Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 30]

[Vervolg: Een koffer boeken]

helemaal niks.’ ‘Zonde, met al je negens en achten kun je...’ ‘Ach,’ zei ze, ‘ik wil alleen - nou ja, wat wil ik eigenlijk...’
Ze zwaaide nog even naar me vanuit haar huisdeur, ach, zwaaien was het niet te noemen, een soort gebaar alsof ze iets van zich af wou werpen. (p. 44/45)

en vervolgens op de reünie aan het eind van het verhaal. Als Tommie nog geleefd had, had die Madeleen na afloop meegenomen. Nu neemt Bo die taak op zich. Er tussendoor mag hij van Bettina nog een omhelzing in ontvangst nemen die voor Tommie is bestemd:

(...) klopte ze, op weg naar haar kamer, nog aan mijn deur en in de deuropening sloeg ze haar armen om mij heen en zoende mij hard en pardoes op mijn mond. Ze wiegde een beetje heen en weer en ik rook whisky. ‘Ik ben,’ zei ze, ‘ik ben een beetje opgewonden, ik weet dus niet precies wat ik doe, maar die Umarmung, - die Umarmung geef ik aan jou.’ (p. 18)

Ze gaat naar haar kamer zonder zelfs nog om te kijken. Op p. 77/78 is opa in topvorm. Hij verhaalt daar zijn ontmoeting met Dientje Caldenfeld, zijn latere echtgenote. Hij vertelt haar om haar te imponeren (wat anders) het verhaal van een mislukte liefde voor Alice uit Kralingen. Alice is uit de duim gezogen, maar het verhaal laat niet na indruk te maken op Dientje, die het hele verzonnen verhaal voor waar aanneemt, terwijl ze opa's lotgevallen (volgens opa, maar mogen we hem wel geloven?) met Mata Hari als fantasie bestempelt. Het verhaal is de waarheid, zoals Springer in het interview met Corine Spoor vaststelde. Maar de waarheid is in dit geval maar een verhaal. Opa kent zijn klassieken, want hij waarschuwt de lezer dat de naam van het meisje uit Kralingen betekenisvol is: ‘Alice (Alice!)’. Opa wil goed gelezen worden.

Opa legt de nadruk op het probleem van schijn en werkelijkheid, van feit en fictie, dat een van de belangrijkste motieven is in de literatuur van de twintigste eeuw. Een probleem ook dat nauw verbonden is met het probleem van het schrijverschap.

Tijdens een toevallige ontmoeting op het strand bekent Félice Buurmans aan Bo, dat ze zich rijp genoeg voelt voor de rol van Bérénice in het gelijknamige toneelstuk van Racine, volgens haar de mooiste rol uit de klassieke toneelliteratuur. Als het toneelstuk van de reünie begint, fluistert Bo, die een goed luisteraar is, anders breng je het niet tot secretaris, op Félices begroeting (Daniel, mon amour; 25 jaar ervoor had ze in de gangkast gefluisterd ‘Adieu, Daniel’. Bo was toen over de stofzuigerslang gestruikeld, maar nu heeft hij zijn onhandigheid beter onder controle:) ‘Bonsoir, Bérénice’. Ook daarna noemt Bo haar in gedachten nog een keer Bérénice. (Ook hier weer het dooreen lopen van fictie en werkelijkheid, van toneel en leven. Félice speelt ook in het dagelijks leven (slecht) toneel. Een prachtige, ironische tekening van de Nederlandse acteur m/v.)

De stof ontleende Racine aan de Vita Titi uit De vita duodecim caesarum van Suetonius. (Springer heeft het ontlenen niet van een vreemde!) Het stuk verhaalt de liefde van Tite en Bérénice. Als Titus keizer wordt, verwerpt hij haar. Hij kiest voor het ambt i.p.v. voor zijn privéleven, de liefde van en voor Bérénice: de zaken gaan voor het meisje. Ook in Bougainville komt dit motief voor. Tommie laat Madeleen aan haar lot over op het afscheidsfeestje en daarna ten faveure van zijn carrière. Op het feestje oefent hij duchtig (‘Now wait a minute, lady’).

Als hij 25 jaar later zijn fout inziet, is het te laat. Misverstand of geen misverstand.

