Bzzlletin. Jaargang 15-16

[p. 17]

Sarah Verroen
Het dilemma van de mannelijkheid
De Joodse zonen van moeder Portnoy

Philip Roth beschikt over een benijdenswaardig vermogen mensen te kunnen schokken. Sommige vrouwen ergeren zich groen en geel aan zijn befaamde macho-achtige beschrijvingen van de seksualiteit, anderen zien in Roth een prediker van de perversie in zijn algemeenheid, terwijl de traditionele joodse gemeenschap niet zelden schroomt om hem van antisemitisme te beschuldigen. Roth ligt met vele groeperingen overhoop, hetgeen psychologisch opmerkelijk mag heten, omdat hij in principe zijn best doet om in zijn werk iedereen zoveel mogelijk recht te doen.

Philip Roth, een Amerikaanse jood en zoon van immigrantenouders, heeft zich nooit afdoende los kunnen maken van zijn min of meer traditionele achtergrond en het is een zegen voor de Amerikaanse literatuur die uitgebreid werd met een gelukkig nog onafgerond oeuvre waarin deze problematiek ik mag wel zeggen uitputtend wordt behandeld, want de (joodse) man, echtgenoot, minnaar etc. heeft het volgens Roth niet direct gemakkelijk. Zijn mannelijke hoofdpersonen worden gewoonlijk gekweld door hun joodse achtergrond, hun libido en hun overbodige schuldgevoelens.

De traditionele joodse immigrantenouders die Roth neerzet, infecteren hun zonen immers per definitie met schuld. De ploeterende vader heeft hoge verwachtingen van zijn geniale kinderen, die het moeten maken in een maatschappij die voor hun joodse ouders nooit echt toegankelijk is geworden. In Newark, waar de jeugdjaren van Roths personages zich onveranderlijk afspelen, kan men slechts pochen op het maatschappelijk succes van kinderen, die gehoorzaam hun joodse gezinnen dienen te stichten en briljante carrières maken. De hoofdpersonen van Roth voldoen gewoonlijk wel aan de tweede voorwaarde, maar nooit aan de eerste. Seksuele aantrekkingskracht wordt bij hen zelden aangewakkerd door een joodse vrouw, maar juist de goj, het typisch Amerikaanse meisje uit een niet-joods milieu brengt hen in een schuldbewuste extase. Het is immers de goden over je afroepen om verliefd te worden op een niet-joodse vrouw. Het blijven verborgen antisemieten die een jood uitzuigen om hem vervolgens te vermorzelen, want een reeks van vooroordelen wordt de joodse opgroeiende jongen ingeprent om te voorkomen dat hij halfjoodse kinderen voortbrengt, want in feite is het joodse ras superieur. Ze zouden intelligenter zijn, emotioneel meer ontwikkeld en tradioneel een afkeer van geweld hebben. Een ras zo vervolgd door een verleden van structureel geweld en vernietiging als het joodse zou geen lid kunnen voortbrengen met een andere dan een vredelievende inslag. Philip Roths personages voelen zich tekort gedaan door de consequenties van een dergelijke opvatting. Het joodse geloof ervaren zij als een dogma ondersteund met talloze regeltjes ter bevordering van een zelfdiscipline waarmee Godzelf gunstig gestemd moet worden. Nathan Zuckerman - het alter ego van Roth, dat in verschillende gedaantes in het werk terugkeert - vindt de ideeën van zijn vader onmannelijk, hypocriet maar vooral stompzinnig.

Geletterd als hij is, en zoals zijn vader ook wenste dat hij zou worden, kan hij zich niet verenigen met een levenswijze die het zelfstandige denken afknijpt. En zijn ouders die trots verwacht hadden een briljante intellectueel af te leveren blijken hun zoon te verliezen op het moment dat hun vertrouwen beloond wordt. Zuckerman wenst zich niet te laten belemmeren door een geloof dat hij als bijgeloof beschouwt, een moraal die hij overbodig acht, en een levensvisie die hem rudimentair voorkomt. Nathan Zuckerman zoekt zijn bevrijding in het trainen van een perfect geschoolde intellectuele geest.

Philip Roth is niet zozeer een verhalenverteller alswel een schrijver die zo nauwkeurig mogelijk het leven van zijn personages tracht te ontraadselen. Zijn hoofdpersonen beschikken meestal over voldoende introspectievermogen om de motieven achter hun daden te kunnen doorgronden, en Roth maakt er dankbaar gebruik van.

