Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 66]

Henry Kammer & Wim Swaan
Portretten van Hongaarse dichters

Lörinc Szabó

Lörinc Szabó (1900-1957) was een der belangrijkste lyrici van de generatie na Ady. Hij werd geboren in Miskolc, als zoon van een treinmachinist. Na enige tijd letteren te hebben gestudeerd in Boedapest, werd hij journalist en vervolgens redacteur van het vooruitstrevende literaire tijdschrift Pandora. Tevens maakte hij zich verdienstelijk als literair vertaler. In 1922 verscheen zijn eerste poëziebundel.

In zijn eerste, door het expressionisme beïnvloede gedichten was Szabó grimmig gestemd en viel hij woedend het kapitalistische stelsel aan. In de jaren dertig nam deze anarchistische revolte een eind en verloor hij geleidelijk het geloof in zijn jeugdidealen. Politiek verschoof hij aanzienlijk naar rechts. Geschokt door zijn oorlogservaringen en geteisterd door ziekte schreef Szabó tussen 1947 en 1952 zijn meesterwerk, het lange autobiografische gedicht Tücsökzene (Krekelmuziek), waarin hij op indringende wijze zichzelf en zijn leven onderzoekt.

H.K.

Zoltán Zelk

De dichter Zoltán Zelk (1906-1981) werd als zoon van een arme cantor geboren in het Zevenburgse dorp rmihályfalva/Valea lui Mihai. Hij wist zich door zelfstudie te ontwikkelen, maar werkte desondanks tot het einde van de Tweede Wereldoorlog als arbeider. In de jaren twintig verhuisde hij naar Hongarije, waar hij zoch aansloot bij de illegale communistische beweging. Jarenlang leefde hij onder een schuilnaam.

Zijn eerste, expressionistisch getinte verzen publiceerde hij in avantgardistische tijdschriften. Naderhand werd zijn stijl realistischer en gingen sociale vraagstukken een steeds belangrijker plaats innemen in zijn werk.

w Tijdens de oorlog werd Zelk bij de arbeidsdienst te werk gesteld. In de jaren vijftig werkte hij geestdriftig mee aan de stalinistische persoonsverheerlijking van dictator Rákosi, maar geleidelijk onderkende hij het misdadig karakter van diens regime en keerde hij zich ervan af. In 1956 speelde hij een belangrijke rol tijdens de Hongaarse opstand, waarvoor hij tot gevangenisstraf werd veroordeeld. Zijn latere werk bestaat vooral uit diepzinnige, lyrische gedichten, waarin hij de balans van zijn bewogen leven opmaakt.

H.K.

György Petri

György Petri werd in 1943 in Boedapest geboren. Zijn eerste bundel, Magyarázatok M. számára (Verklaringen ten behoeve van M.) die in 1971 verscheen, baarde veel opzien door de geheel eigen, filosofisch getinte poëzie, voorzien van veel ironie. Met de titel van de bundel wilde hij zijn stellingname accentueren tegen de stroming die teruggrijpt op de traditionele Hongaarse volkscultuur. Zijn opmerking in een interview dat de (beeldende) poëzie van Attila József (1905-1937) niet meer hét grote voorbeeld voor alle dichters kon zijn, veroorzaakte toendertijd een kleine literaire storm in Hongarije.

Petri behoort tot de Hongaarse dichters die zich vooral in een internationale traditie willen plaatsen - de invloed van T.S. Eliot kan bijvoorbeeld genoemd worden - maar toch zijn ook bij hem verwantschappen aan te wijzen met Hongaarse voorgangers. Een voorbeeld wat dit betreft is Sándor Petöfi (1823-1849), in het bijzonder vanwege de wijze waarop Petri politieke onderwerpen in zijn gedichten aansnijdt. Over het politieke karakter van zijn gedichten zegt Petri: ‘Ik beschouw mezelf niet als een geëngageerde dichter in de eigenlijke betekenis van het woord. Het gaat er eenvoudig om dat politiek net zo goed een onderdeeel van mijn leven is als vrouwen, goede sigaretten, alcohol en mijn privé-hartstocht, het koken. In die zin is politiek voor mij een vormgevende factor. Net zoals Wittgenstein ben ik van mening dat ethiek en esthetiek één zijn.’ Opmerkelijk is het hoe Petri's dichterschap een aanvang nam: ‘Ten tijde van de Hongaarse revolutie van 1956 was ik een fanatieke jongen van 13 jaar. De invasie van de Sovjet-troepen op 4 november leidde bij mij tot een langdurige depressie. In die tijd besloot ik dichter te worden. Hoe dat kwam, weet ik eigenlijk tot de dag van vandaag niet. Eerder had ik niet de minste literaire neigingen bij mezelf bespeurd. Misschien dacht ik op deze manier te kunnen verwerken wat ik had meegemaakt.’

