Bzzlletin. Jaargang 15-16

(1986)– [tijdschrift] Bzzlletin– rechtenstatus



[pagina 41]
Wim Hottentot ‘Ons geheim is een van woorden niet’? Een hineininterpretatie In 1952 leest de protestantse criticus C. Rijnsdorp de zojuist postuum verschenen dichtbundel Het innerlijk Behang en andere gedichten van de jonggestorven Hans Lodeizen. Rijnsdorp leest bijvoorbeeld: zij waren altijd samen als zij het verkeerd gedaan hadden in de herfst (..........) als hij ziek was en in zijn hand lag als een geschenk de ander als zij ziek in bed lagen en het bed de huifkar was van hun vrees... ‘het verkeerd gedaan hadden’? Een bed dat ‘de huifkar was van hun vrees’? Wat moet dát nu wel betekenen, zal Rijnsdorp gedacht hebben. Hij ziet dat één gedicht is geschreven ‘Voor L.A. Ries’, de voormalige thesaurier-generaal van Financiën, die in 1936 ontslagen werd na een opzienbarend en veelbesproken homoseksueel schandaal, waarbij hij slechts zijdelings, of eigenlijk helemaal niet, betrokken was.Ga naar eindnoot1. Rijnsdorp leest een gedicht bij Lodeizen, dat begint: luister: toen ik nog met hem leefde en wij de wereld samen maakten, wevend en rafelend toen ik zijn oog bij mij had en zijn witte handen toen heb ik de sneeuw gezegend en in de regen gelachen. En het gedicht eindigt: ik ben in zijn ogen gevangen ik ben in zijn oren verward ik ben in zijn lichaam verdwaald in zijn lichaam verdronken.Ga naar eindnoot2. Dan publiceert Rijnsdorp, die een scherpzinnig lezer is, een heel positieve bespreking van de bundel van Hans Lodeizen in het protestants-christelijke tijdschrift Ontmoeting, waarvan hij redacteur is. Hij vat zijn visie op de dichter als volgt samen: een aardige, gulle, rusteloze jongen, niet of nog niet geslagen in de ban van een grote passie voor een vrouw - in zijn verzen blijkt daarvan althans niets - maar met een grote, zuivere hunkering naar een beetje gemeenschappelijk menselijk geluk.Ga naar eindnoot3. Neen, inderdaad, in zijn verzen blijkt niets van een grote passie voor een vrouw, geen woord van gelogen, maar er blijkt wel een andere passie, die zoals dat soms gaat, dare not speak its name. Die niettemin wèl bestaat en in wier ban je wèl geslagen kan worden. Het vereist echter enige zelfoverwinning om er openlijk over te praten. Vandaar dat ik het eufemistisch gebruik van ‘verkeerd’ aanstipte en Rijnsdorp even liet nadenken over het bed als ‘huifkar van vrees’, vandaar dat ik verwees naar die beroemde laatste regel The Love that dare not speak its name uit het gedicht ‘Two Loves’ van Lord Alfred Douglas, wiens roekeloos optreden Oscar Wilde noodlottig is geworden. Douglas beschrijft een droomvisioen. De personificatie van de gelijkgeslachtelijke liefde, die zichzelf kortweg ‘Love’ noemt, wordt er door de zelfgenoegzame personificatie van de, laten we zeggen ‘normale’, liefde voor ‘Shame’ uitgemaakt: Schande, maar ook Schaamte. He lieth, for his name is Shame But I am Love, and I was wont to be Alone in this fair garden, till he came Unasked by night; I am true Love, I fill The hearts of boy and girl with mutual flame. Then sighing said the other, ‘Have thy will, I am the Love that dare to speak its name.’Ga naar eindnoot4.
Het geheim: angst en schaamte Een onderzoek naar begrippen als ‘angst’ of ‘durf’, als ‘schaamte’, als ‘geheim’ in literatuur met een homo-erotische thematiek, levert interessant materiaal op. Walt Whitman, de Amerikaanse dichtervorst bij uitstek, geeft ergens in de afdeling ‘Calamus’ van zijn bundel Leaves of Grass naar mijn gevoel de klassieke formulering: ‘I dare not tell it in words, not even in these songs’, ik durf het niet te zeggen, zelfs niet in deze verzen. ‘Deze verzen’, in de afdeling ‘Calamus’, hebben een homo-erotische inhoud. In het programmatische eerste gedicht van Calamus met de omineuze titel ‘Op onbetreden paden’ schrijft Whitman:
[pagina 42]
homoseksuele handelingen afgebeeld op een zilveren beker, laat 1e eeuw v.Chr.
[pagina 43]
No longer abash'd, (for in this secluded spot I can re- spond as I would not dare elsewhere,) .............. I proceed for all who are or have been young men, to tell the secret of my nights and days, To celebrate the need of comrades.Ga naar eindnoot5. Niet langer beschaamd (want op deze afgelegen plek kan ik antwoorden wat ik elders niet zou heb- ben durven zeggen.) .............. Begin ik mijn arbeid voor allen die jonge mannen zijn of geweest zijn, Ik zal het geheim vertellen van mijne nachten en dagen, ... Ik zal de noodzaak van makkers loven.Ga naar eindnoot6. In het derde gedicht ‘Whoever you are holding me now in hand’ wordt ook weer veel gesuggereerd, maar niet uitgesproken: Wie gij ook zijt die mij vasthoudt, Indien gij mist wat gij boven alles behoeft is al wat gij doet nutteloos, Ernstig waarschuw ik u voor gij dieper in mij doordringt, Ik ben niet zooals gij mij dacht maar heel anders. Het gedicht eindigt: For all is useless without that which you may guess at many times and not hit, that which I hinted at; Therefore release me and depart on your way. Want alles is te vergeefs zonder dat waarop ik zinspeel en waarnaar gij menigmaal kunt raden zonder het te vatten; Daarom verlaat mij nu het nog tijd is en ga uw weg. En in de Elfde Strofe van de Strofen uit de nalatenschap van Andries de Hoghe van de Nederlandse dichtervorst P.C. Boutens lezen we: Wij hebben nooit uw bonten dans gestoord: wij spelen enkel met wie tot ons komt. En ons geheim is een van woorden niet, maar van lang zwijgen...Ga naar eindnoot7. Cynische onderzoekers van de homo-erotische literaire traditie hebben dan ook wel gesteld dat dát het belangrijkste kenmerk van die traditie is: het zwijgen, het niet-spreken!Ga naar eindnoot8. Het meedragen van een Geheim. Dass wir der liebe treuste priester wol sie suchen müssen in verhülltem jammern... (.........) All unsre götter schatten nur und schaum! Die trouwste priesters van de liefde zijn, Wij zouden, 't hoofd verhuld, haar klagend zoeken... (.........) Al onze goden schuim en schaduwen!Ga naar eindnoot9. Walt Whitman Zo staat te lezen bij de Duitse dichtervorst Stefan George, die vaak het verwijt te horen heeft gekregen ‘leeg’ of ‘koud’ te zijn. Een dergelijk verwijt bij Boutens. Berucht is de aanval van de jonge P.N. van Eyck, die de bespreking van de bundel Carmina uit 1912 begon met het constateren van ‘het gebrek aan ziel en liefde, dat het grootste gedeelte dezer verzen in hun wezen kenmerkt...’. Even verder: ‘Zonder de bindende kracht van het gemoed geen menselijke liefde, zonder menselijke liefde, in haar ruimste betekenis, geen poëzie.’ En dat mankeert volgens Van Eyck in de Carmina van Boutens: ‘bijna nimmer liefde, bijna nimmer overgave, bijna nimmer een zich met de volledige persoonlijkheid verliezen in de beminde, bijna nimmer menselijke tederheid, innigheid, onstuimigheid.’Ga naar eindnoot10. De Strofen uit de nalatenschap van Andries de Hoghe werden in 1919 gepubliceerd, maar volgens het voorwoord van Boutens, wiens auteurschap inmiddels door de grote studie van Blok volstrekt zeker isGa naar eindnoot11., ‘lag de copie dezer verzen in den zomer van 1914 voor den drukker gereed.’ Is het ongeoorloofd als ik na het verwijt van Van Eyck over het gebrek aan echte liefde en overgave de volgende ver-
[pagina 44]
zuchting in het laatste kwatrijn van de Tweede Strofe als een gepijnigde reactie van Boutens opvat? zich liefdes eigen kinderen weten, en haren vollen dag verbeiden in donkren schijn van liefdeloozen, die nimmer zich verraden mag.Ga naar eindnoot12. De ongespecifieerde groep ‘wij’, die waarschijnlijk voor die van de ‘verkeerde liefhebbers’Ga naar eindnoot13. staat, beklaagt zich erover dat ze nooit haar liefhebberij mag tonen en daardoor schijnbaar liefdeloos is. Ik vraag me af of de trouwste priesters en de eigen kinderen van de liefde geheel los van elkaar staan. Het gedicht van George werd in 1899 gepubliceerd en George was dankzij Verwey in Nederland vrij bekend.Ga naar eindnoot14. Bovendien meen ik een echo van het vers: All unsre götter schatten nur und schaum te horen in het motto van de Strofen, dat Boutens later onder eigen naam opnam in zijn Oud-Perzische Kwatrijnen (1926). Maar misschien moet ik eerder van ‘verwantschap’ spreken, omdat het kwatrijn tevens een vrij getrouwe vertaling is van de (Franse) versie die Boutens als brontekst had: Stefan George en Albert Verwey, tekening van Toorop, mei 1901 Die van Uw liefde de belijders waren, Zij rusten allen met de martelaren. Al hare helden zijn in 't veld verbloed... Toch blijft in heel Uw weerld de zege hare.Ga naar eindnoot15. Anton Reichling S.J. publiceerde in 1925 een studie over Het Platonisch denken bij P.C. Boutens. Hij kon een stuk beter lezen dan Van Eyck. Reichling spreekt waarschuwend (S.J.!) van ‘den fellen gloed van lichamelijk schoon die vaak uit deze verzen straalt’ en van ‘de sfeer van zinnelijkheid die er rond hangt, en die hen zeker niet maakt tot een heel gezond gedachten-milieu.’Ga naar eindnoot16. Nog een voorbeeld, te vergelijken met mijn begin. In 1985, 23 jaar na Rijnsdorp, leest W.J. Aerts, hoogleraar Nieuwgrieks aan de RU te Groningen, het gedicht ‘Het overige zal ik hun beneden in de Hades vertellen’ van K.P. Kavafis. De Hades is de onderwereld waar de doden heengaan en de titel is een versregel uit Sophocles' tragedie Ajax. In het gedicht van Kavafis filosofeert een Romeinse proconsul over het vers, dat hij met instemming citeert: ... hoe ànders zullen wij daar blijken te zijn. (nl. in de Hades, WH) Wat wij hier voor ons houden als wakende wachters, wonden en geheimen die we in onszelf verbergen, met dagelijkse hevige angst, zullen wij daar vrij en openlijk vertellen.Ga naar eindnoot17. Aerts herleest het gedicht n.a.v. de publicaties van Rudy Kousbroek in NRC-Handelsblad van februari 1985. Kousbroek noemt daar de homoseksualiteit ‘het meest centrale thema van Kavafis' poëzie en de tragedie van zijn leven’. Hij maakt met goede parallelen uit andere gedichten aannemelijk dat de ‘wonden en geheimen die we in onszelf verbergen’ metaforisch verwijzen naar angst- en schuldgevoelens van Kavafis over zijn homoseksuele verlangens en ervaringen. Aerts reageert op de interpretatie van Kousbroek in een ingezonden brief waarin hij als zijn mening geeft ‘dat er niets is in dit gedicht wat op een speciale homo-erotische achtergrond duidt’ en hij vindt dan ook dat Kousbroek ‘hineininterpretiert’. Bepaald opmerkelijk is het te zien dat de filoloog Aerts volstrekt het feit negeert dat Kousbroek zijn interpretatie stoelt op overeenkomsten en parallelen in andere gedichten van Kavafis. Ik geef de reactie van Kousbroek uitgebreid weer, omdat ik hem zo volstrekt adequaat en gepast vind: Natuurlijk is het een beschouwing over de ‘andere wereld’, en als men verder niets van Kavafis wist en geen ander gedicht van hem kende is het misschien denkbaar dat men zich niet verder zou verdiepen in het waarom van die beschouwing. Maar wetend dat Kavafis homoseksueel was en denkend aan de verschrikkelijke druk waaronder homoseksuelen in die tijd leefden (zelfmoorden waren niet zeldzaam, Oscar Wilde kwam ervoor in de gevangenis); wetend hoe hevig dit Kavafis preoccupeerde en hoe deze zelfde angsten en geheimen in andere gedichten onomwonden met zijn homoseksualiteit in verband worden gebracht (...) - mij dunkt, dat iemand die dan bij het lezen van de geciteerde regels denkt dat het om ongedefinieerde geheimen en onbepaalde existentiële angsten gaat beter geen Kavafis kan lezen.Ga naar eindnoot18.
