Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 25]

H. Neervoort
Een koffer boeken: Springers huiswerk

Een roman die als motto heeft

Tu ne peux pas aimer une femme, un homme, sans les avoir d'abord inventés.

en eindigt met

Ik schreef. Steeds sneller schreef ik, want alles moest worden vastgelegd voordat er iemand binnenkwam om te beweren dat Pauline, King Velderman en ik zelf nooit hadden bestaan.

kan nergens anders over gaan dan over het schrijven. En daar gaat Quissama dan ook over. Dat Hans Warren in de Provinciale Zeeuwse Courant finaal over deze zin heen heeft gelezen en bijgevolg weinig van het boek begrepen heeft, is vreemd, want als hij Bougainville gelezen had (en aangenomen mag worden, dat hij dat heeft getuige de laatste zin van zijn bespreking ‘..., maar helaas bereikt hij (...) het kwaliteitspeil van vorig werk van eigen hand niet.’), had hij moeten zijn gewaarschuwd.

Bougainville immers markeert een (voorlopig) keerpunt in het werk van F. Springer. Dat de vaste ingrediënten van Bericht uit Hollandia, Tabee, New York en Zaken overzee, de diplomatieke dienst, het binnenlands bestuur in Nieuw Guinea, de jeugd in Nederlands Indië, het patsertype en het ontheemd in deze wereld staan, ook in Bougainville aanwezig zijn, kan niet verhullen, dat er een belangrijk thema bijgekomen is: het schrijverschap.

Deze thematiek manifesteert zich in de roman op drie niveaus: de status van de hoofdpersoon, uitspraken van de romanfiguren en het literaire citaat.

Op het laatste aspect wil ik in dit artikel nader ingaan, op de eerste twee slechts in zoverre als nodig is om een kader te schetsen waarbinnen de literaire verwijzingen gesitueerd kunnen worden.

In Bougainville kiest Springer voor het eerst een ik-persoon die niet alleen maar verteller is van de gebeurtenissen, maar die ook de schrijver is van het verhaal dat de lezer aan het lezen is. Die schrijvende ik-figuur krijgt zelfs een verleden als auteur: op p. 50/51 wordt Bo, de ik-figuur, door Tommie gepresenteerd als schrijver

Ze (= Tommie en zijn vrouw) liepen een eindje met ons mee langs Lexington Avenue, naar ons hotel. Toen ze in een taxi stapten riep hij uit het raampje: ‘Wat ik je nog zeggen wou, die laatste verhalenbundel van je is verdomd goed gelukt!’ Zwaaien en weg.

van een verhalenbundel die Tommie blijkens een aantekening in het kasboek van opa van Bo cadeau had gekregen. Op de bladzijde ervoor (p. 73) heeft Tommie Bo gekarakteriseerd als de schrijver van ‘gladde verhaaltjes’. Dat schrijversverleden wordt nog benadrukt door Madeleen, die op p. 125 zegt:

‘Ik heb de meeste van je verhalen gelezen,’ zei ze, ‘zo kon ik je een beetje volgen natuurlijk.’

hiermee het autobiografische karakter van dat schrijversverleden accentuerend. Dat autobiografische wordt onmiddellijk ontkend door Bo met de woorden ‘Allemaal gelogen’, wat Springer zelf nog eens dunnetjes overdoet in een interview met Corine Spoor in De Tijd van 19 februari 1982: de schrijver is een leugenaar, het verhaal is de waarheid.

