Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 72]

Jos de Roo
‘De schrijver vervult bij ons de rol van profeet’
De romans van Boeli van Leeuwen

Drie verschillende herinneringen aan Boeli van Leeuwen typeren de persoonlijkheid van deze Antilliaanse schrijver. De eerste doet hem kennen als de eenzame intellectueel op een klein eiland die dank zij zijn intellect een grote multinational verslaat. Het gebeurde op een middag toen ik even bij hem langs was gegaan op het Curaçaose bestuurskantoor, waar hij eilandssecretaris was. ‘Jos,’ zei hij ineens opgewonden, ‘heb je wel eens een cheque van bijna twee miljoen gezien?’ Triomfantelijk haalde hij de cheque van de Curaçao Oil Terminal uit zijn bureaulade en hij liet dit voorlopige resultaat van een juridische strijd tussen het eilandgebied en de Shell zien. Het eilandgebied had ondanks de beloofde belastingvrijdom inkomsten uit de olie-overslag willen hebben, toen gebleken was, dat de Curaçao Oil Terminal geen nieuwe maatschappij was, maar een dochter van de Shell. Er kwam een belasting op de horizonvervuiling, want dat deden de enorme tanks van de terminal. In de rechtszaak die de Shell daarop aanspande, had Mr. Dr. W.C.J. van Leeuwen al zijn juridisch vernuft in de strijd tegen de Shell geworpen en hij had gewonnen. Het was de overwinning van het intellect op de economische machthebbers, van Kompa Nanzi op de tijger.

Een tweede herinnering doet Boeli van Leeuwen kennen als iemand die heel goed weet dat grote woorden effectief zijn op het Zuidamerikaanse continent. Het gebeurde in de tijd dat koningin Beatrix de Nederlandse Antillen zou bezoeken. De Venezolaanse president liet weten dat hij omstreeks dezelfde tijd ook naar de Antillen wilde komen. Een Nederlandse adviseur van de Antilliaanse premier stelde voor naar Venezuela te schrijven, dat de president niet kon komen, maar Boeli van Leeuwen zei dat zo'n bot antwoord de delicate verhouding met de grote broer op het continent schade zou toebrengen. ‘We moeten laten weten dat het voor ons een grote eer is om de president van het nobele Venezolaanse volk te mogen ontvangen,’ zei Boeli van Leeuwen. ‘We moeten vooral beklemtonen dat we hem alle verschuldigde eerbewijzen willen geven die hem toekomen, maar dat dat helaas niet mogelijk is in de tijd dat de koningin hier ook is. Omdat we erop staan dat de president alle eer en glorie krijgt die hem toekomen, verzoeken we hem of hij op een andere datum zou willen komen.’ Zo'n brief werd inderdaad verstuurd en Boeli van Leeuwen voorkwam met zijn smaak voor grote woorden, dat de relatie met Venezuela schade opliep.

De laatste herinnering aan Boeli van Leeuwen lijkt haaks te staan op de vorige. Het gebeurde in het jaar dat een dochter van hem onder tragische omstandigheden om het leven was gekomen. Boeli van Leeuwen had me uitgenodigd voor het traditionele kerstdiner bij hem thuis. Voor de maaltijd begon, stond hij op en zei met een cirkelend armgebaar: ‘Wij allemaal, zoals we hier zitten, hebben dit jaar een geliefde verloren. Wij begrijpen het niet, we staan verstomd en daarom dacht ik hoe waar het is wat het volgende gedicht zegt.’ En hij las een gedicht voor, dat opgedragen was aan iedereen die treurt om een verloren geliefde. Het vers gaf uitdrukking aan de machteloosheid en de radeloosheid die de achterblijvenden overvallen. Toen hij uitgelezen was, viel er een stilte, niet alleen meer van hopeloosheid, maar ook van verhevigde innige herinnering aan de dode. Hier stond Boeli, uiteindelijk de machteloze tegen het grote onrecht van de dood en van het zinloze lijden, dat niet doorgrond kan worden door het intellect, maar dat wel uitgedrukt kan worden door de taal die het besef van machteloosheid paradoxaal genoeg verzacht én verhevigt.