De verdwijntruc Voor mij staat het vast dat Kousbroek volkomen gelijk heeft, maar het betreft hier inderdaad bij uitstek een interpretatiekwestie, waarover discussie dus mogelijk en nodig
[pagina 45]
is. De naar mijn gevoel bijziende manier van lezen die zowel Rijnsdorp als Aerts er op na hielden, is op zichzelf gezien typisch: sommige, peen vele critici blijken een blinde vlek te hebben als het om een homo-erotische thematiek in de literatuur gaat. Vooral vroeger kon men dan vaak het verwijt van ‘leegte’ of ‘kilte’ of ‘gebrek aan liefde’ horen. Maar misschien zien die critici het ook echt wel niet. Het is bijna een axioma: in de kunstkritiek - want mijn constatering gaat niet alleen op voor de literaire kritiek - wordt een homo-erotische thematiek van een kunstwerk zoveel mogelijk genegeerd of gekleineerd, alsof zoiets tóch een beperking, een tekort zou zijn en niet een extra! De kunstgreep van de verdwijntruc is de norm: Homoseksuele kunst is alleen kunst als zij niet homoseksueel is, d.w.z. als het homo-erotische aspect kan worden geneutraliseerd. Daardoor zou dergelijke kunst dan ‘universeler’ worden. Het hangt er maar van af wat je universeel noemt! Homoseksualiteit bestaat echt, al dreigt men dat wel eens te vergeten door de onvermoeibare propaganda die er, dag in dag uit, via media, onderwijs, en hoeksteen van de samenleving voor het normale wordt gemaakt. ‘Verbeelde homoseksualiteit’ behoeft niet gelegitimeerd te worden: voor zo'n 10% van de Nederlanders is de wereld van de verkeerde liefde zelfs veel herkenbaarder dan de vervreemdende ‘samenleving’ waarin zij wonen: o - mijn vriend - deze wereld is niet de echte. Het vermaarde citaat uit het werk van Hans Lodeizen bevat voor velen een diepe waarheid. Ik schrijf deze woorden neer, mede naar aanleiding van de ‘typische’ reactie van James Brockway in ditzelfde tijdschrift.Ga naar eindnoot19. Ik pleit absoluut niet voor een realistische beschrijving van het leven van de modale homo of lesba, en natuurlijk zijn er goede en slechte boeken met een homoerotische thematiek, maar het wil mij voorkomen dat de ondertoon van verwijt die Brockway hindert in sommige boeken met verbeelde homoseksualiteit, niet altijd ten onrechte is aangeslagen. Bovendien heb ik het idee dat ik een dergelijke toon wel eens in ‘andere’ boeken ben tegengekomen, waar het dan ‘bitterheid’ heet: Louis Paul Boon, Céline, ik noem maar enkele namen! En ik zie volstrekt niet in, waarom in ‘zo'n’ boek ‘veel meer dan homoseksualiteit’ (blz. 79) zou moeten worden verbeeld. Misschien wel, misschien niet. Behelst Reve's Op Weg naar het Einde veel meer dan homoseksualiteit? En Genets Notre Dame des Fleurs? De Freudiaan in mij fronst bij de woorden van Brockway, al zijn ze zonder twijfel goed bedoeld, argwanend de wenkbrauwen! Robert K. Martin verwoordt mijn gevoelens perfect: Out of a desire to achieve tolerance for diverse sexualities, liberal ideology has persuaded many that sexuality is a small, private part of our lives. Such a view may be superficially true for some heterosexuals who are never required to think out the implications of their sexuality. But even then it is hardly true at the deeper level, where metaphors function. Metaphors convey truths we are frequently unaware of.Ga naar eindnoot20. ‘Gaat dat nooit eens vervelen, steeds die homoseksualiteit bestuderen?’ vraagt men mij soms meewarig. ‘Nee, net zo min als fruitvliegjes of heteroseksualiteit bestuderen,’ is mijn vaste reactie! Waarom zou de studie van een immer genegeerde thematiek in de literatuur niet een interessant resultaat kunnen opleveren, ook voor anderen dan subjectief betrokkenen? Een ‘multi-culturele’ samenleving heeft een multi-culturele kunst. Verdieping en vernieuwing van de kunst komt veelal uit de marge. Jean Genet
De (hinein)interpretatie Enkele maanden geleden hield Paul Binding, de schrijver van het boek Lorca. The Gay Imagination een lezing in Amsterdam. Binding sprak daarbij enkele malen over García Lorca's homoseksualiteit en hoe die in bepaalde werken van de Spaanse dichter weerspiegeld wordt. Ook hier bleek menigeen op de manier van Aerts defensief te reageren. Nooit iets van een homo-erotische thematiek in Lorca's werk gelezen! ‘Hineininterpreteren’! De twee jongste postume publicaties, het toneelstuk Het Publiek, El Publico en de zgn. Sonnetten van de duistere liefde, Sonetos del Amor Oscuro blijken een typisch homoerotische thematiek te hebben.Ga naar eindnoot21. Het komt me voor dat nu ook het andere werk terecht wat diepgaander op al of niet verborgen aanwijzingen wordt onderzocht! Vier dagen na Binding hield Ian Gibson, de bekendste Lorca-kenner van dit ogenblik en de door de familie geautoriseerde biograaf, ook een lezing en hij benadrukte bui-
[pagina 46]
tengewoon sterk Lorca's homoseksualiteit als motor van zijn literair werk. Hij zei er eerlijkheidshalve bij dat hij dat met opzet juist in Amsterdam deed. In Spanje zelf heerst er nog altijd een groot taboe in dezen. Dit soort discussies heeft ook al een ‘typisch’ verloop: ‘Ten eerste is het niet waar. Ten tweede wist iedereen het al lang. Ten derde is het irrelevant voor de interpretatie.’ Maar kunnen Lorca's homoseksuele verlangens irrelevant zijn, als we zien dat vrijwel al zijn werk min of meer verhuld seksuele frustratie thematiseert. In El maleficio de la mariposa, De beheksing van de vlinder, Lorca's oudste overgebleven (en als een baksteen gevallen) toneelstuk, wordt een mannetjeskever niet verliefd op een vrouwtjeskever, maar op een gewonde vlinder. Heeft die thematiek niets met de mens Federico te maken? De vraag stellen is hem beantwoorden, natuurlijk. En in Canciones begint het gedicht met de titel ‘Verlaine’(!) op een manier die ons toch bekend begint voor te komen: La canción, que nunca diré, se ha dormido en mis labios. La canción, que nunca diré.Ga naar eindnoot22. Het lied dat ik nooit uiten zal, heeft op mijn lippen geslapen. Het lied dat ik nooit uiten zal. Goed, over punt één en twee denke men wat men wil. Ik blijf het vooral over punt drie hebben, het aloude kernpunt van de literatuurwetenschap: de interpretatie. In een interview met Johan Diepstraten en Sjoerd Kuyper meent Gerrit Komrij, die uiteraard nooit te beroerd is om op ons gebied een stevige uitspraak te doen, dat in zijn bundel Capriccio ‘heel veel gedichten staan die door niet-homosexuelen niet te begrijpen zijn. Tenminste, er staan dingen in die ze zullen missen. (...) Er zit een zekere sensibiliteit in, die maakt dat bepaalde aspecten daarvan andere mensen ontgaan.’Ga naar eindnoot23. Komrij meent kennelijk dat er zoiets als ‘homosensibiliteit’Ga naar eindnoot24. bestaat waardoor een bepaalde groep lezers, nl. die met homoseksuele verlangens en ervaringen, zijn werk rijker kan interpreteren dan de ‘common reader’, in ieder geval daar waar een homo-erotische thematiek wordt verwoord. Hoewel Kousbroek in zijn genoemde artikelen over Kavafis dat ten stelligste ontkent, geloof ik dat Komrij niet helemaal ongelijk heeft. Maar men moet hier natuurlijk niet generaliseren, want zoals men door training, inzet en volharding Aeschylus en Horatius kan leren lezen, al worden we nooit Grieken of Romeinen, zo kan iedereen teksten leren lezen die over homo-erotische gevoelens of ervaringen gaan. Men moet daartoe alleen de dankzij Gadamer en Jauss vermaarde uitspraak van de Engelse filosoof Robin George Collingwood onderschrijven ‘dat men een tekst alleen kan begrijpen als men de vraag heeft begrepen waarop die tekst een antwoord is’.Ga naar eindnoot25. Het uitgangspunt van Collingwood wordt, dat spreekt vanzelf, door vele gewetensvolle literatuurwetenschappers, bij zeer verschillend onderzoek, gehanteerd. Wellicht bestaat er homosensibiliteit, maar er bestaat geen homomethodiek, waardoor de literaire homologie een andere methode zou vereisen dan - zullen we, met Komrij, zeggen ‘ander’? - literair onderzoek. Kavafis
De code Eerst nog een waarschuwing vooraf: Gay readers are especially quick to discover allusions to homosexuality and to crack coded references to it, sometimes so quick that they hear a thumb where no apple fell.Ga naar eindnoot26. We lopen inderdaad het risico ‘hinein te interpreteren’ en een bons te horen zonder dat er een appel gevallen is, maar wie geregeld zogenaamde wetenschappelijk interpretaties van het werk van andere, dat wil dus zeggen: niet-homoseksuele, literatoren moet doornemen, weet dat er op deze wereld sowieso meer bonzen worden gehoord dan er appels vallen. Ik geef het citaat vooral, omdat het spreekt van het ‘kraken’ van een ‘code’. Dat is één van die kenmerken die men zich terdege moet realiseren: in veel tijden en culturen moest de schrijver (of schrijfster, maar daar hebben we voor het verleden vrijwel geen voorbeelden van) die een homo-erotische thematiek onder woorden wilde brengen, als hij dat al durfde, dat verhuld en gemaskeerd doen. Er is sprake van mededelin-
[pagina 47]