Bo wordt echter ook gepresenteerd als de schrijver van het verhaal dat de lezer in handen heeft. Ook hier is het Madeleen:

Ben je met een nieuw boek bezig? (p. 125)

Bo ontwijkt een direct antwoord, waar hij onmiddellijk spijt van heeft:

Zij, juist zij zou kunnen begrijpen hoe verdomd moeilijk het was om het eiland Bougainville op papier te krijgen. (p. 125)

En op de slotpagina geeft zij als het ware toestemming ook het laatste deel van het drama Tommie in het boek op te nemen:

Ik weet zeker dat je van onze reünie vanavond een heel mooi verhaal zult maken. (p. 128)

Dat dat ‘onze’ niet slaat op de overgeblevenen van de oude klas, maar alleen op Madeleen en Bo zal wel duidelijk zijn na de ontluisterende beschrijving van die reünie. Daarmee betrekt Madeleen zichzelf voor de tweede keer in het verhaal. Haar Marriott-ervaring met Tommie had ze al onder het eten aan Bo meegedeeld. Bougainville is dus een poging van Bo Bougainville, het heimwee, op papier te krijgen, vorm te geven. Zo bezien is Bougainville vergelijkbaar met een schilderij van het echtpaar Arnolfini door Jan van Eijck. Tussen het echtpaar is in een convexspiegel de schilder te zien. De schilder als subject en object, als

[p. 26]

afbeelder en afgebeelde tijdens het afbeelden tegelijkertijd, Het maken van kunst als onderwerp van de kunst. In Bougainville is de (moeizame) poging te zien van het vastleggen van Bougainville. Het schrijverschap als object van het schrijven. Geheel nieuw is dit niet in de Nederlandse literatuur. Multatuli, E. du Perron, H. Mulisch, W.F. Hermans, C. Nooteboom en Leon de Winter gingen Springer voor.

In Het stenen bruidsbed verwijst Mulisch voor wat betreft het geweld naar zichzelf (Harry) en naar het schrijverschap (kaartenlistige) op p. 109/110. Het is slechts een zijdelingse verwijzing. In De verteller staat het schrijverschap veel centraler. Dat is ook het geval in Een lied van schijn en wezen (1981) en In Nederland (1984) van Cees Nooteboom. Met name de laatste roman is interessant in verband met Bougainville. Het sprookje dat de schrijver Alfonso Tiburón de Mendoza, de hoofdpersoon in In Nederland, schrijft lijkt sprekend op De sneeuwkoningin van Hans Chr. Andersen: het literaire citaat als structurerend element in de roman.

Op vergelijkbare wijze stelt Springer in Bougainville zijn visie op de literatuur aan de orde; de literatuur is in Bougainville zeer nadrukkelijk aanwezig. Niet alleen door de uitspraken van de romanfiguren (Bo stelt dat literatuur liegen is en Tommie schrijft dat literatuur relativeren is), maar vooral door de grote hoeveelheid verwijzingen naar schrijvers en boeken: vierendertig in getal. Op iedere vier bladzijden één. In het licht van het voorafgaande kan dit geen toeval zijn. De literatuur (evenals de filosofie, de muziek, de film en het toneel) heeft een functie in Bougainville.

Op de band tussen Springer en F. Scott Fitzgerald en Multatuli is al eerder gewezen in besprekingen en interviews. In Bougainville verklaart Springer zich in het openbaar schatplichtig aan die twee. Op enkele van de vierendertig verwijzingen zal ik hierna ingaan.

Dat Ina van Dam in het verhaal door de klasgenoten Ina Damman wordt genoemd, kan nog als een puberaal, gymnasiaal grapje worden afgedaan, maar in het licht van wat volgt krijgt dat grapje toch een extra betekenis.

Multatuli speelt een belangrijke rol in het verhaal. Chronologisch gezien begint het verhaal bij hem, in zijn tijd. Wat in het begin alleen maar een van de andere opschepperige verhalen (ik heb Dek nog gekend, ik ben met Mata Hari te kooi geweest) lijkt, krijgt toch een ander karakter tegen de achtergrond van de beide andere verhaaldraden (die van Bo en die van Tommie). Opa wordt in Indië de voortzetter van wat Multatuli bezielde: de verheffing van de inlander. Bo en Tommie, die in hun jeugd opa begluurden, treden op hun beurt in de voetsporen van opa: beiden hebben bemoeienis met de problematiek van de ontwikkelingshulp. Bo als diplomaat in de zeer jonge staat Bangladesh. Men denke daarbij aan de scène met de baggermolen en het geld dat hij in het vooruitzicht mag stellen. Tommie maakt zich nuttig bij de VN. Hij komt in Bangladesh de voedseltransporten controleren tijdens welke missie hij de dood vindt.