Zuckerman bijvoorbeeld is iemand met zin voor humor en doet aan zelfspot, wat hem redt van de belachelijkheid, want van huis uit is hij een klagerig type. Wat de Zuckerman romans echter interessant maakt is het feit dat Roth het verloop van een schrijversbestaan heeft beschreven. Elk van de drie romans behelst verschillende thema's - anders zouden we met een gefingeerd dagboek te doen hebben - maar het geheel geeft inzicht in het bestaan van een geslaagde Amerikaanse schrijver, die gewoon tracht zijn werk te doen, en tegelijkertijd een graantje mee te pikken van het leven zelf, dat hij ondanks zichzelf wel moet leven - anders was hij geen schrijver geworden. Als welgestelde, geestige en ook nog eens beroemde man biedt het leven in de vorm van de Amerikaanse maatschappij hem mogelijkheden, waar veel anderen van verschoond blijven. Vooral in De eenzaamheid van Zuckerman wordt de lezer op vermakelijke wijze geconfronteerd met de ervaringen van Zuckerman die zojuist een bestseller heeft geschreven.

In Carnovsky - een roman die onmiskenbaar staat voor Roths Portnoy's klacht - leidt de hoofdpersoon een seksueel uitbundig bestaan en dat brengt de auteur in een voortdurend conflict met zijn omgeving.

Zuckerman wilde in zijn romans zijn eigen taboes doorbreken, en is woedend wanneer het publiek hem ervan

[p. 18]

verwerpelijk en gevaarlijk, want de ooit zo opstandige zoon Appel heeft zich inmiddels gevoegd bij het leger van joodse vaders. Het is deze opnieuw geformuleerde verwerping, die Zuckerman mede de das omdoet, en hij vertrekt uiteindelijk naar Chicago om daar zijn studie medicijnen te gaan beginnen. Het wordt een hachelijke tocht, al vermaakt Zuckerman zichzelf - en de lezer - op een komische, maar tevens lugubere manier met zijn substituut voor het schrijven. Van de altijd begripvolle luisteraar naar de vrouwen verandert hij nu in Milton Appel: de pornograaf. In het vliegtuig vergast hij een katholieke medereiziger op zijn eindeloze verzinsels over het pornotijdschrift dat hij leidt, de sexclub die hij bezit, en Zuckerman begeeft zich in serieuze discussies over het onderwerp met een vrouwelijke taxichauffeur, terwijl Milton Appel gaandeweg een personage voor hem wordt in wiens dubieuze denkwijze hij geïnteresseerd raakt, want Zuckerman ontsnapt geen moment aan zijn werkelijke bestemming en noodlot - het schrijverschap.

De anatomische les eindigt in een tragikomedie. Zuckerman, nu werkelijk half gek van de drugs, krijgt een ongeluk en belandt in het ziekenhuis waar de pijn ondraaglijk wordt. Hij is met zijn gezicht op een grafzerk - het kon ook niet anders - gevallen en heeft een gebroken kaak, glas in zijn kin, terwijl hij zijn tanden op het kerkhof heeft uitgespuwd. Hardnekkig echter blijft Zuckerman bij zijn plan om dokter te worden, en de roman eindigt in het ziekenhuis waar Zuckerman huiverend met zijn artsen de zaalrondes doet.

Het is de joodse zoon die het onderspit delft en de schrijver die bestaat bij de gratie van zijn isolement - dat blijkt de kale optelsom van Zuckermans bestaan en de visie die Roth erop heeft.

Het schrijven blijft voor de schrijver de werkelijke rode draad in zijn bestaan, zijn ervaringen vormen slechts het materiaal daarvoor, en de wereld daarbuiten zal hooguit bevochten moeten worden om de ‘eigen toon’ van het schrijverschap te kunnen behouden.

In Mijn leven als man doet Zuckerman zijn intrede als alter-ego van de schrijver Peter Tarnopol: de zoon van ditmaal wat verlichtere joodse ouders. De vader van Tarnopol ligt bepaald niet wakker van een niet-joodse schoondochter, en moet het daarom doen met eentje die nagenoeg krankzinnig is. Maureen - de muze van Tarnopol aan wie hij kilo's papier met waardeloos proza wijdt - is uit op de onvoorwaardelijke liefde ofwel de totale vernietiging van de schrijver Tarnopol. Maureen Tarnopol belichaamt bij uitstek juist door haar gestoorde gedrag het demonische van de passie.

Gefixeerd op haar echtgenoot kan het haar niet schelen of zij hem gelukkig maakt, het leven verzuurt, of in een inrichting doet belanden, zolang ze hem maar kan bezitten. En dat kan ze.