Hoewel Petri in de zeventiger jaren allerwegen tot de meestbelovende jonge dichters werd gerekend, heeft hij na het eind van de zeventiger jaren niet meer bij officiële uitgeverijen kunnen publiceren, met uitzondering van een enkel gedicht in tijdschriften. De politieke inhoud van sommige gedichten zal daar wel een rol in hebben gespeeld, maar belangrijker is waarschijnlijk - want men kan hier slechts naar gissen - dat hij tot de actieve leden behoort van de zgn. democratische oppositie (de ‘dissidenten’). Zijn laatste bundel Azt hiszik (Dat geloven ze) verscheen in 1985 in samizdat bij de onafhankelijke uitgeverij AB.

W.S.

[p. 67]

György Petri

[p. 68]

Sándor Kányádi

Sándor Kányádi werd in 1929 geboren in Nagygalambfalva (Roemeense naam: Porumbenii-Mari) in Zevenburgen, een oud vorstendom qua oppervlakte iets groter dan Nederland. In Zevenburgen wonen reeds lang Roemenen, Hongaren en ook Duitsers naast elkaar. Vanaf 1920 behoort dit gebied tot Roemenië, terwijl het eerder onder Hongaars bewind viel. In veel gedichten van Kányádi speelt de politieke situatie in Roemenië een rol, in het bijzonder dat de cultuur van de Hongaarse minderheid (ca. twee miljoen mensen) zich onvoldoende ontplooien kan. Een tweede belangrijk element van zijn poëzie is dat hij behoort tot de dichters die teruggrijpen op de Hongaarse volkspoëzie. In beide aspecten is Kányádi sterk beïnvloed door het werk van de negentiende-eeuwse dichter Sándor Petöfi, die hij als zijn grote voorbeeld beschouwt: ‘Ik zou poëzie willen schrijven, zoals Petöfi het in deze eeuw gedaan had.’ Ook een andere uitspraak van Kányádi - ‘we moeten de poëzie laten heersen in de mensen’ - verwijst naar Petöfi, die indertijd stelde dat het volk zou moeten heersen in de poëzie.

Kányádi slaagt hier inderdaad in - zijn gedichten zijn vooral onder de Hongaren in Zevenburgen populair, te meer daar hij als dichter de moedertaal laat voortleven (zie het gedicht ‘Spelenderwijs Hongaars verstaan’). De criticus Béla Pomogáts schreef naar aanleiding van het gedicht ‘Zwart-Rood’ dat de poëzie van Kányádi een gevoel van gemeenschap veronderstelt én creëert.

Zijn ars poetica luidt: ‘Een gedicht is dat, wat je zeggen moet.’

Ooit tijdens een ontmoeting in een dorp werd één van de schoolkinderen door zijn juffrouw aangespoord me een vraag te stellen, die er op neer kwam, wat een gedicht nu eigenlijk is. Geschrokken, als een soldaat in oorlogsverhalen, die een nog niet ontplofte granaat voor de voeten krijgt, geschrokken wierp ik hem terug: - Nou, vertel jij eens, wat denk jij dat een gedicht is? - Een gedicht - en hij klampte zich aan mijn blik vast, zoekend naar aanmoediging - is dat, wat je zeggen moet.
De hilariteit schuimde de klas door. Alleen wij tweeën stonden met stomheid geslagen. Hij, blij verlost te zijn van de boemerang, en tegelijkertijd dankbaar dat ik hem er niet om had uitgelachen. En ik, diep onder de indruk, dat deze jongen uitsprak wat ik al lang vermoed en geloof, en bij gelegenheid ook vertel, alleen niet in zulke eenvoudige bewoordingen.
Een gedicht is dat, wat je zeggen moet. (...)
Alsof Homerus uit zijn gedommel werd opgeschrikt, em me met zijn blinde ogen vol licht aankeek.
Alsof de gedichten en epische vertellingen die na Gutenberg in boeken verbannen waren, allen naar hun vaderland terugkeerden. (...)
Alsof Sándor Petöfi even bij ons was komen zitten. Een gedicht is dat, wat je zeggen moet.