Bo, Tommie en opa vertonen nog een punt van overeenkomst met Multatuli. Alle drie schrijven ze, waarbij Bo en opa Multatuli het dichtst benaderen. Bo schrijft over de erbarmelijke toestanden (op een heel afstandelijke manier, dat wel, maar toch...) in Bangladesh. Hij is het ook, als schrijver van het verhaal, die verband legt tussen Multatuli, opa en zichzelf. Opa schrijft opstandige stukjes in de krant over de verheffing van de inlander en het machtsmisbruik van de Hollanders. Opa raakt door dat geschrijf geïsoleerd in de Hollandse gemeenschap in Indië. In één opzicht overtreft opa Multatuli zelfs. Als hij gevangen wordt weggeleid door de Japanners, wenen de inlandse bedienden.

F. Springer, Sao Tomé, 1981

Ook de voorliefde voor schuilnamen delen beiden met Multatuli. Opa schrijft onder het wat protserige pseudoniem Coeur de Lion. Bij Bo ligt dat wat geheimzinniger. Bo is niet zijn echte naam:

‘Excuus Bo, excuus.’ Sinds die dag noemde hij mij altijd ‘Bo’. (p. 24)

De naam Bo is kennelijk voor intimi gereserveerd:

‘Zal ik je even thuisbrengen?’ ‘Graag, Bo,’ zei ze (= Madeleen, HN). Ook zij noemde mij Bo. (p. 44)

De enige andere die Bo bij de naam noemt, is Félice Buurmans. Op het afscheidsfeest na het eindexamen kust Féli-

[p. 27]

ce Bo in een donkere gangkast en fluistert ‘Adieu Daniel’ in Bo's oor. De vraag is maar of dit zijn werkelijke naam is, want op p. 40 had Félice op een keer met omfloerste stem tegen Bo gezegd, dat hij op Daniel Gélin uit Une histoire d'amour leek, wat de oplossing van de onafgemaakte zin in het gesprek tussen Tommie, Bettina, de arts van het Rode Kruis, en Bo is op p. 8.

Een perfecte maskerade. De hoofdpersoon is er, maar niet echt. Tommie en Madeleen, de twee die hem het meest na staan, noemen hem Bo, ze kennen hem niet echt. Wat er in hem omgaat, ontgaat hen. Félice Buurmans, de toneelspeelster, degene die zich van professie anders voordoet dan ze is (en dat in het dagelijks leven niet kan laten), geeft Bo de naam van een ander, op wie hij (uiterlijk) lijkt, die op zijn beurt een acteur is.

Bougainville heeft de grillige structuur met de Max Havelaar gemeen. In beide romans wordt het centrum gevormd door papieren die van een ander afkomstig zijn dan degene die de papieren redigeert. In de Max Havelaar is dat het pak van Sjaalman, een bonte verzameling stukken geschreven door Max Havelaar. Ook Bougainville heeft zijn pak van Sjaalman, dat van Tommie en van opa, dat in handen komt van Bo: de kasboekjes van Tak Tong Hie.

Bij dit pakje (cursiveringen van mij, HN) waarop vermeld ‘old papers’ vond ik (= Sonny Vaulant, HN) een aantekening dat het, als hem ooit iets mocht overkomen, jou gezonden moest worden.
(...)
In mijn kantoor... opende ik het pakket en vond twee ouderwetse kasboeken... Op het etiket: ‘Boekhandel TAK TONG HIE, Soerabaja’. Op het schutblad in lichtbruin verkleurde, maar nog scherpe hanepoten: ‘Diverse herinneringen van Joh. de Leeuw Hzn.’ (p. 51)