Maureen is verraderlijk, verdorven en door en door corrupt, terwijl haar man zich niet van haar los kan maken. Een groot deel van het boek is gewijd aan de periode waarin Tarnopol van zijn vrouw gescheiden leeft, terwijl hij een verhouding heeft met de jonge rijke Susan die dol op hem is en in alles - althans in uiterlijke schijn - het tegendeel van Maureen. Ze heeft een meegaand karakter, laat de schrijver met rust en wil alleen maar voor hem zorgen, hetgeen hij vol vertrouwen ondergaat, al meent hij zich langzamerhand van haar te moeten losmaken. ‘De vrouw is een onderdanige slavin,’ klaagt hij tegen zijn Freudiaanse psychiater Dr Spielvogel, die het niet met hem eens is. Niet iedereen zou zich bezwaard voelen door een vrouw die onderdanig is en verrukkelijk kookt op de koop toe, houdt zijn psychiater hem voor, maar Tarnopol is niet te stuiten in zijn idée fixe dat hij Susan moet verlaten, en blijft zijn psychiater bewegen zijn goedkeuring te hechten aan een besluit dat hij niet goed nemen kan.

Voor het zo ver is echter - Peter Tarnopol durft Susan pas te verlaten wanneer hij van zijn echtgenote bevrijd is - levert Peter wanhopige gevechten met de staat New York om hen ervan te overtuigen dat hij Maureen niet wenst te onderhouden met de exorbitante alimentatie die hij geacht wordt haar te betalen. Maureen wil niet van haar echtgenoot scheiden, ze ziet in hun huwelijk de grote passie, al heeft zij door een even simpele als krankzinnige leugen haar man aan zich weten te binden. Zij beweerde zwanger van hem te zijn en dwong Tarnopol aldus bij haar te blijven, terwijl zij geloofde in hun beider belang te handelen. In haar rotsvaste overtuiging dat het liefde is die haar drijft lijkt Maureen veel op een door Simone de Beauvoir beschreven vrouw - Paule uit De mandarijnen - die dan ook net als Maureen geestelijk gestoord is. Alleen blijkt in Mijn leven als man niemand dit onomstotelijke feit te willen bevestigen. Maureen weet iedereen te overtuigen van haar recht en Tarnopol blijft althans in de ogen van de staat New York de schoft die haar verlaten heeft.

Het lijkt mij niet erg geloofwaardig dat een dergelijke situatie zich vaak voordoet, maar ik kan me voorstellen dat als het je overkomt je net zo razend wordt als Tarnopol.

Het merkwaardige is alleen dat Tarnopol machteloos tegenover zijn vrouw staat. Waarom weet niemand. In eerste instantie zoekt Tarnopols psychiater het voorspelbaar in de relatie met zijn moeder die zich zou herhalen. Op zijn moeder is weliswaar niet direct iets aan te merken, maar, zo ontdekt Dr Spielvogel, juist door haar perfectie heeft ze Tarnopol ongetwijfeld een castratiecomplex bezorgd. Zelfs Tarnopol in zijn labiele toestand weet de zinloosheid van een dergelijke conclusie op te merken, al laat hij zich een tijdje meeslepen door Spielvogels enthousiasme.

Het is het onverklaarbare van Tarnopols overgave aan Maureen dat Mijn leven als man tot een intrigerende roman maakt. Natuurlijk wordt Peter Tarnopol na honderd bladzijden een mateloos irritant personage, het zelfbeklag en de rancune over de gedragingen van een krankzinnige vrouw zijn belachelijk, maar ondenkbaar is het niet.

Het is de verslaving aan een vrouw die hij op zijn zachtst gezegd verafschuwt, die Tarnopol maakt tot de zielige figuur die hij is, en het is pas na Maureens dood dat hij zich van haar weet te bevrijden, hetgeen weinig hoop biedt op een werkelijke ontsnapping.

[p. 19]

Het thema van de dualiteit in de seksuele genoegens van sommige mannen heeft Roth nog het meest diepgaand uitgewerkt in Portnoy's klacht: een beruchte roman waarover veel feministen zich woedend hebben gemaakt. Het is immers de moederfiguur die het hier te verduren krijgt. Genuanceerd is het klaagverhaal van Portnoy zoals de titel al aangeeft, allerminst, maar dat was de bedoeling van Roth dan ook niet.

Alexander Portnoy, zoon van een dominante moeder en een sullige vader raakt als opgroeiende jongen geobsedeerd door zijn eigen geilheid, al blijft hij ervan overtuigd dat het hier een zonde betreft. Op het fanatieke af trekt hij zich minstens drie keer per dag af, terwijl hij regelmatig van de etenstafel wegglipt om zijn jeugdige agressie in de vorm van sperma in de wc te storten.

Stiekem pikt hij het ondergoed van zijn zusje om in te mastruberen, hij vergrijpt zich aan een stuk lever uit de ijskast van zijn moeder, en krijgt het voor elkaar in de badkamer een orgasme te produceren, terwijl zijn moeder voor de deur staat te schreeuwen.