gen in een soort code die alleen de kenners verstaan of althans vermoeden. In de jongste tijd is een dergelijke maskering veel minder nodig, maar in literatuur tussen, pakweg, 1860/70 en 1950 is het uiteraard veelal regel. Uitzonderingen zijn er altijd: ik hoef alleen maar op het beruchte Pijpelijntjes (1904) van Jacob Israël de Haan te wijzen, in zijn directheid min of meer uniek. Ik kan hier niet de illusie hebben dat ik een sluitend betoog kan houden om die code in al zijn bijzonderheden uiteen te zetten. Er is tot nog toe nauwelijks onderzoek naar gedaan, noch in Nederland, noch daarbuiten.Ga naar eindnoot27. Wat ik ga doen is tendenzen aangeven aan de hand van concrete voorbeelden. Mijn onderzoek op dit gebied is strikt literair en vrijwel steeds vergelijkend. Hier dus niets dus over historische beelden van homo's, of over homoseksuele zelfhaat, dan wel ‘gay-pride’. Niets over ‘genderproblematiek’: zijn of voelen literair uitgebeelde homo's zich gemankeerde vrouwen? En lesba's omgekeerd? Überhaupt niets over vrouwen, want behalve Sappho en Radclyffe Hall was er nauwelijks een traditie voor 1950. Vragen over de biografie van vermaarde schrijvers: was Shakespeare ‘zo’, of Michelangelo, of Montaigne, of Platen, heeft Kloos ‘het’ ooit met Verwey gedaan, dergelijke vragen zijn wetenschappelijk gezien alleen van belang voor zover zij het werk kunnen verhelderen.Ga naar eindnoot28. Wèl interessant, juist ook voor de interpretatie van de homo-literaire traditie, is natuurlijk de vraag hoe het te verklaren valt dat in opsommingen van Beroemde Homo's sommige namen steeds weer opduiken, wie dan wel worden genoemd en waarom.
‘Namedropping’ Voor een deel komt dat door het feit dat tot voor kort de reguliere historici absoluut geen belangstelling hadden voor de geschiedenis van de verschillende homoseksualiteiten. Een zinnetje als ‘History books didn't seem to know that people like him existed’ uit de Amerikaanse pedoroman Kevin (1980) kan hier als typisch gelden.Ga naar eindnoot29. Niet alleen de kunstkritiek, maar ook de reguliere geschiedschrijving placht, als het maar even mogelijk was, alle soorten homoseksueel gedrag te negeren. En als er een heel enkele keer naar werd verwezen, dan toch altijd vanuit een sterk moralistisch gekleurd betoog, waarmee de auteur liet uitkomen dat hij nauwelijks sympathie voor een dergelijke abnormale erotiek kon opbrengen. Laat staan dat ooit eens door de ogen van de ‘verkeerde liefhebber’ naar de ‘normale’ wereld werd gekeken. Het zoeken naar een eigen ‘Usable Past’, een bruikbaar verleden, trof men vroeger algemeen aan als de homo-erotische liefde tot thema van een literair werk werd gemaakt, vandaag meestal als ‘gezonken cultuurgoed’ in tweederangs homoboeken, vooral de Amerikaanse. Tijdens de speurtocht naar een identiteit of althans naar rechtvaardigingsgronden kunnen historische exempels, zeker waar het ook nog algemeen erkende beroemdheden betreft, de homo-erotiek uit de sfeer van het verbodene of belachelijke halen. Een boek als Notre Amour (1967) van de Franse schandaleuze romanschrijver Roger Peyrefitte voert het namen noemen bijna ad absurdum door. Ik onderschat het belang van dergelijke identificatieobjecten niet, zelfs niet hedentendage, en zal ze terloops vermelden, vooral omdat namen zo ondubbelzinnig verwijzen. Men realisere zich dat in onze cultuur lezen een privéaangelegenheid bij uitstek is, die ook nog eens bij voorkeur alleen geschiedt. Wie om allerlei redenen (nog) niet kan kleurbekennen, kan heel goed in beslotenheid en zonder argwaan te wekken lezen over de diepste verlangens.
De canon Als in de negentiende eeuw het onderwerp, voor het eerst sinds de Renaissance, en eigenlijk voor het eerst sinds de Oudheid, weer beschrijfbaar wordt, grijpen de literatoren uiteraard vaak terug op oudere literatuur. Vooral de Grieks-Latijnse klassieken zijn de grote voorbeelden, omdat in de Oudheid de gelijkgeslachtelijke liefde niet per se gestigmatiseerd werd. Dat men die Oudheid vaak idealiseerde of door een rose bril bekeek doet nu even niet ter zake. Men liet zich beïnvloeden door lyrische Griekse dichters als Sappho, Anacreon en Pindarus. Uiteraard vooral door de filosoof Plato, die op ieder laat negentiende-eeuws gymnasium uitgebreid behandeld en bestudeerd werd. De ontvankelijke leerlingen konden er heus wel achter komen dat het Symposium en de Phaedrus over de liefde handelden, en wel de liefde die haar naam niet noemen durft. Om een voorbeeld te geven van dicht bij huis: P.C. Boutens, die met de Strofen van Andries de Hoghe de eerste Nederlandse dichtbundel met een min of meer openlijke homo-erotische thematiek zou publiceren, vertaalde al als gymnasiast juist het Symposium van Plato.Ga naar eindnoot30. Waarom het Symposium? Daarom! Ook naar de zgn. Griekse Bloemlezing, de Anthologia Graeca vond men zijn weg wel. Het Twaalfde boek daarvan is de zgn. Mousa Paidikè, het Knapenliedboek van Strato van Sardes, waarschijnlijk de allervroegste bloemlezing van gedichten met een homo-erotische thematiek, die al in de eerste eeuw na Christus is gemaakt. Vooral in de Engelse letteren wemelt het van de verwijzingen naar de Anthologie. In de jongste tijd zijn er bij Kavafis een aantal reminiscenties ontdekt. Ikzelf ken een enkele onmiskenbare verwijzing in Amerikaanse ‘gay poets’ uit de post-Stonewall periode.Ga naar eindnoot31. In Rome kan men bij Vergilius in zijn Tweede Ecloga over de liefde van de herder Corydon voor de mooie jonge Alexis, en in het negende boek van zijn Aeneis in het verhaal over de twee vrienden Nisus en Euryalus, heel invloedrijke teksten zien. Als de Franse schrijver André Gide aan het begin van de eeuw een soort ‘Verdediging van de knapenliefde’ schrijft, doet hij dat in de vorm van een Platoonse dialoog en hij geeft het werk de titel Corydon! Enkele jaren later schrijft Marguerite Yourcenar een kleine roman met een homo-erotische thematiek en zij geeft die roman dan de titel van de andere hoofdpersoon van Vergilius' Tweede Ecloga: Alexis. Alleen het volgen van naamsverwijzingen naar deze beide geliefden in de wereldliteratuur verheldert veel van de homo-erotische tra-
[pagina 48]
ditie in de literatuur. De Engelse toneelschrijver Thomas Kyd (1558-1594) schrijft in een lelijke brief over z'n collega-toneelschrijver Christopher Marlowe: ‘He would report Saint-John to be our Saviour's Christ Alexis, ‘hij (Marlowe) placht te beweren dat de Heilige Johannes de Alexis was van onze Verlosser Christus.’ Marlowe was trouwens inderdaad nogal een vrijdenker, getuige zijn vermaarde uitspraak ‘that all they that love not tobacco and boys are fools.’!Ga naar eindnoot32. Een heel vroege roman met een homo-erotische thematiek is Bom Crioulo uit 1895, van de Braziliaanse naturalistische schrijver Adolfo Caminha (1867-1897). Het is het verhaal van de verwoestende liefde die ‘de goede Creool’ Amaro, een zeeman, voelt voor een ongeveer 15 jaar oud knaapje met de naam Aleixo!Ga naar eindnoot33. Vergilius heeft de naam zelf trouwens waarschijnlijk onleend aan het twaalfde boek van de Anthologia Graeca, waar de naam twee maal voorkomt, nl. in 229 (Strato) en 127 (Meleager), het epigram dat kennelijk de enscènering van Vergilius' gedicht heeft beïnvloed. In Boutens' Spel van Platoons Leven heet één van Plato's leerlingen ook Alexis! De andere twee zijn Plaidros en Agathoon. De laatste speelt een belangrijke rol in het Symposium. In Anthologia Graeca 7.100, op naam van Plato, komen Alexis en Phaedrus beide voor! Bepaalde namen horen dus tot de zoëven gepostuleerde code, die soms ook kan worden uitgeluisterd in meer moderne verwijzingen. Ik haalde al Lorca's gedicht met de titel ‘Verlaine’ aan. Ook zijn er meer verborgen tekenen. De Russische symbolist Michaïl Koezmin publiceerde in 1906 de korte roman Op Vleugels. Hij beschrijft op een verhulde wijze de ontluiking van homo-erotische gevoelens bij een middelbare scholier. Van zijn school krijgen de lezers alleen iets te horen, waar het om de lessen Grieks gaat, op zich al een teken. Daar legt de leraar veelzeggend uit wat in het vijfde-eeuwse Athene een sykophant was, een verklikker of afperser! Wie oren heeft die hore. Als Vanja, de scholier, eens bij de leraar op bezoek komt, blijkt in diens huis een beeldje van Antinoüs te staan, de geliefde knaap van de Romeinse keizer Hadrianus. Er worden ook gedichten van Marlowe gelezen. De leraar ontvouwt bij die gelegenheid enkele volstrekt amorele ideeën over de liefde en beroept zich daarbij onder meer op de vriendschap tussen Achilles en Patroclus, al in de Oudheid een bekend exempel in discussies over de voordelen van de mannenliefde.Ga naar eindnoot34. Een andere veelzeggende, maar veel verhuldere verwijzing is bij Koezmin te vinden in de woorden die Vanja, de scholier, op een keer opvangt. De ‘halve Engelsman’ Stroep, de man die door Koezmin kennelijk naar het evenbeeld van Oscar Wilde is geschapen, en voor wie Vanja een geweldige fascinatie voelt, zegt eens, in de veilige afgeslotenheid van een tuin, tegen twee vrouwen die hem vergezellen: ‘En de mensen zagen dat alle schoonheid, alle liefde van de goden komt, en ze werden vrij en moedig en kregen vleugels.’ Stroep zinspeelt hier op de Phaedrus van Plato, waar o.m. ideeën over de knapenliefde ontvouwd worden. Socrates houdt daar een lange monoloog waarin hij het beroemde beeld van de bevleugelde ziel schetst, die echter helaas hier op aarde bij de mensen nauwelijks ooit meer vliegt. Maar wie zich, bij het zien van afgeleide schoonheid hier, de Ware Schoonheid in de Wereld der Ideeën herinnert, diens ziel krijgt (weer) vleugels: ‘Als het voedsel dan toestroomt, begint de pen van de vleugel te zwellen en krijgt een impuls tot groei.’ Stroep sprak, ik herhaal: ‘En de mensen zagen, dat alle schoonheid, alle liefde van de goden komt, en ze werden vrij en moedig en kregen vleugels.’ Misschien moet ik ook extra nadruk leggen op ‘álle’ liefde en zeker moet ik wijzen op ‘moedig’ en verwijzen naar mijn begin en wat ik daar over angst en durf zei. Bij Koezmin komen de vleugels uit de titel aan het eind van het boek nog eens zeer significant terug. Stroep dwingt Vanja tot de keuze ‘ja’ of ‘nee’ met de woorden: ‘Nog een laatste krachtsinspanning en je vleugels beginnen te groeien, ik kan ze al zien.’ Vanja's reactie: ‘Misschien, alleen het doet wel pijn.’ Het proces van wat later ‘coming out’ genoemd zou worden, het homoseksueel kleurbekennen, is voor velen een enerverende en pijnlijke ervaring, die alleen al daarom tot thema van literatuur is gemaakt. Waarom zouden schrijvers wèl over de frustraties van hun jeugd mogen schrijven en in het algemeen over ontluikende erotische gevoelens, maar vervolgens niet specifiek mogen worden over de extra spanningen die homo-erotische gevoelens in een per definitie heteroseksuele maatschappij met zich mee brengen? Ik kan toch niet nalaten te wijzen op het feit dat zelfs de pijn van Vanja uit Plato komt. Even na de zojuist aangehaalde passage zegt Socrates: ‘en hetzelfde dat kinderen die tanden krijgen voelen aan hun tanden wanneer die doorbreken (...), datzelfde ondergaat de ziel van degenen die vleugels begint te krijgen. Die ziel is in beroering en voelt pijn en irritatie als hij vleugels maakt.’Ga naar eindnoot35. Ik begon dit stuk van mijn uiteenzetting met het citaat van Stuart Kellogg die sprak over het ‘kraken van een code’, waar het om de verwerking van homo-erotische thematiek in, althans sommige, literaire werken gaat. Ik heb aan de hand van namen en situaties in een aantal boeken voorbeelden van dit soort gecodeerde verwijzingen proberen te geven. Daarbij heb ik mij beperkt tot minder voor de hand liggende werken en verwijzingen. Het is duidelijk dat letterlijke of nauwelijks gemaskeerde verwijzingen naar het Symposium, of naar de sonnetten van Shakespeare of Michelangelo, of naar de tragedies van Oscar Wilde en Verlaine-Rimbaud, of, om meer naar onze eigen tijd te gaan, het werk van Lodeizen of Kavafis, ook heel regelmatig voorkomen.Ga naar eindnoot36.
Schrijven tussen de regels Voor zover mij bekend is in de moderne literatuurwetenschap eigenlijk geen gericht onderzoek gedaan naar de manier waarop datgene wat een schrijver om allerlei redenen niet openlijk zeggen kan, op een verhulde manier en voor de goede verstaander toch herkenbaar, kan worden uitgedrukt. Ik ken wel een wat ouder artikel van de Amerikaanse his-
[pagina 49]
toricus Leo Strauss met de titel ‘Persecution and the art of writing’. Strauss onderzoekt daarin de invloed die vervolging heeft op de manier waarop schrijvers schrijven: ‘the influence of persecution on literature is precisely that it compels all writers who hold heterodox views to develop a peculiar technique of writing, the technique which we have in mind when speaking of writing between the lines.’ Het grote probleem is dan natuurlijk: ‘how can a man perform the miracle of speaking in a publication to a minority, while being silent to the majority of his readers.’ Strauss komt toch niet tot erg concrete resultaten, en dat is hem waarschijnlijk nauwelijks kwalijk te nemen. Het lijkt me echter dat de al of niet directe verwijzing naar andere, bekende literaire werken en de daarin beschreven situaties voor de sensibele lezer heel betekenisvol kan zijn. Volgens Strauss komt het er ten leste op neer dat de auteur zich zo dient uit te drukken dat alleen de heel zorgvuldige lezer de betekenis ontdekt. Raadselachtige of duistere uitspraken vervullen in het werk van zo'n schrijver een significante rol, omdat ze de goede verstaander opmerkzaam maken op wat er niet direct staat.Ga naar eindnoot37. Ik kom hier zo dadelijk op terug. Toch zal in veel gevallen een verschil in interpretatie als geconstateerd bij het werk van Lodeizen, Kavafis en Lorca, steeds terugkeren. Het is als met het begrip ironie in literatuur. We kunnen in een tekst wel met de technische middelen van vraagteken of uitroepteken de lezer een handje helpen bij zijn perceptie van die tekst, maar er bestaat niet een teken dat ‘ironie’ signaleert. Dat maakt dan ook dat er soms ironie wordt gezien waar die helemaal niet is, vooral waar het teksten uit een verder verleden betreft, of uit een andere cultuur dan de onze. Ironie is feitelijk natuurlijk ook verhulling. Zelfs op het gebied van de verwerking van homo-erotische thematiek zijn daar naar mijn gevoel komische voorbeelden van te geven. In 1911 verscheen de roman Levensleed van M.J.J. Exler, een boek dat het nog tot een vertaling in het Duits bracht en dat in 1926 door Herbert Lewandowski als één van zijn twee bronnen werd genomen voor een verhandeling over ‘Die gleichgeschlechtliche Liebe in der Literatur’.Ga naar eindnoot38. In dat Levensleed, een draak van een werk overigens, beschrijft Exler hoe je kunt zien of iemand een ‘Uraniër’ is, een semi-wetenschappelijke benaming voor homoseksueel uit het eind van de vorige eeuw. Evert Egger, die uiteraard medicijnen studeert (in dit soort romans zijn niet de Uraniërs, maar de dokters kenners van de kwaal!Ga naar eindnoot39.), Egger Legt Het Uit aan een zekere Adolf: ... hoe heb jij de zekerheid om te kunnen beslissen dat iemand een Uraniër is?’ vroeg Adolf. - Dat is gemakkelijk genoeg. Zij loopen gewoonlijk met kleine passen, hebben meestal droomerige of starende oogen als zij zwijgen en een eigenaardige zachte manier van glimlachen onder het praten, terwijl dan hunne oogen schitteren. Hunne lichaamsvormen zijn meestal gemakkelijk als vrouwelijk te herkennen, vooral bij nauwsluitende kleding. Hun stem is meestal hoog en dan in het gelaat zelf, bij nauwkeurig bekijken, zijn vooral de vrouwelijke trekken gemakkelijk te herkennen. Bovendien hun omgang met mannen is meestal erg vriendelijk of erg schuchter.-Ga naar eindnoot40. Dit is dus een voorbeeld van niet-ironie, maar, om de aangehaalde passage adequaat te kunnen interpreteren, moet je wel weten hoe men destijds over (homo-)seksualiteit sprak, om het deftig te zeggen: hoe het vertoog over de (homo-)seksualiteit was. Ik heb deze passage uit Levensleed aangehaald in een analogieredenering. Sommigen menen wellicht dat het citaat ironisch bedoeld is, maar op grond van kennis van de medische discussie en van de historische situatie in het begin van deze eeuw kun je toch wel aannemelijk maken dat Exler het serieus bedoelt. Analoog kun je op grond van kennis van historische context en situatie, en van het medische en literaire vertoog, aannemelijk maken dat een bepaalde tekst ‘eigenlijk’ een homo-erotische thematiek behandelt. Ook daar waar sommige critici en geleerden ‘niets wat op een speciale homo-erotische achtergrond duidt’ (Aerts) kunnen ontwaren, waarbij ik niet wil insinueren dat ze uit kwade wil niets kunnen ontwaren. Want zoals er geen speciaal teken bestaat om ironie aan te geven, bestaat er evenmin een teken om verholen homoseksualiteit te signaleren. Een zekere, daar is het woord weer, ‘sensibiliteit’, kan de onderzoeker dan wel eens helpen. Tijd voor een citaat uit de Grote-Homo-Traditie. Whitman nog eens, uit Calamus: Here the frailest leaves of me and yet my strongest lasting, Here I shade and hide my thoughts, I myself do not expose them, And yet they expose me more than all my other poems. Of anders wel het beroemde ‘Verborgenheden’ van Kavafis: Laat niemand uit wat ik deed en zei proberen af te leiden wie ik was. Er was een belemmering, die vervormde de daden en de wijze van mijn leven. Er was een belemmering, die weerhield mij vele keren als ik wou gaan spreken. Mijn meest onopgemerkte daden, en mijn meest verhulde geschriften - daaruit alleen zal men mij begrijpen...Ga naar eindnoot41. Niets zou hier duiden op een speciale homo-erotische achtergrond, als ik de citaten niet zo had gerangschikt als ik gedaan heb. Blijkbaar is het spreken over het geheim of over verhulling en verbergen paradoxalerwijze een zeer effectieve manier om de sensibele lezer opmerkzaam te maken op wat er niet staat. De masker wordt zelf het teken! De nu volgende overweging dank ik voor een deel aan mijn collega Marita Keilson-Lauritz. Zij behandelt in een binnenkort in Duitsland te publiceren boek o.m. de ‘Aussagestrategien der Homoerotik im Werk Stefan Georges’.Ga naar eindnoot42.
