenvoudige Athener, Strepsiades. Hij is boven zijn stand getrouwd en heeft een zoon, Pheidippides, met een hobby die de financiële draagkracht van zijn vader te boven gaat. Er zijn dus schulden. Strepsiades heeft begrepen dat Sokrates onderricht geeft in spreken en vooral redeneren dat de afgestudeerde in staat stelt ongelijk om te zetten in gelijk. Hij meldt zich dus als leerling aan, in de hoop te leren hoe hij zich de crediteuren van het lijf kan houden. Zijn common sense-reacties op de verheven en subtiele zaken waarmee Sokrates en zijn leerlingen zich bezighouden, bieden veel stof tot vermaak en maken dat hij als leerling onbruikbaar wordt bevonden. Met veel moeite weet hij zijn zoon zover te krijgen dat die zich aan Sokrates' onderwijs onderwerpt. Het resultaat is dat de jongeman een succesvol leerling blijkt, niet alleen omdat hij nu de schuldeisers aan kan, maar ook doordat hij heeft geleerd dat de normen van zijn vader ouderwets en ongefundeerd zijn: goden bestaan niet, het is toegestaan zijn vader een aframmeling te geven, de moderne poëzie is mooier dan de liederen en toneelstukken die de oude generatie zo waardeerde, enz. Het stuk eindigt ermee dat Strepsiades de school van Sokrates in brand steekt: een materialistische vorm van ‘redeneren’ waartegen het gebouw natuurlijk niet bestand is.

Ook hier een soort ‘wensdroom’: de oudere generatie komt in opstand tegen het corrumperend effect van het onderwijs van Sokrates, dat de jongeren het respect voor de conventionele moraal afneemt, en maakt korte metten met wat de toekomst van de samenleving bedreigt.

Afbeelding van Griekse komedie

Maar het stuk roept vragen op. In zijn Apologie voor Sokrates heeft Plato met zoveel woorden gezegd dat de lasterlijke aanklacht tegen Sokrates teruggreep op hetgeen Aristophanes Sokrates in de schoenen had geschoven. Hij laat Sokrates zich uitdrukkelijk distantiëren van het beeld dat Aristophanes van hem had opgeroepen. Dat verhindert Plato echter niet om dezelfde Aristophanes in zijn Symposium als spreker op te voeren met een zowel burlesk als diepzinnig verhaal waarin Eros wordt verklaard als een soort heimwee naar verloren gegane menselijke volledigheid. Ook is ons een epigram van Plato bewaard, waarin sprake is van de Gratiën, die - op zoek naar een blijvende verblijfplaats - de ziel van Aristophanes hebben gevonden. Wie rechtlijning wil zijn, komt hier niet uit. Hoe kan Plato iets anders dan diepe afkeer hebben gehad van degene die mede verantwoordelijk was voor het proces tegen Sokrates? En wat te denken van een Aristophanes, die een karikatuur ontwierp die met de echte Sokrates niets van doen heeft, hem integendeel over één kam scheert met degenen die we sinds Plato ‘sophisten’ noemen en die zonder morele scrupules corrumperend onderwijs verkochten? De geschiedenis van de klassieke filologie toont talrijke mislukte pogingen om uit dit dilemma te geraken, die vaak wel een kern van waarheid bevatten, maar het dilemma niet opheffen. De enige uitweg lijkt te zijn dat men inziet dat er geen dilemma is. Wat waren de oogmerken van Aristophanes? Er waren, moeten we aannemen, niet wienig Atheners die het onvermogen van hun stad om - zoals in de tijd van de Perzische oorlogen - de tegenstanders af te straffen minstens gedeeltelijk toeschreven aan poëtische en intellectuele nieuwlichters die de conventionele normen en waarden waarvan de samenleving had geleefd ter discussie stelden en ze daarmee op zijn minst hun vanzelfsprekendheid ontnamen. Dat was gevaarlijk, want wie