Het moeten die smerige patat en hamburgers zijn, die hem voortdurend op de wc doen belanden. Uit deze scène mogen blijken dat Portnoy's klacht een vol humor geschreven boek is, al ligt de haat van de hoofdpersoon voor zijn moeder er duimendik bovenop. Alexander wil zich net als Peter Tarnopol koste wat het kost losmaken van een vrouw, in dit geval zijn moeder, maar hun beider pogingen niet anders dan jammerlijk falen, omdat ze juist via de voor hun zo noodlottige vrouwen hun mannelijkheid proberen te bewijzen.

Tarnopol blijft zijn best doen een krankzinnige vrouw tot redelijkheid te brengen, terwijl Portnoy zich solidair met zijn vader verklaart, en wacht op de dag dat moeder Portnoy de mannen in haar gezin met enig respect zal behandelen.

Portnoy's moeder is een karikatuur van de vrouw zoals die zich kan manifesteren. Een reuzin van een zorgende moeder, die haar echtgenoot veracht, haar kinderen tiranniseert en zelf te dom is om voor de duivel te dansen. Wanneer Portnoy als kind geen trek heeft en weigert te eten dreigt ze hem met een mes, wanneer hij ‘stout’ is geweest, wordt hij op dramatische wijze het huis uit gestuurd en als moeder Portnoy haar zin niet krijgt huilt ze tranen met tuiten, zodat ze die vervolgens wel kan krijgen. In de ogen van Portnoy is haar macht vrijwel onbegrensd en hij begint dan ook met ons te vermelden hoe hij als kleuter geloofde dat andere vrouwen, zijn schooljuffrouw inclusief slechts afgeleid waren van zijn moeders persoon. Zij beschikte over de mogelijkheid om zich in verschillende personen op te delen, hetgeen het jongetje nauwelijks verbaast. Hij wist al lang dat zijn moeder tot alles in staat was.

Het paradoxale van Portnoy's dilemma is dat hij zich van zijn moeder, en zijn schuldgevoelens tracht te bevrijden via de seksualiteit die hij met vrouwen - inmiddels weet hij dat zij niet allemaal van zijn moeder afgeleid zijn - bedrijft.

Toch zal Alexander Portnoy nooit komen aan de uiteindelijke verlossing van zijn jeugd, die je volwassenheid zou kunnen noemen.

Het contact dat hij met vrouwen onderhoudt blijft tragisch, omdat hij een zoon van zijn moeder is, en het onderbewustzijn meedraagt dat haar visie en moraal bevestigt. Portnoy draagt de klus van het losmaken van zijn joodse achtergrond op aan de vrouwen, die zo onfortuinlijk zijn verliefd op hem te worden. Geen vrouw kan hem blijvend boeien, omdat hij dermate tegenstrijdige voorwaarden stelt dat geen mens eraan kan voldoen. Iedere vrouw die met Portnoy iets begint en hem aantrekkelijk voorkomt wordt uiteindelijk geëlimineerd door de zoon van moeder Portnoy. ‘De aap’: een mooie meid met wie hij een tijdlang een verhouding heeft voldoet aan zijn droombeelden van een sensuele vrouw. Voor het eerst komt Portnoy iemand tegen die zijn seksuele fantasieën deelt, ze met hem uitvoert, en hem accepteert in zijn naar zijn eigen idee ‘perverse’ behoeften. En dat is precies de reden waarom hij haar opgeeft, want elke vrouw die voldoet aan zijn erotische voorkeur kan niet anders dan krankzinnig, hoerig, pervers etc. zijn.

Portnoy's morele conflicten zitten bepaald niet diep in zijn onderbewustzijn, maar dringen zich integendeel om de haverklap op, wat het hem niet gemakkelijker maakt ze te doorgronden. Zodra hij zich met seksualiteit inlaat gelooft hij syfilis, algehele krankzinnigheid etc. op te lopen, terwijl hij voortdurend bang is ‘ontdekt’ te worden in zijn losbandigheid.

Zodra hij een vrouw ontwaart ziet hij de krantenkoppen al voor zich, want enig narcisme is Alexander Portnoy niet vreemd, en hij meent dat iedereen binnen en buiten zijn directe omgeving erop uit is zijn uiterst geheime seksleven uit te pluizen. Zijn beschrijvingen van de vrouwen die hij ontmoet zijn dan ook niet erg betrouwbaar, en het is ook geenszins de bedoeling van de schrijver dat we Portnoy's overspannen uitlatingen voor genuanceerd of waar aannemen. Op ‘De aap’ bijvoorbeeld is Portnoy wel degelijk verliefd, en ze brengen samen een idyllisch weekend buiten door. Er worden liefdesverklaringen uitgewisseld, ze gaan in elkaar op en vrijen zowel kwalitatief als kwantitatief op hoog niveau tot ze terug naar de stad rijden en Portnoy plotseling ontdekt dat zijn vriendin ‘eigenlijk’ veel te stom voor hem is. Ze kan niet spellen, leest de boeken niet die hij zo zorgvuldig voor haar uitzoekt, gaat niet studeren terwijl dat zo goed voor haar zou zijn, terwijl ‘De aap’ zich verweert en zegt dat het menselijkerwijs onmogelijk is dat iemand zo stom is als Portnoy beweert. Echter - haar wanhopige pogingen falen, want Portnoy wil koste wat het kost van haar af, omdat het hem onmogelijk is een vrouw te accepteren die hem stimuleert in zijn seksuele verlangens.

