Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 63]

Hanneke Eggels
Simone Signoret als schrijfster

Verstoppen filmsterren zich als zij ouder worden - Brigitte Bardot keerde definitief de camara's de rug toe; Jeanne Moreau ziet men af ten toe nog spelen in films die door vrienden gemaakt zijn - Simone Signoret speelde door en terwijl zij ouder werd, beleefde zij een glorieuze comeback als filmster.

Van 1941 tot aan de dag van haar dood, 31 september 1985, was zij La grande dame van de Franse film. Maar daarbij bleef het niet. Tot grote opwinding van het Parijse literaire leven ging zij schrijven. Tussen de bedrijven door publiceerde zij achtereenvolgens een lijvig boek vol herinneringen: La nostalgie n'est plus ce qu'elle était (1975), in het Nederlands vertaald onder de titel Nostalgie is ook niet meer wat het was (1979); een autobiografisch essay Le lendemain, elle était souriante (1979), in het Nederlands vertaald De volgende morgen lachte ze weer (1982) - en als klap op de vuurpijl verscheen in 1985 een roman van haar hand van maar liefst 500 pagina's: Adieu Volodia, die onlangs ook in Nederland onder dezelfde titel verscheen.

Dat Simone Signoret zich voor literatuur interesseerde, was al lang bekend. Het onderwerp van haar eindexamen filosofie in Vannes kort voor de Tweede Wereldoorlog, behandelde de definitie van de verhouding tussen hartstocht en de wil. Een onderwerp dat de lijn in haar leven zal gaan bepalen. Zo mag haar voorliefde voor het werk van André Malraux en in het bijzonder voor het in 1933 verschenen werk La condition humaine, een van de belangwekkende romans uit het Interbellum en aan E. du Perron opgedragen, eveneens opmerkelijk genoemd worden.

Haar eerste vertaling in het Frans, Les Petits Renards, een stuk van Lilian Hellmann, dateerde van 1962. Deze werd gevolgd door Fièvre, een novelle van Peter Feibelmann in 1967. Recenter, in 1981, vertaalde zij Une saison à Bratislava van Jo Langer.

De vreugde van het schrijven heeft zij daarentegen langzaamaan ontdekt zoals zij bekende in een van de vele interviews die zij gaf naar aanleiding van de publikatie van Adieu Volodia. In Le Monde vertelde zij altijd al te hebben gehouden van het vertellen van verhalen. Zij noemde zich een ‘raconteuse’. Toch wist ze heel goed dat een romanschrijfster zoals zij, zich aan kritiek blootstelt en vooral aan het gevaar niet serieus genomen te worden: ‘Ze amuseert zich een beetje tussen films in’, wordt er zo al gauw gezegd.

Alleen haar naam op de boekomslag is al genoeg om verkocht te worden of om ervan verdacht te worden geen letter van het boek zelf te hebben geschreven.

Met de laatste roman die dit voorjaar in Nederlandse vertaling is verschenen, ruim een half jaar na haar overlijden, heeft Simone Signoret deze verdenking voorgoed kunnen ontzenuwen.

Een nauwkeurig en uitvoerig verslag van haar interessante leven geeft Signoret in het autobiografische Nostalgie is ook niet meer wat het was.

Sleutelwoord voor haar leven is waarschijnlijk wel de onverzettelijkheid en de onwil tot schipperen.

Hoe kun je ook anders, zou je zeggen, wanneer je een kind van de oorlog bent. Zonder die oorlog zou de kleine Kaminker, zoals Simone Signoret heette, in haar mooie huis in Neuilly, en dochter van een briljante vertaler die van huis uit een Poolse jood was, waarschijnlijk getrouwd zijn met een advocaat of een medicus en een heleboel kinderen hebben gekregen. Maar het is 1940 en in het Bretonse huis waar het gezin zich had teruggetrokken en van waaruit de vader naar Londen is ontsnapt, vallen de Duitsers binnen. Kaminker is niet bepaald een Bretonse naam en Simone besluit de naam van haar moeder te gebruiken en het dorp te verlaten om in het anonieme Parijs onder te duiken, echter niet voordat ze haar eindexamen filosofie in Vannes heeft gedaan. In Parijs gaat zij wonen in Avenue du Roule. De financiële gezinssituatie dwingt haar tot het zoeken van werk. Paradoxaal genoeg is het Jean Luchaire die haar aanneemt bij Nouveaux Temps, een ultracollaboraire krant, en die haar zo de gelegenheid geeft in haar levensonderhoud te voorzien.