[pagina 50]
Mevrouw Keilson wijst erop dat er per definitie een curieuze relatie bestaat tussen maskering van de thematiek en signaal daarvoor. Immers, als de schrijver 100% succesvol is bij de maskering van wat hij ‘eigenlijk’ bedoelt, schiet hij zijn doel voorbij. Perfect verbergen is onvindbaar maken. Vandaar dat er dus signalen moeten worden uitgezonden. Een groot aantal van die signalen heb ik al aangegeven: 1. Inbedding van de thematiek in verwijzingen naar de (klassieke) traditie, zowel de literatuur (Plato, Vergilius), als de historische werkelijkheid. Voor dat laatste hebben we in Nederland het beste voorbeeld in Louis Couperus. Ik denk vooral aan De Berg van Licht (1905/6) en Iskander (1920). De nieuwste en nogal verbazende bijdrage in dezen danken we aan Adriaan Litzroth: Sebastiaan (1986). Omdat de discussie a.h.w. boventijdelijk wordt gemaakt, verliest hij door deze kunstgreep aan scherpte en actualiteit. Wie kan zich nu druk maken over wat er vele eeuwen het gebeurde. Kavafis ‘ironiseert’ het middel in zijn Temethos, Antiochiër; 400 na Chr.. Hij laat een ‘ik’, die zelf tot een groep ‘wij’ blijkt te behoren, vertellen over Temethos, die in 400 na Christus een gedicht heeft gemaakt waarin Emonides bezongen wordt, de geliefde van de Syrische koning Antiochus Epiphanes, die 600 jaar eerder regeerde. Kavafis publiceert zíjn gedicht in 1925! Het gedicht drukt een liefde van Temethos uit, een mooie en hem waardige. Wij als ingewijden, zijn intieme vrienden, wij als ingewijden weten voor wie de regels geschreven zijn. De niets vermoedende Antiochiërs lezen Emonides.Ga naar eindnoot43. Een afgeleide van dit procédé hoort wellicht ook in deze groep thuis: het genre ‘beeldgedicht’, het gedicht waarin een kunstwerk wordt beschreven. Antinoüs, Sebastiaan, Ganymedes dringen zich op, maar het aantal mogelijkheden is hier natuurlijk legio. De David van Michelangelo mag er ook wezen, evenals andere, al of niet specifieke, werken uit de Renaissance: Nijhoffs ‘Florentijns Jongensportret’ heeft op veel homosensibele lezers diepe indruk gemaakt, maar het is uiteindelijk alleen de beschrijving van een schilderij!Ga naar eindnoot44. 2. Het gebruiken van bepaalde metaforen en symbolen: geheim, angst/moed, masker, eenzaamheid, schoonheid, enz. Wie wil kan altijd zeggen dat hij niets ontwaart wat op een homo-erotische thematiek duidt. Ik heb er wel eens op gewezen dat bij Kavafis woorden als Alexandrijns, estheet, uitgelezen vaak ongeveer ‘homoseksueeel’ betekenen.Ga naar eindnoot45. Naar mijn idee vind je bij Jacob Israël de Haan iets soortgelijks met het woord ‘stout’: een ‘stoute knaap’ is een jongen waar wel wat mee valt te beginnen: Slapende Knaap. Op 't zonnig muurtje bij de Jaffapoort legt hij, de stoute Knaap, zich slapend neer. Het leven drijft zijn dwaze driften voort. Hij glimlacht in een droom zoo teer. Het kwatrijn ‘Jeruzalem’ wordt zo meteen begrijpelijk voor de homosensibele lezer: Ook hier ben ik de diep-gekwelde mens. Mij martelt het raadsel en zijn onthulling. Wat baat mijn mateloos hart de vervulling? Altijd, altijd, drijft mij een stouter wens.Ga naar eindnoot46. Over het masker dat zelf een teken wordt sprak ik al. De Spaanse dichter Luis Cernuda, vriend en tijdgenoot van Lorca, schreef in zijn bundel Las Nubes, De Wolken, ergens tussen 1937 en 1940 het gedicht ‘Amor oculto’, ‘Verholen liefde’. De eerste drie strofen bevatten vergelijkingen: Zoals de zee steeds golven doet verrijzen, zoals de lente steeds bloemen terugbrengt, zoals het menselijk afval steeds in vuur vergaat, Net zoals water, bloei of vlammen, keer jij terug, in het donker, verholen macht van de andere liefde. De wereld beneden veracht je. Maar het leven is van jou: sta op en heb lief.Ga naar eindnoot47. 3. Tenslotte zijn er, vooral in de poëzie, nog een aantal technische kunstgrepen mogelijk. Zeer significant lijkt mij het zgn. geslachtsneutrale jij-gedicht, een gedicht, vaak over liefde of verliefdheid, gericht aan een verder ongespecifieerde jij.Ga naar eindnoot48. In het vroegere werk van Hans Warren zijn er heel wat te vinden en hij was zich, blijkens zijn Geheim Dagboek, de mogelijkheden en moeilijkheden van deze techniek heel wel bewust. Ook het introduceren van een onbepaalde groep ‘wij’, als in Boutens' Strofen, het werk van George, en indirect ook even bij Kavafis, lijkt een signaal. Ik impliceerde al eerder dat men de kenmerken vandaag vaak als gezonken cultuurgoed kan aantreffen. Een mooi triviaal voorbeeld bieden de liedjes van een populaire zanger als Benny Neyman, waar het geslacht van de geliefde vrijwel altijd ongewis is. En als Benny zingt: ‘Een vrijgezel die gaat pas slapen, als hij al z'n zinnen heeft geblust’, dan ben ik zo vrij die vrijgezel op míjn manier te interpreteren! Nadeel is natuurlijk wel dat men al gauw het verwijt krijgt dat de gedichten zo weinig concreet zijn, een koele indruk maken, leeg zijn. Natuurlijk, want zouden ze dat niet zijn, dan werd het ‘geheim’ snel verraden.
Slot De Engelse dichter A.E. Housman publiceerde in 1896 A Shropshire Lad, een knaap uit Shropshire. Dit werk werd tussen de beide wereldoorlogen de meest verkochte poëziebundel van Engeland. In het laatste gedicht presenteert de dichter zich daar als een kweker wiens bloemen, d.w.z. wiens verzen, geen aftrek vinden. (Voor gedichten als bloemen: vgl. het woord ‘bloemlezing’ en Baudelaire's les Fleurs du Mal.) ... So up and down I sow them for lads like me to find, When I shall lie below them, A dead man out of mind.
