Bzzlletin. Jaargang 13

[p. 14]

Jaap T. Harskamp
Homoseksualiteit is aangeboren
De memoires van John Addington Symonds

Nooit heeft Engeland groter macht gekend dan in het Victoriaanse tijdperk, zelden is een tijd op soortgelijke wijze verscheurd geweest door tegenstellingen, niet alleen van weelde en armoede, maar ook van uiterlijk vertoon en innerlijke leegte, van naar buiten gericht activisme en spiritueel scepticisme. Wanneer een samenleving zich naar buiten toe krachtiger manifesteert, dan schijnt het individu meer onderworpen. En daar dreigt de huichelachtigheid. Hypocrisie is de dood van het persoonlijk leven, het bestaan achter een masker, vooral indien het individu door maatschappelijke ge- en verboden tot hypocrisie gedwongen is. Hoezeer deze observatie het Victoriaanse tijdperk geldt, blijkt uit de memoires van de literator John Addington Symonds die onlangs voor het eerst werden gepubliceerd.

Symonds leefde van 1840 tot 1893 en in de latere jaren van zijn leven werd hij erkend als één van de meest begaafde literatoren van zijn tijdperk. De publikatie van de Renaissance in Italy in zeven delen werd gewaardeerd als een hoogtepunt in de Engelse geschiedschrijving. Men eerde Symonds als een Britse Jacob Burckhardt. Symonds was de eerste Engelse cultuurhistoricus die de Europese wending volgde naar de Kulturgeschichte (typerend is dat het Engels geen equivalent kent voor de term).

Na zijn dood zou de reputatie van Symonds snel dalen en niet geheel ten onrechte. In zijn poëzie bijvoorbeeld toont de schrijver een storend gebrek aan zelfkritiek. Merkwaardig genoeg hebben latere critici zijn denken geassocieerd met dat van het fin de siècle. Dat is een vals spoor. Uit de memoires blijkt dat de doctrine van de kunst-om-wille-van-de-kunst door Symonds onder geen enkele voorwaarde aanvaard zou zijn.

Symonds' intense belangstelling voor de Renaissance geeft de historicus een eerste aanwijzing over de geaardheid van de schrijver. In de late negentiende eeuw hadden vrijwel alle beschouwingen over de Renaissance - en deze waren talrijkeen cultuurkritische invalshoek: de interpretaties van Gobineau, Nietzsche, Taine of Burckhardt waren in hoge mate gekleurd door een intense afschuw van de eigen tijd. Als vijanden wezen zij naar de processen van democratisering en industrialisering.

Ook Symonds oppert bezwaren tegen de geest van de eeuw, maar zijn kritiek had een sterk persoonlijke achtergrond: Symonds was een homoseksueel in een mannelijk-intolerante tijd waaraan een vrouw haar naam heeft geschonken, het Victoriaanse tijdperk. In zijn memoires heeft de auteur - soms op beklemmende wijze - verslag gedaan van de strijd die hij moest leveren voor een waardig bestaan, van de pijn die hij heeft geleden om een ‘dubbelbestaan’ te verhullen, van de heftige verlangens die hem innerlijk zouden verscheuren.

De literaire nalatenschap van Symonds werd verzorgd door Horatio Brown, de eerste schrijver van een biografie (1895) van de auteur. Brown was in bezit van het manuscript van de memoires. In zijn biografie heeft hij spaarzaam en uiterst selectief gebruik gemaakt van aantekeningen die hij als schokkend ervaren zal hebben. Het beeld dat Brown van Symonds schetste is vals en heeft de historici op een dwaalspoor gebracht. Hij beschreef Symonds als een estheet, een minor-Walter Pater (in de memoires wordt de befaamde tijdgenoot en Oxford-collega vrijwel niet genoemd en ook van John Ruskin is geen sprake).

Brown stierf in 1926 en hij liet het manuscript van de memoires na aan de London Library, maar verbond daaraan de voorwaarde dat deze memoires pas na vijftig jaar gepubliceerd zouden worden. Toen Phyllis Grosskurth in 1964 werkte aan een nieuwe biografie van Symonds (zij is dezelfde die de memoires zo mooi heeft verzorgd), kreeg zij inzicht in het manuscript, maar geen vrijheid van citaat. Niettemin zou haar werk het Symonds-beeld ingrijpend veranderen. Voor het eerst zagen de lezers een man ‘hidden behind a mask, a writer who... suffered the tormented struggle of a homosexual within Victorian society’.