Wat baten intellect, macht en theorieën in het zicht van het zinloze lijden en de dood? Het is de centrale vraag in al het werk van Boeli van Leeuwen, zoals zal blijken uit de hiernavolgende korte karakteristiek van zijn romans. Deze probleemstelling werkt Boeli van Leeuwen uit door gebruik te maken van typische Curaçaose en Caraïbische thema's en motieven. Enkele daarvan zal ik vervolgens aanduiden. Omdat Boeli van Leeuwens laatste roman Schilden van leem een ommekeer in zijn opvattingen laat zien, zal ik dit artikel besluiten met een gesprek met Boeli van Leeuwen over deze verandering. De mixture van vormen (herinneringen, essay en interview) die dit artikel daardoor wordt, is een weerspiegeling van de collage-vorm die Boeli van Leeuwen zo vaak gebruikt in zijn romans.

De rots der struikeling (1959, bekroond met de Vijverbergprijs) is het levensverhaal van Eddy Lejeune. De verteller stelt aan het begin:

Uit de verhalen blijkt dat twee problemen Eddy in zijn leven bovenal hebben gekweld: zijn betrekking tot zijn vader en zijn relatie tot God. Tegen de achtergrond van dit barre landschap, achter het prikkeldraad van een concentratiekamp, op de rug van een Amerikaanse gracht staat hij vóór ons en vraagt om de vaderhand, die hem uit de onzekerheid kan leiden naar het geluk. (p. 12/13)

Aan het slot van de roman legt Eddy zelf het verband tussen de vader en God:

We worden uit een vrouw geboren en door haar bestemd om te sterven, want we krijgen van haar, met het leven, ook onze dood. Door onze moeder maken

[p. 73]

we deel uit van de aarde, van het stoffelijke. Maar door onze vader maken we deel uit van de hemel. Hij is het, die door de erkenning van onze verlorenheid, ons bevrijdt van de eenzaamheid. De vader beschermt ons met de autoriteit van zijn vaderschap; hij is de brug tussen de aardse mens en zijn hemelse Vader. Niet in zijn lichaam ligt onze kans op het geluk besloten, maar in zijn ziel. (p. 195)

De roman maakt duidelijk dat deze kans op geluk aan Eddy Lejeune is voorbij gegaan, omdat zijn vader moedwillig zichzelf vernietigde. Bovendien hoort Eddy Lejeune roddels dat hij niet het kind van zijn vader zou zijn, omdat zijn moeder overspel gepleegd zou hebben, waardoor bij hem onzekerheid over het vaderschap ontstaat. Ook de relatie met God mislukt. In Europa maakt Eddy Lejeune de Tweede Wereldoorlog mee en de verschrikkingen waar hij getuige van is, doen hem twijfelen aan God. Zo weet Eddy Lejeune noch zijn vader, noch God te bereiken. Gedesillusioneerd gaat hij in het Zuidamerikaanse oerwoud diamanten zoeken. Hij komt er om en het blijft onduidelijk of zijn dood een ongeluk, zelfmoord of moord was. Existentiële onzekerheid staat dus niet alleen aan het begin van zijn leven, maar ook aan het eind. Voor Eddy Lejeune is er geen enkel houvast in dit bestaan. Dat maakt De rots der struikeling tot het somberste werk van Boeli van Leeuwen: de mens is slachtoffer van een waanidee: hij is geschapen met de droom van een eeuwig leven, maar dat is er niet. ‘Er is geen leven na de dood,’ (p. 97) zegt Eddy Lejeune en wat overblijft, is de drabbige bodem van een rivier in het verstikkende oerwoud.

Kai Medema, de hoofdfiguur van Een vreemdeling op aarde (1962) heeft een aantal overeenkomsten met Eddy Lejeune. Ook hij wil een eeuwig leven: ‘We zijn allemaal bang voor het niet meer bestaan,’ zegt hij. (p. 115) Ook hij gaat op zoek naar het geluk, maar anders dan Eddy Lejeune is hij op zoek naar eeuwigheidswaarden in het leven: ‘Ik wil me overgeven aan iets, dat voor geen bederf vatbaar is.’ (p. 147)

Hij gaat op twee manieren op zoek. In het eerste deel De druiven zijn zuur veinst hij te versmaden wat hij toch niet kan krijgen en hij raakt verslingerd aan de drank. In het tweede deel Dialoog met Maria zoekt hij het zuivere op een positieve manier. Met Maria, een getrouwde vrouw, heeft hij een bijna volmaakte liefdesverhouding in Spanje, maar juist omwille van het geluk van de streng katholieke Maria ziet hij in, dat hij met haar moet breken. Vanaf het begin is elke verhouding die zich als puur en zuiver aandient, voorbestemd op niets uit te lopen. ‘Wij mensen,’ denkt Kai, ‘raken elkaar aan en bederven elkaar.’