[p. 48]

moet vechten, kan het zich niet permitteren te denken: wie zijn leven moet riskeren en zich eerst afvraagt of leven eigenlijk wel de moeite waard is, is verslagen vòòr hij tot een conclusie is gekomen. ‘Mourir pour la patrie n'est pas un triste sort: c'est s'immortaliser par une belle mort’ - op het slagveld werkt alleen de paradox. Tegen deze achtergrond vertoont Aristophanes ons Strepsiades - afkomstig uit de conservatieve groep die zichzelf als het eigenlijk fundament van de samenleving beschouwt; zijn probleem is dat zijn zoon méér dan bruin kan trekken een hang vertoont naar dure hobby's van de beau monde, waartoe zijn moeder behoort. Daartoe wenst hij zich te verzekeren van moderne succes-methoden, voor een doel dat zowel goed is - de oude heer heeft deze financiële déconfiture niet verdiend - als immoreel - men hoort zijn schulden te betalen. De Sokrates die optreedt is inderdaad een karikatuur - maar wat moet men van een humorist anders verwachten? Hij vertoont trekken waarvan we vrijwel met zekerheid weten dat ze aan anderen (Diogenes v. Apollonia, Protagoras) zijn ontleend. Maar we moeten aannemen dat het Aristophanes niet te doen was om de historische Sokrates. Hij zoch iemand die bekend genoeg was en voldoende komische mogelijkheden in zich had om als drager te kunnen fungeren van het intellectualisme en de overdreven spitsvondigheid die velen als oorzaak zagen van wat ze als normverval beschouwden, dat een bedreigd Athene zich niet kon permitteren. Bovendien moest de persoon in kwestie bij voorkeur een Atheens burger zijn - wat Diogenes, Protagoras enz. niet waren. Bij dit alles kon Aristophanes erop rekenen dat zijn publiek karikatuur en werkelijkheid kon onderscheiden: Sokrates was een vertrouwde figuur op de markt en in de sportscholen.

Theater Epidaurus

Dat de hele onderneming riskant was is duidelijk: vijanden van Sokrates hebben de dichter - overigens twintig jaar later - bij de letter genomen en voor hun kar gespannen. Hun kwaadwillig misverstand is in wezen hetzelfde als dat van de politicus Kleon, die zichzelf op het toneel zag als een vulgaire schreeuwer en bedrieger, zich daardoor bedreigd voelde en probeerde Aristophanes met juridische middelen de mond te snoeren. Echte vijandigheid verdraagt zich slecht met humor, en wie zich bedreigd voelt beschouwt de humorist die hem op de korrel neemt, als een echte vijand.

Bezien we tegen deze achtergrond de Wolken opnieuw dan is er geen sprake van een aanval op Sokrates en dus ook niet van een aanval met unfaire middelen. Het is ook niet

[p. 49]

zo dat Aristophanes degenen die de ‘Sokratessen’ als een gevaar zagen gelijk geeft. Het onderwijsresultaat is immers dubbel: het helpt Strepsiades zijn schuldeisers te ontlopen met de spitsvondigheden die zijn zoon heeft geleerd, en levert de onbedoelde consequentie op dat hij van zijn zoon een pak slaag krijgt, goedgepraat met dezelfde spitsvondigheden. Aan het slot heerst de ‘verkeerde wereld’ - een vertrouwd komedie-motief: de oude heer heeft van het gebeuren zowel voordeel als nadeel. Hij vindt onrecht ondergaan (een pak slaag) erger dan onrecht doen (schulden niet betalen) - het tegendeel van de beroemde uitspraken van Sokrates! - en wreekt zich op Sokrates, die hem onrecht deed door zijn zoon te corrumperen en dus met school en al moet ondergaan en accepteren moet dat hij wordt gestraft. En was niet volgens Sokrates de misdadiger die gestraft wordt gelukkiger dan de misdadiger die zijn straf ontloopt? Wie nu vindt dat Sokrates hier terecht aan de kaak is gesteld en zijn verdiende loon krijgt heeft er voor zover ik zie weinig van begrepen.

Als gezegd deed het onbegrip voor de komische koorddanserij van Aristophanes zich al binnen één generatie na de produktie van de Wolken voor, toen de aanklagers van Sokrates de Sokrates van de Wolken reduceerden tot een demonstratie van het corrumperend effect van zijn onderwijs. Zo gezien is het zeer bijzonder dat Plato dit misbruik van Aristophanes' werk heeft herkend zonder dat dat aan zijn waardering voor de dichter afbreuk deed.