Het pak heeft voor Bo nog een verrassing in petto. Na de diverse herinneringen van opa heeft Tommie de zijne opgetekend, sommige van een titel voorzien, titels die al even misleidend zijn als sommige in de Max Havelaar. Bo wordt via Sonny door Tommie in de rol van Stern gedrongen, de bewerker van het pak van Sjaalman, hoewel Tommie in Bo ook iets van Droogstoppel ziet:

mijn luitenant... misschien zou je hem 't beste ‘de secretaris’ noemen. (...) Zo'n nuttige figuur, die aan alles denkt, die alles nauwkeurig registreert. (p. 74)

En dat schrijft een secretaris van de Secretaris-Generaal van de VN. Tommie ziet ook Stern in hem:

Zijn weinige brieven, door de jaren heen, geven tussen de regels meer te lezen dan erop, ... Zelfs voelde ik soms... dat hij de ideale reisgenoot naar Bougainville Alice Springs, Cox's Bazaar zou kunnen zijn. (p. 74/75)

En net als het koppel Droogstoppel/Stern maakt Bo uit de aantekeningen van Tommie slechts een keuze.

Tommie schreef niet zo netjes als zijn grootvader, het leek of hij steeds grote haast had. Soms titels boven hoofdstukjes. ‘Beschrijving van een conferentie in Wenen’, ‘Beschrijving van een zilveren jubileum’. (p. 52/53)

Van dat zilveren jubileum (Tommie moet dan wel vanaf de tweede klas gymnasium hebben gerekend en niet vanaf het eindexamen, want dat was in 1952) van 24 uur kiest Bo alleen de ouverture, omdat de rest pure pornografie bleek te zijn, niet slecht geschreven, maar geen literatuur.

De kasboeken van Tak Tong Hie zijn voor Bo synoniem aan Bougainville, dat voor Bo echter een andere betekenis heeft dan voor Tommie, hoewel bij beiden Bougainville het symbool is voor het heimwee, een omgekeerd heimwee: verlangen naar iets wat je niet hebt, een plaats waar je nog nooit geweest bent. Een substituut voor het leven dat niet is wat het zou moeten zijn. Tommies vlucht is de droom. Tommie is een escapist.

Dat is Bo ook, maar hij vlucht in de literatuur. En zo komen literatuur en platte werkelijkheid in één groots verband bijeen in de kasboeken van Tak Tong Hie. Dat is ook de verklaring voor het Tak Tong Hie in die intieme slotscène. Bo is met zijn boek bezig waarin Bougainville vormgegeven wordt. Bougainville ís het heimwee.

Een belangrijke passage in verband met het hier besproken onderwerp is de volgende:

The saddest story - al jaren wil ik meer weten van die veelschrijver, Ford Madox Ford. Oprichter van tijdschriften, slechte gedichten, essays, verhalen, dikke, onleesbare romans en dan THE GOOD SOLDIER. En nu, na Marriott, moet ik de Saddest Story overtreffen, direct na deze conferentie in Wenen begin ik. De eerste regel is er al, nu, op dit moment, in het vliegtuig, boven Frankfurt, gekrabbeld op de rand van Conference Document B/IV/307/industrial development in the Second Decade: ‘Zij was zo ontzettend blond dat het mij sprakeloos maakte.’ Ach nee, zo opende Kleist niet, zo begint GATSBY niet. Alles wat ik zou willen zeggen wordt geblokkeerd door haar. Mijn vriend Bo, schrijver van (gladde) verhaaltjes en minnaar van treffende openingszinnen, zou zich rótlachen als hij las ‘zij was zo ontzéttend etcetera’. (Bovendien was zij niet blond). Afstand nemen, relativeren, jezelf bijna weg relativeren, dat is de enige manier om er iets van te maken, op papier en ook elders. Dat zou Bo zeggen. (p. 73/74)

Bo legt via Tommie wel erg de nadruk op zijn liefde voor (treffende) openingszinnen. Een dergelijke hint kun je als lezer niet aan je voorbij laten gaan. Bougainville begint zó