Kányádi publiceert sinds 1950. Zijn eerste boek Virágzika cseresznyefa (De kersenboom bloeit) verscheen in 1955, en zijn laatste tot nu toe in 1979: Fekete-piros versek (Zwartrode gedichten), een keuze uit zijn werk. De laatste jaren publiceert hij in Hongarije het liefst in het familieblad j Tükör (De Nieuwe Spiegel), omdat het een veel grotere oplage heeft dan de literaire bladen. Ook in Roemenië verschijnen zijn gedichten van tijd tot tijd, al zijn de mogelijkheden daar geringer dan in Hongarije. Kányádi werkt als redacteur van een kindertijdschrift in Kolozsvár (Roemeens: Cluj-Napoca), in welke stad hij vanaf zijn eenentwintigste woont.

W.S.

[p. 69]

Sándor Kányádi

[p. 70]

Gyula Illyés

Gyula Illyés (1902-1983), tijdens zijn leven ook in Nederland bekend als de ‘grand old man’ van de Hongaarse literatuur, werd geboren in het gehucht Rácegrespuszta (Transdanubië). In zijn jonge jaren was Illyés een geestdriftig aanhanger van het communisme en na de ineenstorting van de Radenrepubliek en de daarop volgende rechtse terreur moest hij zelfs voor enkele jaren naar het buitenland uitwijken, waar hij in aanraking kwam met avantgardistische kunstenaars als Tzara, Aragon en Breton. Hieraan dankt hij zijn surrealistische inslag.

In de jaren dertig sloot Illyés zich aan bij de beweging der népi írók (populistische schrijvers). In deze tijd, toen hij tot veel gematigder inzichten kwam, schreef hij zijn ook in het Nederlands vertaalde sociografische meesterwerk Puszták népe (Het volk van mij poesta). Tevens publiceerde hij een schitterende biografie over de dichter Sándor Petöfi.

Van 1937 tot 1940 was Illyés redacteur van het beroemde tijdschrift Nyugat (Het Westen).

De omwenteling die na de Tweede Wereldoorlog in Hongarije werd voltrokken, vervulde Illyés aanvankelijk met hoop, doch al spoedig zou hij zich totaal ontgoocheld terugtrekken uit het openbare leven. In 1950 schreef hij zijn beroemde gedicht Egy mondat a zsarnokságról (Een zin over tirannie), dat pas in 1956, tijdens de opstand, gepubliceerd kon worden. Na de opstand leefde Illyés opnieuw in een zelfgekozen isolement. Pas in de jaren zestig nam hij weer deel aan het literaire leven. Vooral in de laatste jaren van zijn leven was Illyés een gevierd schrijver, die zich met name het lot van de Hongaarse minderheden in de buurlanden van Hongarije aantrok.

Illyés lyriek is elegisch en menslievend, zijn episch werk munt uit door fijnzinnige ironie, beeldende kracht en grote sociale bewogenheid.

H.K.

Sándor Csoóri

Sándor Csoóri werd in 1930 geboren te Zámoly, in een boerengezin. Hij studeerde aan de universiteit van Boedapest en werkte mee aan verscheidene literaire tijdschriften. In 1954 verscheen zijn eerste poëziebundel onder de titel Felröppen a madár (De vogel vliegt op). Was zijn stijl aanvankelijk nogal traditioneel en geïnspireerd op de populistische poëzie van Petöfi, vanaf de jaren zestig kreeg zijn werk een steeds moderner en intellectualistischer karakter.

Behalve poëzie heeft Csoóri ook voortreffelijke sociografische werken, essays en studies geschreven. Een aantal van zijn gedichten is in het Nederlands vertaald.

De laatste tijd speelt Csoóri met de toneelschrijver István Csurka een belangrijke rol in de zgn. democratische oppositie, een beweging die kritiek levert op de negatieve kanten van de huidige Hongaarse samenleving.

H.K.

[p. 71]

Sándor Csoóri