Als gezegd: de Aristophanes-receptie heeft met deze koorddanserij waarin omkering en ambiguïteit dienen om het evenwicht niet te verliezen het zeer moeilijk gehad. Het is faciel om dat toe te schrijven aan het ontbreken van voldoende gevoel voor humor - al is dat beslist niet het sterkste punt van met name de Duitse filologische traditie. Het heeft, denk ik, ook te maken met het feit dat humor van het Aristophanische type zo tijdgebonden is. Alleen de exacte reconstructie van de historische situatie en het historisch klimaat waarin deze stukken thuishoren biedt uitzicht op een juist begrip van wat Aristophanes te bieden heeft - en met name de pre-romantische traditie zoekt in de klassiek-Griekse literatuur vooral tijdloze schoonheid en onvergankelijke wijsheid: als Aristophanes zoiets moois te bieden heeft, dan in elk geval niet op een voor de hand liggende manier. En de achttiende-eeuwse lezer heeft hij het extra moeilijk gemaakt: zij hadden weinig waardering voor de grollen en obsceniteiten, die voor het oorspronkelijk publiek een onmisbare voorwaarde waren om humor niet in agressie te doen omslaan.

Echt enthousiasme roept Aristophanes' werk in wat bredere kring pas weer op in de periode van en na de romantiek en wel omdat men het ‘volkstümliche’, ‘unwüchsige’, ‘derbe’ en ‘drastische’ van zijn stukken na classicisme en verlichting wist te waarderen en in dat kader ook wat meer ruimte vond dan vroeger voor het obscene klimaat waarin zijn humor kon gedijen. De classicistische opvatting dat Aristophanes een primitief stadium representeert dat pas door Menander werd overwonnen, slaat nu in haar tegendeel om: nu ziet men juist de oude komedie als het hoogtepunt, en de comédie des moeurs als het produkt van degenen die de toegang tot de ware bronnen van het komische niet meer konden vinden.

Het feit echter dat zo in plaats van een gekuiste en moraliserende Aristophanes weer de volledige Aristophanes zichtbaar wordt betekent niet dat het evenwicht nu is hersteld: Aristophanes bevindt zich op een dun koord en wie wil dat hij er niet afvalt mag hem niet simplificeren of eenzijdig benaderen. In concreto: op meer dan één plaats in zijn werk poseert de dichter als leerling-meester van zijn medeburgers. Nu moet men dat soort uitspraken niet te letterlijk nemen. De dichter deed immers mee in een wedstrijd met zijn medeburgers en het was in Athene communis opinio dat de dichter in de samenwerking een nuttige en verheffende functie behoort te hebben. In welk opzicht kan men zeggen dat hij zijn medeburger beter heeft gemaakt? Het is als gezegd niet eenvoudig hier grootspraak van werkelijke pretenties te scheiden. Bovendien moet een deel van wat de dichter aan heldhaftige taal over zichzelf uitslaat worden verstaan in het kader van de oeroude apotropaeïsche functie van het genre. Iemand heeft dat eens vergeleken met het kloppen van de kleden bij de voorjaarsschoonmaak. De lente is het juiste ogenblik om met hartige scheld- en schimppartijen de boze geesten te verdrijven, die bezit kunnen hebben genomen van allerlei medemensen. Maar los daarvan kan niet worden ontkend dat juist de simplificatie van de problemen die Aristophanes bedrijft te zamen met de simpele handomdraai waarmee hij ze oplost, in één beweging zowel de problemen verheldert als duidelijk maakt dat ze niet met simpele ingrepen oplosbaar zijn. Zoals ik al zei: zijn publiek voelt zich voor de duur van het stuk fictief heer en meester over zijn in de realiteit onbeheersbare zorgen en angsten en weet daarenboven na afloop beter dan tevoren hoe de wereld in elkaar steekt. Aristophanes schept fictieve macht en distantie tegelijk en wie zijn theater verlaat heeft dus gewonnen, zowel aan energie als aan inzicht. Hij zal dus juist niet Kleon wegstemmen, Sokrates verbieden nog langer moeilijke vragen te stellen of denken dat de vrede overmorgen werkelijkheid kan zijn. Integendeel, hij is beter tegen de complicaties bestand en kan rationeler nadenken over de merites van tegenstrijdige oplossingen en elkaar beconcurrerende politici.