Niemand zal het zich herinneren, maar in 1973 bracht de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties een kort bezoek aan Dacca, de hoofdstad van de twee jaar tevoren in veel bloed geboren staat Bangladesh. Helemaal niemand zal zich de paar korte berichten herinneren, waarin gemeld werd dat een van de ambtenaren die met de Secretaris-Generaal uit New York waren

[p. 28]

meegekomen, bij de inspectie van VN-voedseltransporten in de haven van Chittagong door een ongeval het leven liet. (p. 5)

Als we dit begin vergelijken met enkele openingszinnen van Von Kleist

Aus einer alten Chronik

An den Ufern der Havel lebte um die Mitte des sechzehnten Jahrhunderts ein Roszhändler namens Michael Kohlhaas, Sohn eines Schulmeisters, einer der rechtschaffensten zugleich und entsetzlichsten Menschen seiner Zeit. (Michael Kohlhaas)
In St. Jago, der Hauptstadt des Königreichs Chili, stand gerade in dem Augenblicke der groszen Erderschütterung vom Jahre 1647, bei welcher viele tausend Menschen ihren Untergang fanden, ein junger, auf ein Verbrechen angeklagter Spanier, namens Jeronimo Rugera, an einem Pfeiler des Gefängnisses. (Das Erdbeben in Chili)
Zu Port au Prince, auf dem französischen Anteil der Insel St. Domingo, lebte zu Anfang dieses Jahrhunderts, als die Schwarzen die Weiszen ermordeten, auf der Pflanzung des Herrn Guillaume von Villeneuve, ein fürchterlicher alter Neger, namens Kongo Hoango. (Die Verlobung in St. Domingo)

valt op dat zowel Bo als Von Kleist een schijn van werkelijkheid trachten te creëren aan het begin van het verhaal: plaats en tijd worden genoemd.

In Bougainville is die realiteit in de beginzin al schijn. Hoe kan de schrijver, Bo, weten dat niemand zich dat zal herinneren? En Sonny Vaulant dan? Maar die bestaat alleen maar in de roman. Dan bestaat het genoemde incident ook slechts in de roman en is de zin aan de lezer gericht.

De paradoxale tweede zin maakt aan eventuele onzekerheid een eind. We hebben gewoon met een sprookje te maken: Er was eens in een land hier ver vandaan... Geheimzinnig doen over landen hier ver vandaan kan echter tegenwoordig niet meer, want van wat zich daar afspeelt, zijn we via t.v., film en geïllustreerde weekendbijlage van de krant uitstekend op de hoogte, als we er al niet op vakantie zijn geweest. Daar kun je als schrijver niet meer vaag over doen. Je moet een schijn van werkelijkheid creëren door man en paard te noemen.

In de passage op p. 73/74 komen we naast Von Kleist ook de naam van F. Scott Fitzgerald tegen. Voor de lezer die bekend is met het werk van Springer is dit geen verrassing. Luidde de opdracht in Tabee, New York niet ‘Weer voor J.’ en had F. Scott Fitzgerald zijn The Great Gatsby niet aan zijn vrouw opgedragen met de woorden ‘Once again to Zelda’?! Trouwens, het huwelijksfeest van Rudy's secretaresse wordt gehouden in een huis waarin Gatsby gewoond zou kunnen hebben in Long Island (p. 101).

Dat het duo Menno Spanjer-Rudy naast verwantschap met andere koppels uit het werk van Springer ook gelijkenis vertoont met Gatsby-Carraway moge bekend zijn. Naast dat koppel treffen we in Bougainville ook de onbereikbare geliefde aan in de figuur van Madeleen, wier verhouding tot Tommie wordt gespiegeld in die van Daisy Buchanan met Jay Gatsby.

Met het motief van de crack-up is het iets ingewikkelder gesteld. Op het eerste gezicht lijkt de spiegeling eenvoudig en duidelijk: Zowel Jay als Tommie eindigen hun leven met lege handen, in het water. In Bougainville is die gebeurtenis aan het begin geplaatst, in The Great Gatsby aan het eind. Aan het einde van Bougainville echter staat er nóg