Zij typt en beantwoordt de telefoon in een hoekje onder de trap. Op een avond in maart 1941 opent zij de deur van een café in Saint-Germain-des-Prés: Flore. Zij ontdekt daar een andere wereld: die van kameraadschap en van onontdekte auteurs en politieke vluchtelingen.

Ze weigert nog langer voor Nouveaux Temps te werken; ‘Ik vertrek hier,’ zegt ze tegen Jean Luchaire, ‘omdat ik u een ding zeg, mijnheer, u zult allemaal gefusilleerd worden.’ Later, in het bevrijde Parijs, barst de zeepbel van Flore in talloze talenten uiteen: Allégret, Prévert, Picasso, Sartre en vele anderen. Simone's carrière gaat op en neer. La nouvelle Vague komt en gaat, Bardot trekt zich terug, en Moreau ook, maar Signoret blijft, dank zij haar mooie gebeeldhouwde gezicht, haar intensiteit en haar talent. Aanvankelijk leefde zij met Yves Allégret, de regisseur, van wie zij een dochter kreeg, Cathérine. Tot aan de avond van de negentiende augustus 1949, als tegen half negen 's avonds op het terras van de Colombe d'Or in Saint-Paul-de-Vence Yves Montand verschijnt...

In twee dagen geschiedde er iets als een blikseminslag,

[p. 64]

indiscreet en niet ongedaan te maken. Hartstocht, tranen, verscheurdheid en het besef pijn te moeten doen, het onvermogen lief te hebben, wanneer men niet meer liefheeft, de twijfel, glimlachend doen alsof, terwijl men zou willen huilen, en uiteindelijk een beslissing. (Nostalgie)

De beslissing van haar leven, maar ook voor deze intellectuele vrouw uit Flore, een beslissende ommekeer. Met Montand ontdekt zij de werkende klasse, het politiek engagement en de music hall. Weinig geneigd tot schipperen, tekenen zij het Appèl van Stockholm en gaat Signoret in Oost-Berlijn Moeder Courage spelen. Het wordt hen verboden Amerika binnen te komen, maar wat kan het ze schelen? Zij verkopen l'Humanité en zijn het geweten van het internationale communisme.

Tot 1956. In november 1956 barst de Hongaarse opstand los en wordt de ontgoocheling groot. Ze gaan op tournee naar Moskou zoals al lang tevoren gepland was. Uitgebreid vertelt Signoret daarover in haar boek, over het niet-geplande diner waarbij de hoofden van het Kremlin, met Chroestsjov voorop, hen de invasie in Budapest uitleggen.

Ze stonden ons alle vijf op te wachten op de drempel van een eetzaal die was ingericht achter de officiële toneelloge. Zij stelden zich één voor één voor en noemden hun naam, alsof wij niet wisten wie ze waren. Boelganin, trekkend aan zijn puntbaardje, overenkomstig zijn imago van goedig opaatje, Chroestsjov als lollige baas, Molotov sinister, Mikojan glimlachend en oosters, Malenkow diepbedroefd. Ze noemden hun naam, wij de onze... (Nostalgie)

Als de koude oorlog voorbij is en na jaren van geweigerde visa, ontdekken de Montands Hollywood. Alles is zoals in de films van voor de oorlog. Vivien Leigh geeft uitgebreide recepties, Gary Cooper staat klaar om je ten dans te vragen en Judy Garland zingt er in een hoek van de salon. Simone's revanche op Amerika wordt haar Oscar. Ze krijgt hem voor haar rol van Alice Aisgill in Room at the Top van Jack Clayton. Het wordt haar grote triomf. In Beverley Hills wonen de Montands in bungalow no. 20. Op no. 21 als een soort voordeurdelers met gemeenschappelijke ingang wonen ze daar met de Millers, Arthur en Marilyn Monroe. Arthur en Simone discussiëren over politiek, terwijl Montand zingt en Monroe opnamen maakt. Als Simone voor haar werk terugmoet naar Europa, staat Marilyn haar uit te zwaaien in een witte nertsjas. Terug in Frankrijk trotseert Simone alle roddels, ontvangt anonieme brieven en leest venijnigheden over de verhouding tussen Yves en Marilyn.

Zij zal nooit weten, dat ik nooit een hekel aan haar heb gehad en hoe goed ik die geschiedenis heb begrepen die alleen ons vieren aanging en waarmee de hele wereld zich heeft bemoeid in een verwarde tijd, waarin toch zoveel belangrijker dingen aan de hand waren.

schrijft Signoret in Nostalgie.

La Nostalgie n'est plus ce qu'elle était wordt gepubliceerd in 1979 bij Seuil in Parijs en de reacties erop zijn uiteenlopend. Twee journalisten in een radioforum beschuldigen haar ervan geen letter van het boek zelf te hebben geschreven. Zij klaagt ze aan wegens smaad.