Ook de andere vrouwen in Portnoy's leven weten hem niet vast te houden. Het keurige niet-joodse meisje Kay wordt gedumpt als ze merkwaardig genoeg het goede antwoord geeft op Portnoy's vraag of ze zich na hun huwelijk zal laten bekeren. ‘Waarom zou ik?’ vraagt ze eenvoudigweg, en Portnoy verrukt over haar zelfbewustzijn houdt onmiddellijk op met van haar te houden. Hij beseft wel degelijk het verband, ziet het ongerijmde ervan in, maar hij is niet bij machte iets aan de situatie te veranderen.

De vorm waarin Philip Roth Portnoy's klacht heeft ge-

[p. 20]

blijkt te verdenken een losbandig bestaan na te streven. Zuckerman immers acht zichzelf een serieus man, al denkt hij dan misschien voortdurend aan seks en ook al heeft hij op overtuigende wijze de moraal een hak gezet - een bevrijding betekent het niet. Elke letter die Zuckerman schrijft lijkt hem in problemen te brengen, en de kern daarin bestaat voor hem uit het jood-zijn. Als niet-jood zou hij zoveel over de geslachtsdaad kunnen schrijven als hij maar zou willen, want het is de jood die moet getuigen van een hoogstaander moreel. Joodse mannen en zeker schrijvers worden door Roth geplaagd door een met schuld beladen begeerte naar vrouwen, een hoog IQ en hun uiterst bezorgde maar dierbare familieleden. Zo heeft Zuckerman de neiging verstandige maar een beetje saaie vrouwen uit te zoeken met wie hij trouwt om ze vervolgens weer te verlaten. Tot een bevredigend seksleven zal het nooit komen, en op het laatst houdt hij zelfs op om ernaar te verlangen.

In de eerste roman over Zuckerman, De ghostwriter, bezoekt de jonge schrijver zijn zelf verkozen literaire vader Lonoff. Geïsoleerd van de mondaine wereld leeft de beroemde joodse schrijver samen met zijn vrouw in een dorp, terwijl op het moment dat Zuckerman hem bezoekt ook het joodse meisje Amy tijdelijk in zijn huis vertoeft. Lonoff heeft een sobere en tegelijk cynische visie op zijn letterkundig bestaan, dat volgens hem bestaat uit minstens drie uur per dag lezen en het ‘omgooien van zinnen.’ De rest van de tijd denkt hij aan nieuwe zinnen die hij kan omgooien, al geeft hij twee dagen in de week les aan een universiteit waarna hij volkomen in de war van al deze activiteit 's avonds terugkeert naar zijn vrouw Hope, die het inmiddels opgegeven heeft haar echtgenoot - en dus zichzelf - een vrolijker bestaan aan te praten. Iedere dag maken ze samen een wandeling, en Lonoff kijkt op zijn horloge of hij opnieuw zinnen kan omgooien. Wanneer Zuckerman arriveert bij Lonoff die hem heeft uitgenodigd voor een ‘gezellige avond’ naar aanleiding van een brief met twee ingesloten verhalen van de jonge Zuckerman staat dit weinig benijdenswaardige huwelijk op springen. De kinderen van de Lonoffs zijn de deur uit, Hope wisselt met vrijwel niemand een woord, behalve met haar zinnen omgooiende echtgenoot, terwijl de jonge studente Amy Bellette een kinderlijke passie voor Lonoff heeft opgevat. Zuckerman komt op bezoek in een huis dat nog het meest op een tikkende tijdbom lijkt. Diep onder de indruk van Lonoffs devotie voor de kunst, zijn wrange humor en vooral de afwezigheid van illusies drinkt Zuckerman de woorden van zijn geestelijke vader in, al dwaalt hij af en toe af om na te denken over Amy, die hem mysterieus voorkomt. Ze voert ontspannen gesprekjes met Lonoff die aanduiden dat ze elkaar goed moeten kennen, terwijl ze zijn dochter noch kleindochter blijkt te zijn. Wat ze dan wel is - Zuckerman komt er niet uit, en hij raakt geobsedeerd door de onderlinge relaties van deze mensen die ondoorgrondelijk voor hem blijven. De gesprekken tussen Lonoff en Zuckerman kabbelen voort, Zuckerman doet enorm zijn best de aandacht waard te zijn, en vooral nog eens terug te mogen komen, want hij heeft dringend behoefte aan een vaderfiguur. Abravanel, de fascinerende joodse schrijver in wie hij hoopte zijn ideaal te verwezelijken, bleek geen behoefte te hebben aan een geestelijke zoon, terwijl Zuckermans werkelijke vader al drie weken wacht op een brief waarin zijn zoon zich moet verontschuldigen voor zijn laatste verhaal Hogere opleiding. Zuckerman beschrijft hierin een oude familievete die zijn vader trachtte te beslechten en hij stuurt het op naar zijn ouders in de naïeve overtuiging lof en bewondering voor zijn literaire prestatie te oogsten, maar een en ander blijkt anders uit te pakken. Zuckerman immers is een jood waarvan er miljoenen meer hadden kunnen zijn en wordt geacht zich in dienst te stellen van de belangen van het joodse volk. Natuurlijk - zelfs de rechter Wapter die Zuckermans vader wanhopig inschakelt om zijn zoon te overtuigen begrijpt dat iedere schrijver de vrijheid moet krijgen om te schrijven wat hij zelf belangrijk acht, maar toch vraagt men zich in alle ernst af of ze in de persoon van Zuckerman niet per ongeluk met een antisemiet van doen hebben. Natuurlijk betreft het hier een moreel dilemma, wat tot op zekere hoogte ook voor Roth geldt. Hijzelf is er dikwijls van beschuldigd antisemitische teksten te produceren of tenminste jodenhaters in de kaart te spelen.