In tegenstelling tot Eddy Lejeune kent Kai Medema wel geluksmomenten. Naast zijn tijdelijk geluk met Maria zijn er twee opmerkelijke ontmoetingen die een geluksgevoel achterlater. De ene is met een hoer die tegen Kai zei: ‘O God, help me. Ik ga ten onder. Help me alsjeblieft.’ Kai nam de vrouw in zijn armen ‘tot het eerste licht boven Amsterdam gloorde en hij had een geluk geproefd waarvan hij dagenlang duizelig was gebleven.’ (p. 118) De andere is met een Indiaan wiens pols hij in zijn hand had genomen, waardoor hij het besef kreeg een naaste te hebben, ‘de enige die men kon verstaan in het stomme paradijs van dieren en dingen. Vanaf dat ogenblik had hij in het diepst van zijn hart beseft dat hij van mensen hield met een grote allesomvattende liefde: een liefde die hem tot het einde van zijn dagen zou kwellen en doen dorsten naar een volmaakt geluk.’ (p. 193)

Een vreemdeling op aarde betekent een beslissende ommekeer in het werk van Boeli van Leeuwen: niet langer staat de onvindbare en onbenaderbare God centraal; de hoofdfiguren richten zich voortaan naar de mensen, ook al blijft de droom van een rechtvaardige God bestaan. Adam Polaar uit De eerste Adam (1966) stelt zijn leven in dienst van lijdende mensen. Hij theoretiseert niet en als hij er toch toe gedwongen wordt, dan raakt hij in verwarring en vlucht hij. Als een menselijke Christus gaat hij rond en evenals Christus wordt hij gedood, omdat hij goed deed. Toch is er verschil met Christus. Adam kent duistere driften die hijzelf niet weet te plaatsen en hij kan mensen pijn doen zonder het zelf te willen, zoals de vrouw die hij afwijst als ze hem om hulp vraagt. Adam Polaar is aangetast door de bacil van het kwaad, door de zonde van de eerste Adam.

Zijn tegenspeler is pater Bodin, een geleerde Franse jezuïet die op Curaçao moet bijkomen van een hartaanval. De pater is gemodelleerd naar de filosoof Pierre Teilhard de Chardin, die geloofde dat de mensheid als geheel op weg was naar het volmaakte geluk. Het leger van de mensheid marcheert onafwendbaar naar dat gelukzalige punt, al vallen soms hele divisies in de afgrond. De roman stelt deze optimistische toekomstvisie tegenover het leven van Adam Polaar. Pater Bodin houdt geen rekening met de zondeval en juist die bepaalt het ongeluk en het lijden van het individu. De schone theorieën van de pater bieden niemand troost in het uur van de dood, ook hemzelf niet. Het enige zinvolle dat een mens kan doen is de lijdende medemensen helpen.

Het eerste hoofdstuk van Schilden van leem (1985) is een samenvatting van Boeli van Leeuwens opvattingen uit zijn vorige romans. De hoofdfiguur Dianklo, die vijfentwintig jaar een vooraanstaand ambtenaar was, heeft zich abrupt afgewend van het establishment en is pro deo-advocaat geworden. In zijn ouderlijk huis - het huis der duisternis - brengt hij de nachten wakend door, omdat de angst en de eenzaamheid hem naar de strot vliegen. Het is een hoofdstuk vol sombere bespiegelingen, waarbij het menselijk lijden en de willekeur centraal staan. Het tweede hoofdstuk speelt zich af in het huis van licht, zijn weekeindhuisje aan zee waar Dianklo de dag doorbrengt in gezelschap van uitgestoten zwervers. Daar verschijnt Jezus de Messias aan hem, die hem tot het inzicht brengt dat de maatschappelijke orde één grote stoornis is. Het derde hoofdstuk gaat over de weg naar de woning van het licht: de wereld van de armen. In de volgende hoofdstukken laat Boeli van Leeuwen zien, waar deze weg naar de woning van het licht Dianklo heenvoert. Dianklo besluit in te gaan op het verzoek van de eilandsraad om de Curaçaose hulpgoederen naar Santa Maria te brengen, een Middenamerikaans land dat door een aardbeving getroffen is. Dianklo moet er vooral voor zorgen dat de hulp

[p. 74]

bij het officiële anti-communistische gezag terecht komt, maar hij is vastbesloten het gewone volk te helpen. Om dat te bereiken neemt hij drie zwervers mee, die hij in een container verstopt.