In De volgende morgen lachte ze weer... dat zij kort na het proces heeft geschreven geeft zij een impressie:

De heel jonge man pleitte. Hij pleitte voor zijn cliënt tegen mij die zijn cliënte niet was. Zijn klant is schrijver-schrijver. Ik ben geen schrijfster. Ik heb een boek op mijn naam staan, maar omdat mijn naam geassocieerd wordt met een ander beroep dan dat waaronder schrijvers thuishoren is het duidelijk dat ik geen schrijver kan zijn en dat is dan ook wat deze heel jonge man hier poogde aan te tonen [...] ‘Nee, mevrouw, u kent de vreugden, de angsten, de koorts en het verdriet niet... tegenover een blad wit papier, de eenzaamheid van de Schrijver achter zijn tafel niet,’ waren zo ongeveer de heel verdrietige woorden van deze heel jonge man.

Vervolgens beschrijft ze de vreugden, angsten, de koorts en het verdriet van een schrijfster achter haar tafel tot in de miniemste details. Het wordt een verweerschrift ten overvloede na het gewonnen proces. Dit laatste boek maakte zij tijdens de opnamen van de film Madame Rosa, als zij in haar buitenhuis La Colombe verbleef:

Daar zaten we. Mijn uitrusting en ik. In het begin dacht ik dat de tafel, als door een wonder voor het raam staand, een tafel als alle tafels was. Buiten mijn weten werd dat dé tafel. De rommel die ik erop liet liggen, deed me de eerste tijd schrikken en toen ik ontdekte dat ik helemaal geen zin had er iets aan te doen, realiseerde ik me tegelijkertijd, dat ik die nodig had. Dus begon ik briefjes onder de tabulator van de machine te schuiven voor Blanche: ‘Hier niet aankomen s.v.p.’ Ik wist zelf niet goed of het nu echt was, of dat ik bezig was na te bootsen wat ik over mensen die schrijven had gelezen.
(De volgende morgen)

Ze bewijst zo dat ze zelf kan schrijven en haar schrijfstijl ontwikkelt zich. Was zij Nostalgie vooral een uitvoerige vertelster, een raconteuse van het eigen levensverhaal, in De volgende morgen wordt zij impressionistischer. Haar laatste boek, Adieu Volodia, bewijst dat zij ook in staat was een kloeke roman in schema te zetten en uit te werken aan de hand van niet uitsluitend autobiografisch materiaal. Zij wordt een ‘inveneuse’.

In een interview in Le nouvel observateur, zei Signoret over het boek dat ze na de film Thérèse Humbert die zij met Marcel Bluwal voor de televisie opnam, met haar nieuwe boek begonnen was. Ze had vakantie, hield niet van het massatoerisme en wilde door te schrijven het zwarte gat na een prestatie voorkómen. Ze begon met een autobiografisch verhaal in de derde persoon, dat ze

[p. 65]

Simone Signoret

[p. 66]

verscheurde. Ze bleek geen verhaal te kunnen verzinnen, dat van de waarheid uitging. Toen herbegon zij met een van de personen van het tweede plan, Maurice. Van hem wist ze niet eens zoveel bijzonders, maar dat bleek ze toch te kunnen verzinnen. Zo lukte het haar om een gezin, twee families en een omgeving te bedenken en te beschrijven, ook omdat ze een aantal van de personages in films gespeeld had.

In Adieu Volodia, zoals de roman zal gaan heten, vormt de historische figuur Petlioura, een Oekraïense tiran, een uitzondering. Zijn geschiedenis ontdekte ze in een oud boek van Henri Terrès. Petlioura was commandant van progroms in Oekraiene en Polen van 1918 tot 1921. Hij werd in 1926 in Parijs, zijn vluchtoord, vermoord door de jonge Samuel Schwarzbard.

De gezinnen uit Adieu Volodia zijn joden uit de Oekraïne en uit Polen. Het lot van de diaspora verenigde hen onder hetzelfde dak van het twintigste arrondissement in Parijs en in hun werk, de kledingindustrie.

De eeuwen van vervolging scheepten hen op met een fundamenteel wantrouwen, dat weer opleefde door de recente progroms en de hitleriaanse holocaust die zich profileerde in de jaren twintig en dertig, maar hun geloof weerhield hen ervan aan het slechtste te denken. De families Guttmann en Roginski leefden met hun insidegrapjes in Parijs een beetje buiten de werkelijkheid. Toch slaat de actualiteit in de levens van deze opgeruimd levende joden als een donderslag in en verdeelt de personen uit één huis naar origine. In het centrum van de actualiteit staat de eerder genoemde Petlioura. Wanneer op 26 mei 1926 de jonge Schwarzbard Petlioura in de rue Racine in Parijs afslacht, gaat er een zucht van verlichting op. Hetzelfde gebeurt wanneer de moordenaar in 1927 wordt vrijgesproken...