Zuckerman wordt ervan beschuldigd dat in zijn werk a) joden voortdurend ruzie over geld maken b) joden seksueel losbandig gedrag vertonen en c) de schrijver geen moeite doet om de ‘waarheid’ over het joodse volk te openbaren. In de visie van rechter Wapter kan een joodse schrijver geen ander doel voor ogen hebben dan recht doen aan zijn volk. Het lastige van Zuckermans dilemma - en dat geldt zeker ook voor Roth zelf - is dat zijn werk wel degelijk de problematiek van het jood zijn betreft. Alleen op een andere manier dan de gemeenschap waarin Zuckerman opgroeide zou willen. Het werk beschrijft de achtergronden van conflicten in Amerikaanse immigrantengezinnen die niet in directe zin te lijden hebben gehad onder de jodenvervolgingen in Europa.

In De ghostwriter heeft Roth voor mijn gevoel deze problematiek het meest gaaf uitgewerkt. Zuckerman is drieëntwintig jaar en nog zeer gevoelig voor de goedkeuring van zijn vader, die hem nooit anders dan gesteund en aangemoedigd heeft in zijn carrière waarvan hij de grootste verwachtingen had. Dat Zuckerman verraad: en zelfs nog erger, ‘collaboratie’, zou plegen had niemand kunnen voorzien. In de nacht die Zuckerman uiteindelijk bij Lonoff zal doorbrengen probeert hij zijn verleden en het conflict met zijn ouders uit te werken in fantasieën over Amy met wie hij ter plekke besluit te trouwen uit tamelijk paradoxale motieven. Haar intelligentie, schoonheid en mysterieuze persoonlijkheid fascineren hem niet in de laatste plaats, omdat ze voor Zuckerman in verband blijft staan met Lonoff, en hij bedenkt in zijn eenzame nacht een fantasie, die hem bevrijdend voorkomt. De zesentwintigjarige joodse schoonheid zou Anne Frank kunnen zijn en verliefd op Lonoff als een substituut voor haar vader Otto Frank aan wie zij haar identiteit niet kan prijsgeven. In Zuckermans fantasie beweert zij de kampen overleefd te hebben, en zij neemt de morele taak op zich haar ware identiteit te verhullen om haar dagboek het maximale effect te garanderen. Het is immers de dood

[p. 21]

van Anne Frank, die Het achterhuis tot een aangrijpend boek maakt, en Amy beseft heel goed dat een overlevende Anne Frank weinig indruk op de lezer zal maken.

Amy neemt de last op zich, die Zuckerman als schrijver weigert te aanvaarden. Amy alias Anne Frank stelt de belangen van het joodse volk hoger dan haar eigen kunst of het verlangen naar haar vader, die zij wel in het onwetende moet laten om zo overtuigend mogelijk over te komen.