Het schip loopt op een mijn en de drie komen jammerlijk om. Het slot van Schilden van leem laat hetzelfde beeld achter als Een vreemdeling op aarde en De eerste Adam: de mens is met de bacil van het kwaad aangetast, zodat een goede daad noodlottig kan omslaan in het tegendeel, want Dianklo heeft ongewild drie arme sloebers de dood ingejaagd, omdat hij het arme volk van Santa Maria wilde helpen.

Toch is er een opmerkelijk verschil tussen Schilden van leem en de voorgaande romans. Boeli van Leeuwen laat Dianklo de lijdende medemens niet alleen helpen uit menselijke solidariteit of waardigheid, Dianklo helpt vooral omdat hij in de lijdende medemens Christus ontmoet. De verschijning van Christus aan Dianklo wijst erop dat Boeli van Leeuwen is gaan geloven aan de opstanding van Christus. Hoe ver gaat deze verandering? Dat blijft onduidelijk, omdat de woede over de maatschappelijke orde die één grote stoornis is, in Schilden van leem overheerst. Boeli van Leeuwen lijkt op twee gedachten te hinken: enerzijds gelooft hij in Christus als de verrezen Messias die zich via de armen laat kennen, anderzijds wijst hij God de Vader af, zoals uit de titeluitleg blijkt die de roman zelf geeft: ‘De armen worden door God beschermd met “schilden van leem”’.

Boeli van Leeuwen, foto: Klaas de Groot

Boeli van Leeuwen denkt die uitleg uit de bijbel gehaald te hebben, maar volgens het boek Job is het niet God die de armen met schilden van leem beschermt, maar zijn het de vrienden van Job die dat doen. Een dergelijke vergissing wijst erop, hoezeer Boeli van Leeuwen blijft worstelen met het godsbeeld.

Het bijzondere van de romans van Boeli van Leeuwen is, dat hij de algemeen menselijke metafysische problematiek koppelt aan typisch Curaçaose en Caraïbische motieven. Overheersend thema in deze laag van de romans is het raciale thema. Boeli van Leeuwen weerspiegelt in al zijn hoofdfiguren de positie waarin de blanke Curaçaoënaars terecht zijn gekomen. Nederlandse lezers zijn gauw geneigd te denken dat de blanke Curaçaoënaar een soort vooruitgeschoven pion is van de westerse cultuur, maar dat is een misvatting. De Caraïbische cultuur is een typische mengcultuur, waarin naast de Europese elementen ook de Afrikaanse en Zuidamerikaanse elementen belangrijk zijn. Dat geldt ook voor de blanke hoofdfiguren in de romans van Boeli van Leeuwen. Ze worden bijvoorbeeld allemaal opgevoed met verhalen van de zwarte bevolking. Het kindermeisje, de jaja, speelt daarin een centrale rol. Dit creoliseringsproces van de blanke maakt Boeli van Leeuwen nog met twee andere motieven duidelijk. In alle werken schetst hij de afkomst van de hoofdfiguren, soms tot in het vierde geslacht. Centraal daarbij staat een steeds grotere afstand tot de Europese cultuur en daardoor ook een steeds grotere adaptatie van de Caraïbische cultuur. Het tweede creoliseringsmotief dat Boeli van Leeuwen gebruikt, is de onzekerheid die de hoofdfiguren hebben over de vraag wie hun vader of moeder is. Dit toont aan dat hun ouders al volledig de seksuele moraal en het gedrag van het Caraïbisch ge-

[p. 75]

bied hebben overgenomen.

De hoofdfiguren zijn blanke Curaçaoënaars die worstelen met de problemen van hun groep. Ook hierbij gebruikt Boeli van Leeuwen de thematiek die bij vrijwel alle blanke Caraïbische auteurs voorkomt. De romanfiguren zijn de laatste telgen uit blanke geslachten die eeuwenlang de touwtjes op het eiland in handen hadden, maar die nu geconfronteerd worden met de politieke en economische emancipatie van de zwarte meerderheid. De neergang van deze groep wordt uitgebeeld door de vervallen staat waarin hun huizen verkeren en door het feit dat de romanfiguren dégénerés zijn volgens de maatschappelijke normen.