Zoals zo dikwijls is het ook hier de uitzondering die de regel bevestigt. In de Kikkers - het laatste, bewaarde stuk van Aristophanes dat uit de tijd van de Peloponnesische oorlog stamt - spreekt hij zich onomwonden uit over wat naar zijn oordeel het welzijn van de Stad zou dienen. Hij doet dat in de Parabasis - een traditioneel onderdeel van het genre waarin het koor zijn maskers aflegt en rechtstreeks namens de dichter tot jury en publiek spreekt. Ditmaal gebruikt Aristophanes deze mogelijkheid niet om hoog op te geven van eigen prestaties en te polemiseren met rivalen. We horen hem pleiten voor een verzoenigsgezinde houding tegenover degenen die hadden meegedaan in de anti-democratische omwenteling van 411, voor eensgezindheid en voor de bereidheid gebruik te maken van de

[p. 50]

diensten van degenen die iets voor het vaderland kunnen betekenen en namaakburgers, infiltranten en najagers van eigenbelang terzijde te schuiven. Ook horen we dat het onverstandig is degenen die zich op de vloot hebben geweerd ál te vorstelijk te belonen. Dat Aristophanes zijn publiek goed aanvoelde blijkt uit het feit dat het stuk juist vanwege zijn parabasis een reprise beleefde.

Maar als gezegd: dit was was de enige keer dat Aristophanes de nood waarin Athene verkeerde en de laatste uitweg die hij daaruit zag onverhuld heeft genoemd. De fictieve superioriteit van het komische adynaton was op dit kritische ogenblik blijkbaar niet meer haalbaar. Of misschien is het beter te zeggen dat juist het gebrek aan eensgezindheid en het ontbreken van de intuïtie voor de richting waarin een oplossing kon worden gevonden de eigenlijke drijfveren van Aristophanes' inspiratie deze éne keer heeft blootgelegd.

Wat hem drijft is niet een bepaalde partijpolitieke opvatting of één bepaalde rechtlijnige ethische of esthetische voorkeur, maar aanhankelijkheid aan zijn vaderstad. Zolang de gemeenschap waartoe hij behoorde zichzelf kon redden kon Aristophanes de zorgen ridiculiseren, maar kort voor het ogenblik van capitulatie is de energie daartoe weggevallen.

Maar in alle stukken die aan de Kikkers zijn voorafgegaan blijft het evenwicht vrijwel steeds in stand: Aristophanes biedt ontspanning die is geconditioneerd door de spanning waarin zijn publiek verkeert en confronteert dat doende dat publiek met de wenselijkheden die het zou kunnen vergeten of met onwenselijkheden die het niet meer herkent.

Het is merkwaardig, en mogelijk tekenend dat als ik het goed zie zijn meest gespeelde stuk de laatste jaren de Lysistrata is - het stuk waarin vrede wordt gemaakt doordat de vrouwen het heft in handen nemen door te weigeren de mannen nog langer in bed van dienst te zijn. Het zal na het voorafgaande duidelijk zijn dat het niet aangaat Aristophanes voor de kar van pacifisme of feminisme te spannen. De stelling dat oorlog een uitvloeisel is van mannelijke hanigheid, of dat het beter zou zijn als het vrouwelijk perspectief zou domineren zou hem hogelijk verbaasd en geamuseerd hebben. Ook de Lysistrata is een ‘adynaton’ waarin de omgekeerde wereld een probleemloze wereld is, waarin gevaarlijke dingen alleen maar lachwekkend zijn en men vermoordt de werking van het stuk door het te zien als een pleidooi voor de inrichting van de maatschappij die erin op de planken wordt gebracht. Anderzijds is het evenzeer onzinnig te ontkennen dat de ridiculisering van de bestaande opvattingen geen kritische inslag zouden hebben gehad. Ook in dit stuk zijn ontspanning en lering twee aspecten van dezelfde zaak, zodat men Aristophanes met recht een koorddanser of een comicus op het scherp van de snede kan noemen, die tijdloos is als een gaaf voorbeeld van anti-dogmatisme, dat constructief is zonder zichzelf te verabsoluteren. Hij zou voor alle fanatieke wereldverbeteraars verplichte lectuur moeten zijn.

Bibliografie:

M. d'Hane-Scheltema, Aristophanes, De Kikkers. De Wolken (Bussum 1971)

K.J. Dover, Aristophanic Comedy (London 1972)

C.M.J. Sicking, Aristophanes' Ranae (Assen 1962)