Zuckerman projecteert in de joodse Amy schuldgevoelens tegenover zijn vader aan wiens eerste en belangrijkste eis hij niet kan voldoen - namelijk een belangrijk persoon worden in dienst van de joodse gemeenschap. Buiten zijn fantasieën heeft Zuckerman nauwelijks contact met het meisje. Zij blijkt geen enkele belangstelling voor hem te hebben en antwoordt slechts kortaf op zijn nieuwsgierige vragen. Amy, zeer nuchter en bepaald niet hysterisch, lijkt in niets op de pseudo Anne Frank uit Zuckermans verbeelding. Wel heeft zij een onduidelijke verhouding met Lonoff, die eindigt met het definitieve vertrek van Amy, dat samenvalt met dat van Zuckerman. 's Nachts heeft hij haar pogingen om Lonoff te verleiden afgeluisterd. Hij hoort haar de kinderlijke rol spelen waarmee ze Lonoff probeert te bewegen met haar te vrijen, terwijl de laatste - zoals altijd voor aardse genoegens - geen moment bezwijkt en vermoedelijk de verleiding ertoe niet eens voelt. Lonoff is de ‘vleesgeworden winkelchef’: pietepeuterig, vervelend en geniaal, en nooit zal hij proberen de kalmte van zijn degelijk bestaan te doorbreken, iets wat Zuckerman zelf dolgraag zou willen, al weet hij nauwelijks hoe. Zuckermans seksuele leven is erbarmelijk en zal dat ook altijd blijven.

Zuckerman is in de eerste plaats de zoon van zijn ouders, en in elk van de drie romans die Roth aan hem wijdt vindt een dramatisch uitgewerkt conflict met hen plaats. In De ghostwriter ontstaat er een belangrijke breuk tussen vader en zoon naar aanleiding van Zuckermans verhaal Hogere opleiding, in De eenzaamheid van Zuckerman zal zijn vader hem zelfs niet minder dan op zijn sterfbed vervloeken, terwijl in De anatomische les Zuckermans moeder sterft.

Zuckerman blijft verlaten en zonder doel achter, en zelfs het schrijven wil hij opgeven. Inmiddels is Zuckerman dan een geslaagd schrijver van middelbare leeftijd geworden die verschillende mislukte huwelijken achter de rug heeft met stuk voor stuk deugdzame vrouwen.

Ook hij heeft gaandeweg zijn illusies verloren, hij kent zijn tekortkomingen en woont alleen, terwijl hij regelmatig bezocht wordt door vier vrouwen, die hem trouw maar vrijblijvend verzorgen.

Zuckerman wordt geteisterd door een chronische pijn in zijn nek en schouders die hem het schrijven onmogelijk maakt en hij brengt zijn dagen voornamelijk door op een boxkleed op de vloer, terwijl hij de pijn tracht te bestrijden met pijnstillers en wodka. Het zelfverkozen isolement wordt volkomen nu hij niet meer in staat is te schrijven en hij zet zijn behoefte daartoe om in luisteren naar de problemen van de vrouwen, terwijl hij af en toe hun woorden noteert om ze later in een boek te kunnen verwerken. (De anatomische les is trouwens vanuit een vrouwelijk standpunt bekeken een sympathiek boek, omdat Philip Roth goed geluisterd blijkt te hebben naar vrouwen, die in hun liefdesleven te maken hebben gehad met het soort mannen dat Roth gewoonlijk beschrijft.)

Philip Roth (foto: Nancy Crampton)

Zuckerman luistert en piekert over de pijn en de dood van zijn moeder die hij zonder veel succes tracht te verwerken. Zuckerman moet zonder zijn ouders proberen te leven, terwijl ook het contact met zijn enige broer slecht genoemd mag worden. Eenzaam en inmiddels een beetje getikt door drank en drugs denkt Zuckerman dokter te kunnen worden als een magische oplossing voor zijn problemen. Als vrouwenarts zal hij geen pijn meer hebben, zijn schuld als male-chauvinistische schrijver aan de vrouw zal afbetaald zijn, en hij denkt zijn isolement ermee te kunnen opheffen.

Het opmerkelijke aan De anatomische les is dat het gegeven van de chronische pijn Roth de mogelijkheid biedt psychologische facetten van het schrijverschap te laten zien. Afgeschermd van zijn omgeving tracht de schrijver door te dringen in zijn meest persoonlijke drijfveren - een niet zelden pijnlijke bezigheid - terwijl elke vorm van werkelijke integratie in ‘de maatschappij’ funest zou zijn voor zijn werk. Zelfs in zijn huwelijken en vriendschappen blijft Zuckerman alleen, omdat het belangrijkste deel van zijn persoonlijkheid altijd registreert, hetgeen hem niet populairder maakt. Sommige mensen zijn doodsbang zomaar in een boek terecht te komen.

Afgezien van de pijn wordt Zuckerman opnieuw belaagd door de afwijzing van zijn vader in de gedaante van de joodse criticus Milton Appel, die de welwillende schrijver op niet mis te verstane wijze van antisemitisme blijft beschuldigen. Appel vindt Zuckermans werk immoreel,

[p. 22]

goten is die van een monoloog die Portnoy afsteekt tegen zijn psychiater Dr Spielvogel - dezelfde als in Mijn leven als man - en de patiënt blijkt zich wel degelijk bewust van de simpelheid van zijn conflict.