Een gedeeltelijk antwoord op de vraag naar de betekenis van (Ter Braak en) Du Perron, die door o.a. Reinjan Mulder en W.F. Hermans wordt gesteld is te vinden bij veel Indische schrijvers of schrijvers met een Indische achtergrond of jeugd. Ook Bo heeft zijn jeugd in Indië doorgebracht. Dat hij Het land van herkomst heeft gelezen, schrijft hij op p. 98:

Ik had al gerepeteerd wat ik tegen Heverlé zou zeggen als ik ooit aan de beurt kwam. Hele stukken net nog nagelezen in Het land van herkomst.

Ook nu weer wordt er niet voor niets verwezen. Ook Het land van herkomst heeft zijn invloed op Bo gehad. Slechts enkele parallellen: de gelijkenis tussen de vader van Ducroo en opa De Leeuw is groot. Beiden hebben een voorkeur voor actrices, beiden waren in hun jonge jaren een Don Juan. De affaire tussen vader Ducroo en Mathilde in Lille is sterk verwant aan het Mata Hari-verhaal van opa. Datzelfde verhaal over Mathilde vormt trouwens het uitgangspunt voor de roman Quissama.

De jeugdvriendschap tussen Arthur Ducroo en Arthur Hille, de uitslover (ook hier), lijkt sprekend op de verhouding tussen Tommie en Bo:

Pas in 5 alpha kwamen we weer bij elkaar te zitten. Tommie was populair, kon prachtig met Indisch accent grappen vertellen, werd gekozen tot praeses van de schoolvereniging. Hij bombardeerde mij tot assessor. Dat baantje betekende voornamelijk met een bakfiets rekwisieten bij elkaar zoeken voor de toneelavondjes die hij elke derde zaterdag van de maand organiseerde. (p.38/39)

Leg dat eens naast het volgende fragment uit Het land van herkomst:

Wij bespraken de meeste dingen die in de bestuursvergadering beloten moesten worden vooruit, want in wezen was hij ook de chef van de hele vereniging. Toen de voorzitter plotseling aftrad - de praeses, zei hij altijd - kwam Arthur (Hille, HN) stralend de volgende bestuursvergadering binnen: ‘Ik heb al een nieuwe praeses!’ Wij keken verwonderd op; hij legde met dezelfde glimlach zijn hand op mijn schouder: ‘Jij natuurlijk. Voor secretaris kan iedere klooi dienen; voor mijn part bombarderen we Jan Tek Li tot secretaris (...). Dus, nietwaar, Ducroo wordt onze nieuwe praeses.’ (p. 380)

[p. 31]

Herhaling (tot zelfs het woord ‘bombarderen’) met variatie.

Bo moet wel een schok van herkenning gekregen hebben, toen hij op p. 419 van het Het land van hetkomst las ‘vreemde neiging zich te vestigen’. Zou dat te maken hebben met de vele malen dat er in Bougainville afscheid genomen wordt?

Tommie neemt afscheid van Madeleen en Bettina, Bettina van Bo, Bo van Madeleen (of is het omgekeerd?) en Ole, de Zweedse diplomaat, etc. etc. De onrust die uit die zin op p. 419 blijkt, kenmerkt in hoge mate het gedrag van Bo (‘steeds weer zoekend naar een antwoord op de vraag waarom ik (...) onzekerheid en onrust zocht’ (p. 90) en Tommie, de vliegende Hollander.

De vader van Ducroo schrijft ook al - net als opa De Leeuw - opstandige stukjes.

Opa lijkt trouwens wel een collage van figuren uit Het land van herkomst. Naast de hiervoor reeds gesignaleerde parallellen zien we bijv. op p. 185 het volgende fragment:

De patih van Sukabumi, man van mijn moeders goede vriendin, was niet dood, maar had hersenverweking en werd in een donkere kamer verborgen gehouden. Ik werd eens bij hem gebracht zoals hij daar zat, met een blauwe bril voor de ogen: (...)