De hoofdfiguren kunnen zich niet meer conformeren aan de verkalkte normen van hun groep. Ze zoeken contact met de zwarte bevolking, krijgen dat soms wel met een enkel individu, maar de zwarte meerderheid als geheel blijft argwanend om wat er in het verleden is gebeurd. Het zijn daardoor eenzame figuren die niet kunnen teruggrijpen op welke groepsnorm dan ook, zodat ze het van hun eigen psychische integriteit moeten hebben. Dit thema van de psychische integriteit wordt vaak gezien als het hoofdthema van de Caraïbische literatuur.

Boeli van Leeuwen werkt dit typisch Caraïbische thema op zo'n manier uit, dat het allereerst herkenbaar is voor niet-Caraïbische mensen. Wie opgegroeid is met een bepaald geloof dat een vast richtsnoer was voor het handelen in het dagelijks leven, en wie dat geloof heeft losgelaten, zal niet zo heel veel van de Curaçapse omstandigheden in de romans hoeven te abstraheren om de problematiek van de blanke Curaçaoënaar te herkennen en naar de eigen omstandigheden te vertalen. De reflectie op de Curaçaose omstandigheden is bovendien altijd in algemene termen gegeven: wat is goed, wat is kwaad, waar is God in dit alles? De twee hoofdthema's van Boeli van Leeuwen, de psychische integriteit en het menselijk lijden, zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden.

De verbinding van het Caraïbische hoofdthema met het algemeen menselijke roept in de secundaire literatuur vaak de vraag op tot welke literatuur Boeli van Leeuwen gerekend moet worden, tot de Caraïbische of tot de Nederlandse. Boeli van Leeuwen hierover: ‘Ik schrijf en ik bied het aan, het wordt gekocht en het wordt gelezen. Als een Nederlander dat wil beschouwen als Nederlandse literatuur, dan doet hij dat. Als hij het wil beschouwen als Caraïbische literatuur, dan doet hij dat. Als hij het wil beschouwen als Zuidamerikaanse literatuur, zoals Schilden van leem, dan is dat zijn goed recht. Het interesseert me eerlijk gezegd geen fluit waar en hoe ik geclassificeerd word, ik schrijf voor alle mensen.’ De classificatie Zuidamerikaans komt pas nu, omdat de Zuidamerikaanse literatuur in Nederland de laatste jaren bekender is geworden? Boeli van Leeuwen: ‘Natuurlijk heeft Gabriël García Marguez zijn invloeden gehad en Vargas Llosa, Borges, Pablo Neruda en ga zo maar door. Ik bedoel: de giganten van de literatuur wonen helemaal niet in Nederland, maar die zitten bij ons in de buurt, in Zuid-Amerika en het Caraïbisch gebied. Dat is geen toeval, want de schrijver vervult bij ons de rol van profeet. Hij geeft geestelijk brood, als er geen werkelijk brood is. Deze man kan zich niet ophouden met trendy grapjes als Popie Jopie, het leven is hier een bloedserieuze zaak. Vanuit een welvaartsstaat is het veel moeilijker om tot grootheid te komen. Als het water je aan de lippen stijgt, ben je dichter bij de waarheid dan wanneer je ingepakt bent in de watten van de welvaartsstaat. Ik geloof dat Johnson een keer tegen Boswell heeft gezegd: ‘If you tell a man that he is going to be hanged in twelve hours it concentrates the mind wonderfully.’

In Schilden van leem wordt Dianklo getypeerd als Jacob, vechtend met de engel Gods. Is dat beeld ook op Boeli van Leeuwen toepasbaar? Van Leeuwen: ‘De strijd om achter de waarheid te komen, dus God de Vader als schepper van alles, dat is een gevecht voor mij. Ik neem aan dat het voor een eenvoudige en wijze man geen gevecht is, maar een overgave die een enorme steun is in zijn leven. Maar mijn geloof is vechten voor het geloof. Je zou de tekst kunnen gebruiken: Heer, ik geloof, kom mijn ongeloof te hulp.’

In Schilden van leem zit iets nieuws. Christus is daar goddelijk, terwijl hij vroeger als mens gezien werd. Boeli van Leeuwen: ‘Ja, natuurlijk. Ik heb twintig, dertig jaar verdaan door het lopen achter de historische Jezus aan, waar al in 1890-1900 geen enkele serieuze geschiedkundige aan twijfelde. Natuurlijk hadden we nooit iets van Christus gehoord als hij alleen maar een mens was geweest, want er zijn profeten bij de vleet en er zijn ook mensen die gekruisigd zijn bij de vleet. Het is niet vol te houden dat het christendom zou bestaan als deze man die als een gewone misdadiger ter dood is gebracht, niet meer was dan dat.’