Hij zoekt zijn verlossing in een seksualiteit, die hij verafschuwt, hetgeen alleen maar tot een veel intensere verslaving kan leiden. Portnoy komt er niet uit en zelfs in Israel waar hij de uiteindelijke oplossing probeert te zoeken komt hij in hetzelfde komische labyrint terug wat zijn leven in Amerika verstikte. Hij gaat achter de vrouwen aan, al wordt hij ditmaal geconfronteerd met een lastig bijverschijnsel - ze zijn namelijk allemaal joods. Portnoy, die in hoge mate gefascineerd wordt door niet-joodse vrouwen, blijkt impotent wanneer hij een ideologisch gedreven jonge vrouw, die sprekend op zijn moeder lijkt en in een commune woont tracht te verkrachten in zijn hotelkamer. Het meisje dat over spierballen blijkt te beschikken voelt alleen maar verachting voor deze imbeciele kapitalistische jood, die zulke obscene behoeften heeft en ziedaar het wonder gebeurt - Portnoy wil onmiddelijk met haar trouwen. Ze weigert echter, en Portnoy ontsnapt aan zijn tweede jeugd.

Portnoy's klacht is een fel, pathetisch en geestig geschreven boek over een joodse man voor wie geen redding in het verschiet ligt. Portnoy identificeert zich met zijn vader, die zoals hij alinea's lang uitwijdt over een buitengewoon grote penis beschikt, maar geen enkel moment over de mannelijkheid die Portnoy zo begeerlijk voorkomt. Het is de moederfiguur die hem niet toestaat om een man te worden, en als een gehoorzame zoon blijft Portnoy... klagen. Hij klaagt over zijn moeder die hem geen zwembroek met een ingezet kruis wil geven - ‘Voor jouw dingetje?’ - zijn ontlasting controleert op ongewenst voedsel, die hem chanteert met haar tranen, en hij voelt mee met zijn hardwerkende vader, die is uitgeleverd en vooral onderworpen aan de ongeletterde hysterie van zijn vrouw. Alexander wil zijn vader redden, hij vecht immers voor hun beider mannelijkheid, maar de vader kiest voor zijn echtgenote en geeft zijn zoon op zijn kop wanneer hij zijn moeder heeft gebeten. Alexander lijkt geen volwassen man te kunnen worden, zolang zijn vader getiranniseerd wordt, en hij probeert zich los te maken door zijn vader een verhouding met een niet-joodse vrouw toe te dichten. Portnoy meent zich een scène te herinneren, maar alles wijst erop dat zijn geheugen in dit verband onbetrouwbaar is, waarin zijn vader bekende met een goj geslapen te hebben, terwijl zijn moeder zich beklaagde, huilde en Portnoy vraagt zich achteraf af waarom zijn vader zich niet verweerde, haar geen klap gaf zoals een gewone - niet-joodse - man zou doen. Op seks volgt straf, denkt Portnoy, in de vorm van moreel verheven vrouwentranen, waaraan geen joodse man zich kan onttrekken. Portnoy gelooft dat de joodse man voorbestemd is in het huwelijk een kruiper te worden, die zich halfdood werkt voor zijn gezin om er nooit iets voor terug te krijgen. De identificatie van Portnoy met zijn vader gaat zelfs zover dat hij zich niet precies kan herinneren of bij de eerder genoemde scène zijn vader of misschien hijzelf iets onvergeeflijks had gedaan. Het enige dat vaststaat is dat een mannelijk lid van het gezin beschuldigd werd van moreel verwerpelijk gedrag.

Misschien is er zelden in de literatuur een boek verschenen waarin de moederfiguur een dermate vernietigende rol werd toegedicht, maar Portnoy's kracht lijkt me typisch een roman die een keer geschreven moest worden. Het boek is overtuigend, omdat Philip Roth over de afstand beschikt die Portnoy zelf mist, al blijft het geheel meer de sfeer van een emotionele uitbarsting behouden dan een gaaf gecomponeerd werk zoals De ghostwriter, wat ik nog steeds Roths beste boek blijf vinden.

Roths personages worden gekweld door hun gebrek aan mannelijkheid, die ze met volwassenheid associëren. Onafhankelijke evenwichtige mannen willen ze worden, die de boeken mogen schrijven die ze willen, de vrouwen kunnen nemen die ze willen zonder belemmerd te worden door een schuldgevoel dat ze per definitie met het jood-zijn in verband brengen. Het is geen van de personages die Roth beschrijft afdoende gelukt om dat doel te bereiken.