Is dat opa niet op de zijgalerij weggestopt? Ook Evert Reedijk heeft trekjes van opa:

Evert Reedijk was inderdaad het type van een ‘heer’, ook tegenover de bevolking; hij was zeker niet minder ‘mitra noe tani’ (vriend van de landman), maar dan niet van het soort dat voornamelijk de desa helpt bevolken en blanke kinderen met blauwe ogen in verschillende streken achterlaat. Hij schreef artikelen in het engels over de beloften van het land, (...). Maar hij stierf ten slotte als een van de onbegrepen helden van Conrad, romantisch en verlaten, door de collega's tot het bittere eind voor een dwaas aangezien, door de inlanders bemind (...) (p. 208)

Voor de sfeer van Bougainville en de levensfilosofie, het levensgevoel van Bo en Tommie is echter het slot van Het land van herkomst van veel groter belang. Ducroo schrijft daar in een zijn pak beschreven papier (ook hier!) begeleidende brief, gericht aan Wijdenes (= Menno ter Braak):

Na alle wroeten zie ik maar één wijsheid: zolang men leeft, te leven volgens de eigen aard en alsof men toch de ruimte vóór zich had, met alle nieuwsgierigheid en hoop waar men nog mee behept is, maar ook met een voldoend quantum pessimisme om ons in één minuut te verzoenen met het einde van alles wat ons leven mogelijk maakte, mogelijk in iedere betekenis. (p. 540)

Een besef waar heel Bougainville van doortrokken is, zoals deze roman ook doortrokken is van heimwee naar het land van herkomst, het land van de jeugd. Vergelijk de beschrijvingen van de Indische episode maar eens met de periode direct erna, op de Hollandse school. Geen afstandelijkheid, geen ironie, maar warmte, vertedering, mededogen bijv. met opa, die ‘rare orang’ en de moeder van Tommie die aan voor de jongens onbegrijpelijke huilbuien lijdt. Een tweede citaat uit de brief van Ducroo aan Wijdenes snijdt het probleem van het schrijverschap aan. In het al eerder genoemde interview van Corine Spoor met Springer, zegt de laatste over het componeren van een verhaal:

Je kunt wel gaan zitten en denken: nu ga ik precies van a tot z opschrijven wat ik heb meegemaakt in Teheran, maar zo'n verhaal gaat zichzelf schrijven, het loopt uit de hand. (...)
Ik heb wel eens schemaatjes opgezet, dat komt nooit uit, daar klopt dan later niets meer van. Ze lopen met je weg, hë, die figuren, als je ze eenmaal goed voor ogen hebt. Dat heeft Bougainville ook, het Bangladesh-gedeelte wat minder dan de rest misschien, maar voor het Indische gedeelte, de figuur van die opa van de hoofdpersoon, die werd heel anders dan ik had gedacht. Dat is toch een beetje het zichzelf schrijven.

Ducroo schrijft aan Wijdenes:

Toen ik eraan (= Het land van herkomst, HN) begon had ik een vaag idee dat alles vooral op de liefde zou neerkomen; daarin heb ik mij vergist. Ik heb je al eens gezegd waarom, ik zou het voor mijzelf nog beter kunnen formuleren, maar het doet er niet toe: ook met alle deugden toegerust van het cynisme schrijft men niet wat men wil, alleen wat er in een bepaalde fase uit kan. En men kan immers ook zichzelf niet weergeven; men legt zich neer bij de theorie dat men op zijn best een dubbelganger van zichzelf maakt. (p. 535)

Dit is ook Bougainville: de moeite die het Bo kost Bougainville op papier te krijgen én het dubbelgangersmotief. Bo is diplomaat en schrijver, zaakgelastigde in Bangladesh, woonde in zijn jeugd in Indië, zat in de periode van 1948 tot en met 1952 op het Christelijk Gymnasium (Sorghvliet) in Den Haag, studeerde in Leiden evenals C.J. Schneider, de werkelijke naam van F. Springer. Bo is de dubbelganger van F. Springer, de schrijver, en C.J. Schneider, de diplomaat.

Het is het probleem van het autobiografische, dat eigenlijk geen probleem is, maar Du Perron heeft het erover, Bo heeft het erover (Allemaal gelogen, p. 125) en André Malraux speelt ermee.

Diens reis naar Cambodja stond model voor La voie royale en in zijn Antimémoires (1961) tracht hij een ideale mixture te vinden van feit en fictie.