Maar kan dat ook niet van andere religies gezegd worden? Van Leeuwen: ‘Nee, want het christendom is absoluut uniek. Alle profeten zeggen met grote nadruk dat ze slechts profeten zijn - Allah is Allah en ik ben zijn profeet. Wat Christus heeft beweerd, dan kan je maar tot één conclusie komen: of de man was krankzinnig, of hij sprak de waarheid. De stoot die ik kreeg om de verrijzenis aan te nemen, was het onderzoek naar de lijkwade van Turijn. Uit Amerika is er een schip vol instrumenten naar toegegaan om de boel eventjes op z'n plaats te zetten, maar ze kwamen tot de conclusie dat dit volstrekt niet te verklaren was.’

Deze Christus is uitsluitend te kennen in je naaste, zo zegt Boeli van Leeuwen. In Schilden van leem blijft die naaste beperkt tot de arme. Van Leeuwen: ‘Bij de armen komt het natuurlijk dichterbij, is het grijpbaarder, maar het is in ieder mens. Een arme is een acuut geval van aanbieding.’

Toch begrijp ik het niet: Christus als goddelijk wezen wel aanvaard, maar God zelf niet. Van Leeuwen: ‘Om met Schillebeeckx te spreken: Wij kunnen het lijden niet begrijpen, dat kan niemand. Dat het niet gevat en uitgelegd kan worden, is voor mij een heel probleem, een sprong. Mijn eerste sprong was van Jezus naar de Christus. De sprong naar God... misschien begrijp ik het als ik helemaal bij de strot gepakt word. Ik ontken niet dat er een God is, maar ik begrijp er niets van. Uiteindelijk is God een kwestie van aanvaarden of niet aanvaarden, want niemand kan zinnig over God praten. God is wat Witt-

[p. 76]

genstein noemt “het onuitsprekelijke”. Wittgenstein zegt ook: “Wat er in de wereld gebeurt, is voor het hogere totaal onbelangrijk.” Dus God is er niet om zich bezig te houden met jouw pijn en jouw problematiek. Maar nogmaals: wat voor zin heeft het om erover te redeneren en hoe kan je dat? Dat kan toch niet.’

Terug naar de romanfiguren. Hun familiegeschiedenis komt steeds uitvoerig aan de orde. Dat heeft onder andere Wim Rutgers ertoe gebracht te schrijven dat de figuren deterministisch bepaald zijn. Maar de mens heeft toch een vrije wil? Van Leeuwen: ‘Ongeveer zoals een spin een spinneweb tot zijn beschikking heeft: hij kan naar links, hij kan naar rechts in het spinneweb. Maar wij zijn geen spinnen, wij zijn mensen en er zijn vele wegen. Soms voel je dat het van jou afhangt en soms voel je dat het niet van jou afhangt. Toen ik ophield met drinken wist ik heel zeker dat het van mijzelf zou afhangen, dus dat ik de vrije wil had om ermee door te gaan of ermee op te houden. Als je de vrije wil weghaalt van de mens, dan flikkert alles in elkaar, het hele strafrecht is gebaseerd op de vrije wil: geen schuld, geen straf. Dus als er geen wil zou zijn, zou er ook geen mogelijkheid tot schuld zijn. In de praktijk gedragen we ons allemaal alsof we de vrije wil hebben. In mijn romans is het spinneweb van de figuren gemaakt door hun voorouders.’

Boeli van Leeuwen, foto: Klaas de Groot

Kan Boeli van Leeuwen zich voorstellen een roman te schrijven, waarin de voorouders niet uitvoerig voorkomen? ‘Het is niet wel mogelijk iemand te begrijpen, als je zijn achtergrond niet kent. Eerlijk gezegd: there is no tragedy outside the family. Het is waar: een mens alleen is geen mens. Een mens in de context van zijn familie is pas een mens, omdat daar zijn tragedie en zijn problematiek zit.’

Geraadpleegde werken

Boeli van Leeuwen, De eerste Adam, Amsterdam, 1966

De rots der struikeling, Rotterdam, 1976^7

Een vreemdeling op aarde, Rotterdam 1977^2

Schilden van leem, Haarlem, 1985

Jos de Roo, Antilliaans literair logboek, Zutphen, 1980

C.G.M. Smit en W.F. Heuvel, Autonoom, Rotterdam, 1976

Wim Rutgers, Dubbeltje lezen, stuivertje schrijven. Oranjestad, 1985

Andries van der Wal en Freek van Wel, Met eigen stem, Den Haag, 1980