[pagina 51]
Some seeds the birds devour, And some the seasons mars, But here and there will flower The solitary stars, And fields will yearly bear them As light-leaved spring comes on, And luckless lads will wear them When I am dead and gone. Iedereen heeft natuurlijk onmiddelijk gezien dat de tweede geciteerde strofe een bijzonder veelzeggende verwijzing bevat naar de beroemde parabel van de zaaier uit Matth. 13. 1-23. Ik geef alleen de relevante passages: En Hij sprak tot hen veel in gelijkenissen en zei: ‘Kijk, een zaaier ging uit om te zaaien. En bij dat zaaien viel een deel langs de weg, en de vogels kwamen en aten het op. Een ander deel viel op de rotsen waar het niet veel aarde had, en schoot meteen op... maar toen de zon opging verbrandde het en omdat het geen wortels had verdorde het... maar nog een ander deel viel in goede aarde en droeg vrucht... wie oren heeft die hore.’ En Zijn discipelen kwamen erbij en zeiden Hem: ‘Waarom spreekt U tot hen in gelijkenissen?’ En Hij zei hun tot antwoord: ‘... omdat zij ziende niet zien en horende niet horen of begrijpen.’ De dichter Housman, door J.C. Bloem tot zijn drie lievelingsdichters gerekend, geeft in dit gedicht op deze significante laatste plaats in zijn bundel aan de ‘lads like me’ een verhulde boodschap, een parabel mee. Wie oren heeft, die hore. Het merendeel van zijn gedichten zal door de lezers misverstaan worden. Maar een enkele ‘luckless lad’ zal tussen de regels door lezen en ze op hun werkelijke waarde weten te schatten, ook als de dichter al lang dood is. Misschien dat één van die enkelingen ook de openlijk homoseksuele dichter W.H. Auden geweest is. Hij deelt in een bespreking van Housmans brieven mee: ‘Voor mijn generatie scheen geen andere Engelse dichter zo volmaakt de gevoelens van een mannelijke adolescent uit te drukken’ Auden schreef al voor de Tweede Wereldoorlog een prachtig sonnet met de titel ‘A.E. Housman’, dat destijds zeer geshockeerd heeft, omdat het bepaalde suggesties bevatte. Typisch voor het soort literatuur waar ik het hier over heb gehad, is dan weer dat Auden zich heeft laten verleiden om in vele edities van zijn Verzamelde Werken het gedicht weg te laten. Pas in 1966, ook significant, mocht het sonnet er weer in.Ga naar eindnoot49. Ik hecht er aan om deze studie af te sluiten met een door Housman nooit bij zijn leven gepubliceerd gedicht, dat hij schreef ten tijde van het proces tegen Oscar Wilde in 1895, toen het merendeel van A Shropshire Lad tot stand is gekomen. Wie oren heeft, die hore: Het gedicht verwoordt de vragen van een verbaasde buitenstaander die zich afvraagt waarom de kleur van iemands haar hem tot een gehate crimineel kan maken. En hij heeft zelfs nog zo geprobeerd om zijn kruin te verbergen! Bij zijn dwangarbeid op het gevangeniseiland Portland: He can curse the God that made him for the colour of his hair. In dit gedicht is ‘niets wat op een speciale homoerotische achtergrond duidt.’ Maar ik zou mijn uiteenzetting mislukt vinden als er iemand is die beweert dat dit een gedicht is over een roodharige die daarom veroordeeld is. Portret van Alfred Housman van Sir William Rothenstein Oh who is that young sinner with the handcuffs on his wrists? And what has he been after that they groan and shake their fists? And wherefore is he wearing such a conscience-stricken air? Oh, the're taking him to prison for the colour of his hair. (.....) Oh a deal of pains he's taken and a pretty price he's paid To hide his poll or dye it of a mentionable shade; But they've pulled the beggar's hat off for the world to see and stare, And they're haling him to justice for the colour of his hair.
[pagina 52]
Now 'tis oakum for his fingers and the treadmill for his feet And the quarry-gang on Portland in the cold and in the heat, And between his spells of labour in the time he has to spare He can curse the God that made him for the colour of his hair. Noten: Dit artikel is de bewerking van een lezing over homoseksualiteit en literatuur aan de Vrije Universiteit, in een serie ter voorbereiding van het in december 1987 te houden internationale congres ‘Homosexuality. Which Homosexuality?’. Het aantal noten ziet er nogal afschrikwekkend uit, maar ik heb mede een wegwijzer willen geven naar materiaal dat nooit zo gerangschikt is en naar een materie die vrijwel niemand overziet, hoewel er veel belangstelling voor is.	eindnoot1. Toedracht en context in: Rob Tielman, Homoseksualiteit in Nederland, Meppel/Amsterdam (1982²), blz. 91-3. eindnoot2. Hans Lodeizen, Het Innerlijk Behang en Andere Gedichten, Amsterdam (1952), resp. blz. 33; 19; 41. eindnoot3. Ik ontleen het citaat (uit: Ontmoeting 6, October 1952) aan: Frans C. de Rover, Over het innerlijk behang van Hans Lodeizen, Amsterdam (1978), blz. 104. Het hele Hoofdstuk 11 (‘Waardering’) is interessant als voorbeeld van de manier waarop de kritiek (niet!) reageerde op de homo-erotische thematiek van de bundel van Lodeizen. eindnoot4. Ik citeer gemakshalve uit Stephen Coote (Ed.), The Penguin Book of Homosexual Verse, Harmondsworth (1983), blz. 262-4, een boek waarin voor veel van mijn beweringen nader bewijsmateriaal te vinden is. Het relaas van de ondergang van Wilde: H. Montgomery Hyde, The Trials of Oscar Wilde, New York (1973³). eindnoot5. Walt Whitman, ‘Earth, my likeness’ uit zijn enige bundel Leaves of Grass, waarvan vele edities bestaan. Helaas ook vele versies, zodat soms verschillende teksten in omloop zijn. Ik citeer uit de ‘laatste hand’-editie van Francis Murphy in de Penguin Classics (1986), waar Calamus op blz. 146-67 staat. Er valt nogal wat voor te zeggen om bij Whitman niet de laatste hand-editie te gebruiken, omdat hij zichzelf censureerde naarmate hij ouder en bekender werd, waardoor meestal de homo-erotische thematiek minder nadrukkelijk op de voorgrond trad. eindnoot6. De vertalingen uit: Walt Whitman, Grashalmen, vertaald door Maurits Wagenvoort, Amsterdam (1917), ‘Calamus’ op blz. 31-9. Whitman was zich zijn pionierschap heel wel bewust en werd al snel herkend als schrijver met een speciale thematiek: Robert K. Martin, The Homosexual Tradition in American Poetry, Austin/London (1979), grotendeels over Whitman en zijn invloed. Eve Kosofsky Sedgwick, ‘Towardsthe Twentieth Century: English Readers of Whitman’, in haar studie Between Men. English Literature and Male Homosocial Desire, New York (1985), blz. 201-17. eindnoot7. P.C. Boutens, Verzamelde Lyriek. Tweede Deel. 1922-1943, Amsterdam (1968), blz. 1054. Ook in: P.C. Boutens, Strofen en andere verzen uit de nalatenschap van Andries de Hoghe, Amsterdam (1983), blz. 19. eindnoot8. Vgl. Louie Crew en Rictor Norton, ‘The Homophobic Imagination: An Editorial’, College English 36, 3 (November 1974), blz. 272-90. eindnoot9. Stefan George, Gesamt-Ausgabe der Werke. Endgültige Fassung, Berlin (1927-34), Band V, blz. 23 De vertaling in Albert Verwey, Dichtspel, Oorspronkelijke en vertaalde gedichten, Amsterdam (1983), blz. 330. Verwey plaatste de verhulling van binnen naar buiten! eindnoot10. P.N. van Eyck, ‘Boutens' Carmina’, Verzameld Werk 3, Amsterdam (1959), blz. 414-28. De citaten daar blz. 414-5. Oorspronkelijk verschenen in De Beweging, October 1912. Boutens had sinds 1908 een verhouding met Cornelis van Duyvenbode, die officieel zijn ‘huisknecht’ was en dat blijven zou tot aan Boutens' dood in 1943. Ik vermoed dat in het kleine literaire wereldje één en ander algemeen bekend was. Theun de Vries weet in 1930, blijkens zijn Meesters en vrienden. Literaire herinneringen, 's-Gravenhage (1981²), blz. 88, bepaald niet als enige van Boutens' erotische voorkeur: ‘Boutens woonde aan de Laan Copes van Cattenburgh (...) tegenover de cavaleriekazerne, een strategisch punt waarvan de keuze, naar het algemeen gerucht mij dat duidelijk gemaakt had, niet los kon worden gedacht van 's meesters liefde voor de aanblik en nabijheid van een welbereden jongelingschap.’ Men realisere zich dat Boutens een zeer machtig man was in literair Nederland en gold als belangrijkste toenmalig dichter. Vgl. verder: Dr. Karel de Clerck, Uit het leven van P.C. Boutens, Amsterdam (1969²), blz. 72-3; 93. Interessant zijn enkele voorwoorden die Boutens bij vertalingen publiceerde. Daar neemt hij opvallend geprononceerde posities in: ‘Ten Geleide’ in Oden en Fragmenten van Sapfo (1923) (Verzameld Lyriek, vgl. noot 7), blz. 964-5; ‘Inleiding’ bij Oscar Wilde, De Profundis, Geautoriseerde vertaling van P.C. Boutens, Amsterdam (1913²). Van Eyck noemt de voorrede ‘bijna brutaal’ (VW 3, blz. 418) eindnoot11. W. Blok, P.C. Boutens en de nalatenschap van Andries de Hoghe, Amsterdam (1983), Hoofdstuk V: ‘De schriftelijke nalatenschap’. In Hoofdstuk III (‘Reacties’) interessant materiaal, te vergelijken met de kritiek op Lodeizen als verzameld door De Rover. (vgl. noot 3) Het gevaar van een baanbrekend en gedegen werk als dat van Blok is dat het, juist door zijn kwaliteiten, de wetenschappelijke discussie doet verstommen, omdat men denkt dat alles gezegd is. Niettemin is nog heel veel interpretatie van de Strofen mogelijk en nodig, juist waar het de verwoording van de homo-erotische thematiek betreft. Vgl. Hans Hafkamp, ‘Gedenkzuil voor een gestorven jongen. Boutens' verzen van Andries de Hoghe’, Homologie 6, 4 (juli/augustus 1984), blz. 32-5. eindnoot12. Vgl. noot 7, resp. blz. 1039; blz. 3. eindnoot13. De term ‘verkeerde liefhebbers’ dank ik aan Gert Hekma, vgl. noot 39. eindnoot14. Vgl. Thomas Karlauf, ‘Stefan George und Holland. Eine Dokumentation 1895-1983’, Stefan George und Holland. Katalog der Ausstellung zum 50. Todestag. Universitätsbibliothek Amsterdam, Amsterdam (1984), blz. 43-132. Frank Ligtvoet, ‘Een onbekend gedicht van Jan Greshof. Een kleine bijdrage tot de receptie van Stefan George in Nederland’, in: T. van Deel en Nico Laan (Red.), Staalkaart. Opstellen over Letterkunde, Amsterdam (1984), blz. 82-7, deelt mee dat Boutens een abonnement had op George's tijdschrift Blätter für die Kunst. Ligtvoet citeert een uitspraak van Boutens: ‘De brede rug van Verwey heeft elk contact tussen George en mij in de weg gestaan’, ter illustratie van het feit, ‘dat George wel in het bewustzijn van Boutens aanwezig was, maar niet doordringt in zijn poëtisch universum’. Nader onderzoek zou, naar mijn gevoel, wèl de nodige overeenkomsten aan het licht brengen. eindnoot15. Boutens, (vgl. noot 7) blz. 1034, resp. ongenummerd; Blok, (vgl. noot 11) blz. 23. eindnoot16. Anton Reichling, S.J., Het Platonisch Denken bij P.C. Boutens. Poging tot verklaring van Boutens' wijsgeerig dichten, Maastricht (1925), blz. 89. Harry G.M. Prick, ‘Inslapen in Weimar’, Maatstaf 28, 10 (oktober 1980), blz. 70-8 interpreteert het in zijn titel genoemde gedicht (Verzamelde Lyriek, Deel 1, Amsterdam (1968), blz. 456-7) als de verwoording van een homo-erotische ervaring. Reichling was dat evenmin ontgaan, te oordelen naar zijn eufemistische kwalificatie van de beminde in het vers: ‘Een ander menschenkind’. (blz. 56) eindnoot17. K.P. Kavafis, Gedichten. Vert. Hans Warren en Mario Molegraaf, Amsterdam (1984), blz. 154-5. eindnoot18. Rudy Kousbroek, Cultureel Supplement NRC Handelsblad 8-2-85 en 22-2-85. De reactie van Aerts en het (geestige) weerwoord van Kousbroek op 19-4-85. eindnoot19. James Brockway, ‘Homoseksuele romans’, Bzzlletin 16, nummer 142 (1987), blz. 75-81. eindnoot20. Robert K. Martin, Hero, Captain and Stranger. Male Friendship, Social Critique, and Literary Form in the Sea Novels of Herman Melville, Chapel Hill/London (1986), blz. X. eindnoot21. Paul Binding, Lorca. The Gay Imagination, London (1985), vooral blz. 151-60 en 205-12. Op blz. 9-10 verklaart Binding zijn credo, dat ik deel: ‘In my view the homosexual artist has his own special contribution to make to the creative illumination of life. This opinion seems to mee the reverse of sectarianism; it is part of an acknowledgement of the value and beauty of human diversity.’ eindnoot22. Frederico García Lorca, Canciones 1921-1924, Ed. Mario Hernández, Madrid (1982), blz. 83. Het verhaal over de vlinder bij Binding (zie noot 21), blz. 34-5, die er ook op wijst dat bij Plato soms de ziel als vlinder wordt voorgesteld. In het Grieks kon het woord ‘psyche’ ook ‘vlinder’ betekenen. In de Nederlandse poëzie speelt Ida Gerhardt regelmatig met beide betekenissen. eindnoot23. Johan Diepstraten en Sjoerd Kuyper, ‘Gerrit Komrij: de poëtische kamikaze’, in: Johan Diepstraten (Red.), Over Gerrit Komrij, 's-Gravenhage (1982), blz. 160-80. Het citaat op blz. 173. eindnoot24. Ik neem de term over van: Page F. Grubb, You got it from all those books. A study of gay-reading, Diss. Amsterdam (1983). eindnoot25. Hans Robert Jauss, ‘Literaturgeschichte als Provokation’, o.m. in: Rainer Warning (Hrsg.), Rezeptionsästhetik. Theorie und Praxis, München (1975), blz. 126-62. Het citaat op blz. 138. eindnoot26. Stuart Kellogg, ‘The Uses of Homosexuality in Literature’, Journal of Homosexuality 8, 3/4 (1983), blz. 1-12. Overigens niet zo'n doordacht artikel. Het citaat op blz. 3. Het tijdschriftspecial is ook als apart boek uitgebracht: Stuart Kellogg (Ed.), Essays On Gay Literature, New York (1984). eindnoot27. Rictor Norton, The Homosexual Literary Tradition: An Interpretation, New York (1974), te sterk beïnvloed door Jungiaans ideeëngoed. Enigszins hetzelfde bezwaar heb ik tegen de Inleiding van David Galloway en Christian Sabisch, Wij twee jongens. Mannelijke homosexualiteit in de 20-ste eeuwse literatuur, een internationale bloemlezing., Amsterdam (1984), die op zich heel aardig is voor beginners in de literaire homostudies. Voor mijn eigen visie, zie: Wim Hottentot, ‘Von Mann zu Mann. Die Varianten der Homosexualität in der Literatur’, Forum Homosexualität und Literatur 1,2 (1987), een uitgebreide versie van stukken in Vrij Nederland Boekenbijlage 28-9-1985 en Congresboek vijfde jaarmarkt lesbische en homostudies, Erasmus Universiteit Rotterdam, I.P.S.P.-publikatie nr. 79 (1986), blz. 50-6. Vroegere bloemlezingen zijn uiteraard zeer interessant voor een mogelijke traditie. Vgl. bv. Elisarion von Kupffer, Lieblingminne und Freundesliebe in der Literatur. Eine Sammling mit einer ethischpolitischen Einleitung, Leipzig (1900), een boel dat met een polemische bedoeling was samengesteld, vgl. Hekma (noot 39), blz. 73; Edward Carpenter, Iolaüs. An Anthology of Friendship, New York (1917), herdr. 1982. Beide boeken bevatten voor meer dan de helft vertalingen van Griekse en Latijnse teksten. eindnoot28. Een voortreffelijke inleidende uiteenzetting over problemen bij onderzoek op het gebied van de literaire homostudies, meer literatuursociologisch dan mijn werk: Maurice van Lieshout, ‘Homo's tussen fiktie en werkelijkheid. Uitgangpunten voor literair-historisch onderzoek naar homoseksualiteit’, Homologie 7, 1 (jan./feb. 1985) met uitgebreide bibliografie. Een Duitse vertaling in Forum Homosexualität und Literatur 1, 1 (1987), blz. 73-86. eindnoot29. Wallace Hamilton, Kevin, New York (1980). Het citaat uit de pocket-editie, blz. 154. eindnoot30. De Clerck (vgl. noot 10), blz. 27. eindnoot31. Vgl. Strato van Sardeis (Sic! Moet ‘Sardes’ zijn, of anders ‘Stratoon’), Knapenliedboek, vert. Charles Vergeer, Amsterdam (1976). Vergeer begrijpt soms helaas het Grieks niet. Blok (vgl. noot 10), blz. 66-70, wijst op het epigram, dat op naam van Plato is overgeleverd (Anthologia Graeca 7.670) en dat Boutens in een veelzeggende contekst verwerkte in zijn Spel van Platoons leven. Voor de vroege Engelse verwerkingen vgl. Timothy d'Arch Smith, Love in Earnest. Some Notes on the Lives and Writings of English ‘Uranian’ Poets from 1889 to 1939, London (1970), blz. 183-6 en passim. Kavafis' ‘Hij vroeg naar de kwaliteit’ (vgl. noot 17, blz 372-5 en de aantekening op blz. 450) staat niet los van Anthologia Graeca 12.8 (Strato), waar ‘ik’ een bloemenwinkel passeert en aan een mooie jongen, die daar een bloemenkrans staat te vlechten, dubbelzinnig vraagt, voor hoeveel hij zijn ‘krans’ verkoopt. In Ian Young (Ed.), The Male Muse. A Gay Anthology, New York (1977⁴) staat op blz. 28 een gedicht van Jim Eggeling, ‘Buying a Rose in San Antonio’, dat ontegenzeggelijk verwijst naar hetzelfde gedicht van Strato. Het verbaast dus niet dat Eggeling, blijkens de ‘Notes on contributors’, vertalingen maakte uit Strato: Boyborne Songs. Het gedicht ‘Bloemenjongen’ van de Friese dichter Obe Postma, door Hans Hafkamp aangehaald in de inleiding van de door hem samengestelde bloemlezing homo-erotische poëzie Naar vriendschap zulk een mateloos verlangen, Amsterdam (1979), zou in deze reeks ook wel eens thuis kunnen horen. eindnoot32. Het eerste citaat van Marlowe ontleen in aan: Hans Mayer, Aussenseiter, Frankfurt a.M (1975). Het boek behandelt drie groepen ‘buitenstaanders’ van de geschiedenis: vrouwen, homoseksuelen en joden. Het citaat op blz. 189. Het is een boek in de beste liberale tradities van Duitsland, maar het hanteert (als wel meer hier genoemd werk) een anachronistisch beeld van de homoseksualiteit als onhistorisch verschijnsel en in principe door de eeuwen heen gelijk. Het tweede citaat van Marlowe komt uit een boek dat dat bezwaar juist niet heeft en dat, naar mijn smaak, in zijn beknoptheid één van de beste historische uiteenzettingen is: Alan Bray, Homosexuality in Renaissance England, London (1982). Het citaat op blz. 20. Vgl. ook blz. 63-5. eindnoot33. Vgl. Adolfo Caminha, Bom-Crioulo. The Black Man and the Cabin Boy, Transl. E.A. Lacey, San Francisco (1982). Op blz. 10 van de Introduction noemt Raul de Sá Barbosa de naam ‘a transparent clue’. Boeiend voor Caminha's visies en de contekst van het boek ook de verhandeling van Robert Howes op blz.11-6. eindnoot34. Aeschylus schreef een verloren gegane tragedie: De Myrmidonen waarin de liefde van Achilles en Patroclus centraal stond. Vgl. K.J. Dover, Greek Homosexuality, London (1978), blz. 197, het beste boek op dit moment over het onderwerp. Geen periode uit de geschiedenis