Maar het proces tegen de moordenaar van Petlioura eindigt niet zonder een wrede teleurstelling, een gebeurtenis door de schrijfster aan de historie toegevoegd. Eén van de getuigen à décharge is oom Volodia, een neef van de Guttmanns. Hij was door zijn familie doodgewaand na de progrom van Jitomir. Zonder dat zijn Parijse familie zijn blijde opstand uit de dood hebben kunnen vieren, vertrekt hij weer uit Parijs, omringd door de Russen, en sterft in 1929 in Siberië, waar de Sovjets inmiddels de scepter van de tsaren hebben overgenomen. Zijn Parijse familie verneemt pas in 1936 dat Volodia in Siberië is gestorven. Naar dit oord was hij door hooggeplaatste ambtenaren van de USSR als straf verbannen.

Terwijl de roman begint bij de aankomst van de vluchtelingen in Parijs in de jaren twintig, loopt Adieu Volodia ten einde bij de terugkeer van de overlevenden in 1945. Ondanks het feit dat Volodia maar in één scène van het boek voorkomt, geeft hij er toch zijn naam aan. Signoret zegt over oom Volodia, dat het gebeuren om hem heen haar deed denken aan een geschiedenis uit haar eigen leven met haar nicht uit Bratislava in Praag.

Men had het zo geregeld, dat wij elkaar niet konden treffen. Terug in Parijs ontdekte ik, dat zij ons had willen spreken, om ons te zeggen dat mij neef in de gevangenis zat.

Waarom dus de titel Adieu Volodia? Omdat men niets vertelt, niets hoort, maar zwijgt. Voor Signoret is Volodia het symbool van de onderdrukking en het geheim.

Het is interessant hier te signaleren dat haar politieke opvattingen m.b.t. het communisme sinds 1956 gewijzigd zijn. Uit Nostalgie wist de lezer al dat zij met Chroestsjov en andere hooggeplaatsten had gedineerd in een tijd waarin zij er wellicht beter aan had gedaan zich afzijdig te houden - met Adieu Volodia biedt zij hiervoor geen excuses aan, maar zij repareert wat hersteld moest worden.

De cover beeldt La gare de l'Est af, waarvan de glazen wanden een welkom lijken te zijn, maar met de deformatie van dat cliché en van de herinnering zou het net zo goed kunnen gaan om het besneeuwde vooraanzicht van een kamp.

Dit illustreert bovendien de hele roman. Haar personages leven als mensen die uitstel hebben gekregen. De herinnering is hun enige wapen.

De roman laat in de herinnering een beeld van patchwork achter, net alsof de schrijfster in het filmspel verwikkeld was tijdens haar werk. Geen wonder voor een vrouw die veertig jaar film achter zich had. Tientallen beroepsvertellers mogen hopen een dergelijke roman te schrijven. Het is een populaire roman in de letterlijke betekenis van het woord: voor het volk verstaanbaar. Dus niet een literaire topper voor de bestsellerslijst, maar populair omdat het eenvoudig en zorgvuldig de geschiedenis vertelt van mensen, die zich er niet om bekommeren of ze populair gevonden worden.

Verdient Simone Signoret die in een veelbewogen leven ook nog kans ziet drie boeken te schrijven de kwalificatie schrijfster? Zonder enige twijfel. Schrijven kan ze, al had ze de pen ook wel eens mogen gebruiken om te schrappen.

Is ze met dit oeuvre nu een dubbeltalent, zoals wij - om dicht bij huis te eindigen - Lucebert kennen als dichterschilder? Of is zij een dubbeltalent als W.F. Hermans die als schrijver-fotograaf dank zij zijn naam als schrijver ook als fotograaf bekend wordt en in het Stedelijk museum te kijk hangt. Zijn foto's zijn niet even goed als zijn boeken en zo zijn Simone Signorets boeken niet even goed als haar filmrollen, al blijft het interessant om ervan kennis te nemen.

Literatuur

Simone Signoret: Nostalgie is ook niet meer wat het was. 5e dr. Uitg. M. Muntinga Amsterdam 1985.

Simone Signoret: De volgende morgen lachte ze weer... 1e dr. Uitg. De Arbeiderspers Amsterdam 1982.

Simone Signoret: Adieu Volodia. 1e dr. Uitg. De Arbeiderspers Amsterdam 1986.

Didier Sandre: Simone Signoret. Solar Paris 1981.