Op de zitting (zo zou je de ontmoeting tussen Tommie en Bo op die hotelkamer van Bo wel kunnen noemen) in Bangladesh wordt door Tommie over de grote Algemeenheden des Levens georeerd. Hij is (levens)moe en alleen nog maar in staat over algemeenheden te praten, echte communicatie is er niet bij. Een van de onderwerpen van gesprek is de Amerikaanse dichter Robert Lowell, die Tommie ‘persoonlijk gekend had’ (p. 9) (De werkwoordstijd is

[p. 32]

wat vreemd, want Lowell stierf op 12 september 1977 en de rest van het gesprek staat in de onvoltooid verleden tijd). De combinatie van Lowell en een Betere Wereld en Macht en Onmacht is begrijpelijk, omdat Lowell zich - evenals trouwens Arthur Ducroo en zijn Parijse vrienden in hun gesprekken - ook intensief met die zaken bezighield.

Over de gelijkenis tussen het bestaan van Lowell en dat van Tommie is door H. Bekkering in het tijdschrift Literatuur 1984/3 al gewezen. Zijn ommezwaai van Fellow American naar criticus van het Amerikaanse imperialisme (Vietnam, zo sloeg hij een uitnodiging af van President Johnson voor een optreden op het Witte Huis vanwege diens Vietnambeleid) wordt door Bekkering niet genoemd, hoewel ook hier overeenkomsten met Tommie zijn te herkennen. Dit is echter van veel minder belang dan Lowells opvattingen over literatuur, die door Bekkering evenmin worden genoemd. Voor een goed begrip van Bougainville zijn Lowells opvattingen van fundamenteel belang. In Imitations bundelde Lowell een aantal vertalingen van poëzie. Over vertalen had hij een zeer uitgesproken mening. Vertalen was voor Lowell vervormen. Het orgineel was voor hem een uitgangspunt, meer niet. Geen translatio, meer imitatio. In zijn inleiding tot de bundel Imitations zegt Lowell dat hij bij het imiteren van andermans gedichten roekeloos omspringt met de letterlijke betekenis, maar zijn best doet de toon, de sfeer van het orgineel over te brengen. Imiteren is voor hem ook scheppend bezig zijn, literatuur maken. Als bron voor literatuur is literair werk even belangrijk als het leven zelf.

Hierin ligt de boodschap die Bo zijn lezers meegeeft aan het begin van het boek: ik neem uit de literatuur wat van mijn gading is. De literatuur is ook een bron voor de literatuur. Niet alleen mijn levensloop biedt stof voor een roman en met het orgineel mag ik roekeloos omspringen. Zo bezien is Lowell een van de sleutelfiguren van de roman. Hij fungeert als een wegwijzer. Hij geeft aan op welke wijze de lezer de aangehaalde literatuur moet benaderen. Niet als een bewijs van schijvers belezenheid, maar als een signaal dat de door de schrijver gelezen literatuur meeklinkt in zijn werk, welbewust zelfs tot een integrerend bestanddeel is gemaakt.

Al de voorafgaande voorbeelden moeten gezien worden in het licht van dat centrale thema: Bougainville is in belangrijke mate een roman over het schrijven. Het verhaal is het spiegelbeeld van het schrijfproces. Waarschijnlijk zal een nadere analyse van andere elementen in het verhaal (muziek, toneel, film) dit thema alleen nog maar verbreden. Voor wat betreft de film heeft Bekkering in het hiervoor genoemde artikel al een eerste aanzet gegeven. Het thema van het schrijverschap in Bougainville heeft twee aspecten:

1.	het vormgeven aan het lijden aan het leven, aan de heimwee: een vluchtpoging. Voor Bo is het schrijverschap een poging een oplossing te vinden voor het gevoel van verloren zijn, een uitweg uit de misère die leven heet.
2.	de verkenning van de verhouding tussen feit en fictie, of de vraag: wat is werkelijkheid? Een verkenning die in Bougainville (uiteraard) niet tot een oplossing leidt, maar die in Quissama wordt voortgezet in het verhaal van King Velderman over Pauline, maar vooral in het grondthema, verwoord in motto en slotalinea.

Het centrale gegeven van Bougainville (het schrijverschap) wordt ondersteund door de literaire citaten en door de structuur van het verhaal: een schijnbaar onwillekeurige verdeling van verschillende literaire codes (verhaalde gebeurtenissen, herinneringen, dagboekfragmenten van verschillende personen).

Al deze elementen zijn nieuw in het werk van Springer. In zoverre mogen we spreken van een ommekeer. Dat het zich bezig houden met het wezen van het schrijverschap niet een frivool uitstapje was, toont Quissma aan, evenwel zonder de grillige structuur van Bougainville!