is beter onderzocht dan die van het klassieke Griekenland, hoewel ook hier het laatste woord nog lang niet is gezegd. Dover zwijgt bv. over de discussies knapenliefde versus vrouwenliefde., zoals die te lezen staan in de Erotikos van Plutarchus en de Erotes van Ps. Lucianus, met daarin veel nog steeds gehoorde argumenten. Vgl. Plutarch's Moralia IX, Vert. E.L. Minar Jr., F.H. Sandbach en W.C. Helmbold, Loeb Classical Library, London (1961), blz. 303-441 (Tekst en vertaling van W.C. Helmbold); Lucian VIII, Vert. M.D. Macleod, Loeb Classical Library, London (1967), blz. 147-235. Korter dezelfde discussie in Achilles Tatius, Clitophon en Leucippe 2.35-8, een tekst die tegenwoordig door papyrusvondsten veel vroeger wordt gedateerd (nl. eind tweede eeuw) dan in de Loeb Classical Library-editie van S. Gaselee, London (1917). eindnoot35. Michaïl Koezmin, Op Vleugels vertaald door Kristien Warmenhoven, Amsterdam (1984), Het eerste citaat blz. 24, het tweede blz. 113. De prachtige mythe van de bevleugelde ziel in Plato, Phaedrus 246 a-256 d. Het door mij vertaalde stukje: 251 c. eindnoot36. In de nieuwste Nederlandse bloemlezing homo-erotische poëzie: David heeft ook een achterkant, verzorgd door Mark Thornton, Amsterdam (1985) vind ik bv. de volgende verwijzingen: Kavafis (blz. 11; de gedichten op blz. 42-3 zijn zeer Kavafiaans), Boutens (blz. 33), Jac. van Hattem (blz. 34), Arcadië, Priapus (blz. 43), David van Michelangelo (blz. 57). Indirecter: een gedicht als ‘Het Beest’ (blz. 15), dat in de klassieke epigrafische traditie staat van de verhulde beschrijving van het mannelijk orgaan. ‘Liefde die naamloos blijkt’ (blz. 20) verwijst natuurlijk naar Alfred Douglas (vgl. noot 4) of misschien ook wel naar de Bücher der namenlosen Liebe, die de Schotse Duitser John Henry Mackay onder het pseudoniem Sagitta publiceerde, Parijs (1913), herdr. Berlijn (1979); ‘Een knapenlied zoals er vele reeds geschreven zijn’ (blz. 22), dat over een klerenhanger blijkt te gaan: ook de epigrafische traditie, voor de onverwachte clou, vgl. bv. Martialis 12.49 (vertaald als ‘Misverstand’ door E.B. de Bruyn, Sex en Eros bij Martialis, Amsterdam (1979), blz. 112), waar de schijnbare beschrijving van een beeldschone jongenstweeling die van een tweetal edelstenen blijkt; ‘En dát is wat ik wil: dat hij mij mint... én vreest.’ (blz. 39): vgl. Martialis 5.46 (De Bruyn, blz. 120: ‘Ik wens niet dat je van me houdt/ maar wil ook niet dat je me vreest.’). Beide gedichten in een SM-achtige context; ‘Een prettig probleem’ (blz. 44), vgl. Anthologia Graeca 12.207 (Strato), waar ook het Parisoordeel wordt geassocieerd met hetzelfde prettige probleem: wie heeft de mooiste! eindnoot37. Leo Strauss, Persecution and The Art of Writing, Westport (Conn.) (1976²), blz. 22-37. De citaten blz. 24-5. Die raadselachtige of duistere uitspraken doen natuurlijk sterk denken aan de begrippen Unbestimmtheit en Leerstelle, ‘onbepaaldheid’ en ‘lege plek’, die Wolfgang Iser in de receptietheorie introduceerde in zijn vermaarde inaugurele rede ‘Die Appellstruktur der Texte’, bv. opgenomen in Warning (Hrsg.), vgl. noot 25, blz. 228-52: ‘Aus der Semiotik wissen wir, dass innerhalb eines Systems das Fehlen eines Elements an sich bedeutend ist. Überträgt man diese Feststellung auf den literarischen Text, so muss man sagen: Es charakterisiert diesen, dass er in den Regel seine Intention nicht ausformuliert. Das wichtigste seiner Elemente also bleibt ungesagt,’ (blz. 248). Iser spreekt eigenlijk steeds over literair proza, maar zijn uitspraken zouden ook breder kunnen worden toegepast. Het nadeel van vrijwel alle studies op receptie-theoretisch gebied is hun eigen ‘Unbestimmtheit’. Je kunt er concreet meestal weinig mee beginnen. eindnoot38. Vgl. Volker Ott, Homotropie und die Figur des Homotropen in der Literatur des zwanzigsten Jahrhunderts, Frankfurt a.M (1979), blz. 9-11. Het boek is tot op dit moment de uitgebreidste verhandeling over de relatie homoseksualiteit-literatuur. Het is nogal sociologisch gericht, vraagt vooral naar het beeld dat er van de homo-erotiek en de ‘homotroop’ wordt gegeven. Het bevat daarnaast veel informatie over schrijvers en titels, maar wordt ontsierd door een verlangen naar positieve helden en een roep om een adequate uitbeelding van de ‘homotrope’ werkelijkheid. Daardoor heeft Ott een weerzin tegen literatuur waarin conflict, criminaliteit en buitenstaanderschap centraal staan, maar vergeet dat juist die drie zaken vaak een noodzaak zijn voor de werking van een tekst. De ‘poetry of married life’ heeft niet veel moois opgeleverd. eindnoot39. Voor de hele problematiek van de ‘beeldvorming’ rondom en de creatie van de negentiende-eeuwse homoseksueel, iets heel anders dan de sodomiet uit de achttiende eeuw, vgl. Kenneth Plummer (Ed.), The Making of the Modern Homosexual, London (1981). Voor Nederland: Gert Hekma, Homoseksualiteit, een medische reputatie. De uitdoktering van de homoseksueel in negentiende-eeuws Nederland, Diss. Amsterdam (1987). Over de literatuur op blz. 208-9. eindnoot40. M.J.J. Exler, Levensleed. Psychologische roman. Een boek voor ouders, 's-Gravenhage (1911). Voor titels en inhouden van enkele van deze homoseksuele keukenmeidenromans: Gerrit Komrij, ‘Van de Verkante Keer’, in: Averechts, Amsterdam (1980), blz. 146-84 (Ook in Ron Mooser (Ed.), Het huis dat vriendschap heet. Mannelijke homoseksualiteit in de twintigste-eeuwse Nederlandse literatuur, Amsterdam (1985), blz. 266-96; Jan Fontijn, ‘Levensleed of anders zijn dan anderen’, in: Jan Fontijn, Leven in extase. Opstellen over mystiek en muziek, literatuur en decadentie rond 1900, Amsterdam (1983), blz. 166-84. eindnoot41. Whitman, vgl. noot 5, blz. 163; Kavafis, vgl. noot 17, blz. 105. eindnoot42. Marita Keilson-Lauritz, Von der Liebe die Freundschaft heisst. Zur Homoerotik in Werk Stefan Georges, Berlijn (1987). Veel van de ideeën die in dit artikel verwoord worden zijn mede dankzij Mevr. Keilson tot stand gekomen. eindnoot43. Kavafis, vgl. noot 17, blz. 309. Kavafis maakt in zijn werk van de grote Hellenistische steden Alexandrië en Antiochië een soort anachronistische ‘vrijplaatsen’ voor een moderne homo-erotiek: Philip Sherrard, ‘Cavafy's Sensual City: A Question’, in Denise Harvey (Ed.), The Mind and Art of C.P. Cavafy. Essays on his Life and Work, Athene (1983), blz. 94-9. eindnoot44. Voor het ‘genre’ beeldgedicht vgl. T. van Deel, ‘Over Bruegels De val van Icarus. Poëzie en beeldende kunst (I)’, De Revisor 9, 1 (1982), blz. 50-7. Id., ‘Vaasgedichten. Poëzie en beeldende kunst (II)’, De Revisor 9, 2 (1982), blz. 44-9. Ron Mooser, ‘Enkele gedachten over “homo-erotische” poëzie’ in zijn in noot 40 genoemde bloemlezing, blz. 31-7, onderscheidt vier types jongens- en mannenbeschrijvingen, maar komt niet tot een erg verhelderende indeling. eindnoot45. Wim Hottentot, ‘Wilde, Pater en Kavafis’, Maatstaf 32, 7/8 (1984), blz. 74-9. eindnoot46. Jacob Israël de Haan, Verzamelde Gedichten II, Amsterdam (1952), resp. blz. 256; 211. eindnoot47. Over Cernuda vgl. Barber van de Pol en Maarten Steenmeijer (Vert.), De generatie van '27, Amsterdam (1985). De vertalingen zijn niet alle even geslaagd, maar vooral ‘Afscheid’ (blz. 118-21) is prachtig. De opmerkingen over Cernuda achterin het boek (blz. 231-8) geven bepaald geen blijk van grote kennis van de Cernuda-‘Forschung’. Mijn vertaling ontleen ik aan Luis Cernuda, La realidad y el deseo, Madrid (1982⁷), blz. 180. Voor ‘in het donker’, vgl. het gedicht van Lord Douglas, noot 4: ‘by night’. En voor ‘het leven is van jou’, vgl. Boutens, noot 15, ‘Toch blijft in heel uw Weerld de zege hare.’ Heel mooi (en voor ons thema van belang) zijn ook A un poeta muerto (F.G.L.), over Lorca (blz. 135-8), met de veelzeggende en in Spanje steeds genegeerde regels: Zie de stralende jongens/ die je levend zo hebt liefgehad/ in hun vergankelijkheid samen gaan naar de schittering der zee...; bij Coote (vgl. noot 4), blz. 316, staat een vertaling van Birds in the night, over Rimbaud en Verlaine. Een bloemlezing uit het werk, met vooral een goede inleiding en bibliografie is die van José María Capote in de Ediciones Catedra, Madrid (1984²). eindnoot48. Vgl. James S Holmes pp, Early Verse. Selected Poems 1947-1957, Amsterdam (1985), die op blz. 29 schrijft: ‘Some of the manuscripts are in the second person instead of the third. (That's the way we did it in those days.)’ eindnoot49. Ik schreef uitgebreider over Housman in Homologie 6, 2 (Maart/april 1984), blz. 26-8, met bibliografie en vindplaatsen van de citaten. De twee geciteerde gedichten komen uit The Collected Poems, London (1977²³), resp. blz. 65-6 en 152-3. Het sonnet van Auden nu in W.H. Auden, Collected Poems. Edited by Edward Mendelson, London (1976), blz. 148. Ron Mooser maakte mij erop attent dat in Vriendschap, maandblad voor de leden van het C.O.C., Jrg. 12, december 1957, een artikel verscheen van Louis Castine: ‘een dichter en de kleur van zijn haar’, over Housman!