Symonds begon het werk aan zijn memoires in 1889, hij was toen vijftig jaar oud. Het was zijn uitdrukkelijke wil dat het geschrift pas na zijn dood gepubliceerd zou worden. Het geschrift is de biecht van een ziel in nood, zonder ophef, zonder poging te schokken. Hier gaat een woord van Lermontow op (zie de inleiding tot Een held van onze tijd). De geschiedenis van een mensenziel, zelfs van de allergeringste, is haast belangwekkender dan de geschiedenis van een heel volk, vooral wanneer zij het resultaat is van de zelfstudie van de heldere geest, en wanneer zij geschreven is zonder de ijdele wens bewondering en sympathie te wekken. In die zin verwerpt Lermontow - zoals ook Symonds dat doet - de memoires van Rousseau. Dat is geen biecht, maar zelfverheerlijking. Waarom schonk Symonds zich de tijd zijn herinneringen op papier te zetten?

Symonds wilde het publiek (d.i. het nageslacht) opvoeden ten aanzien van de homoseksualiteit en een bijdrage leveren aan het onderzoek naar een verschijnsel dat nauwelijks was geanalyseerd maar door de samenleving werd bestraft en gevreesd (op sodomie stond indie tijd twee jaar dwangarbeid). Daarnaast wilde Symonds zijn comrades (in het jargon van Symonds is homoseksualiteit omschreven als comradeship) steunen. Met de kracht van zijn pen wilde hij zijn makkers doen beseffen dat zij - al waren zij paria's in de samenleving - niet alleen waren, dat anderen leden als zij deden en dat zij moesten vechten om de wereld tot tolerantie te dwingen. In dat opzicht is het geschrift van Symonds een ‘case history’. De schrijver meende dat speculatieve beschouwingen over de mogelijke oorzaken van homoseksualiteit uit den boze waren, het wetenschappelijk onderzoek moest worden gebaseerd op de sobere studie van individuele gevallen (en Symonds leverde zijn bijdrage aan de studie Sexual Inversion van Havelock Ellis).

In een meer persoonlijk opzicht zijn de memoires van Symonds geschreven vanuit een zucht naar zelf-analyse en bevrijding. De vragen die impliciet of expliciet terugkeren, zijn deze: Wie ben ik? Waarom ben ik zoals ik ben? Waarom keert de maatschappij zich tegen mij? Voor de auteur had het schrijven van zijn memoires een therapeutische functie. Maar hij slaagt er niet in zijn gespletenheid te helen. Vooral waar hij het morele domein betreedt, daar kiest hij voor zijn conditie woorden als abnormaal, onnatuurlijk, ongezond, enz.

Wat uiteindelijk overkomt uit deze memoires, is de wanhopige roep van een mens om hem het recht van bestaan te geven, zijn eigen individuele bestaan, en hem niet te vervolgen. Symonds' gechrift is de aangrijpende rechtvaardiging van het bestaan van een homoseksueel in een hardvochtig tijdperk, een apologia pro vita sua.

Deze memoires laten zich lezen als een ‘case history’ in de psychologie van de homoseksueel (en dat is dikwijls: de psychologie van de onderdrukte mens), en tegelijkertijd bieden zij een inzicht in de aard van het tijdperk waarin de auteur leefde. Maar daarnaast was Symonds een stilist en vooral de eerste hoofdstukken waarin de auteur zijn jeugd in Bristol beschrijft en vervolgens een beeld verschaft van zijn schooljaren in Harrow (hij haatte de befaamde ‘public school’), zijn van literair gehalte. De beschrijving van ervaringen uit de kindertijd dragen soms een proustiaans karakter.

In zijn memoires beschrijft Symonds zijn ontwikkeling van zwak kind naar ziekelijk-nerveuze jongeman. Hij is een dromer die de wilde activiteit van andere jongens mijdt, hij is introvert en afgetrokken, een jongen die ontvankelijk is voor de schoonheid van kunst en natuur. Vanaf zeer jonge leeftijd is hij gekweld door angstdromen en in de beschrijving van die dromen komt een ‘gothische’ fantasie tot uitdrukking. Hij wordt

[p. 15]

zich snel bewust van een gespletenheid in zijn karakter: daar is de uiterlijke en valse Symonds die zich staande houdt in de wereld, en daar is de innerlijke en echte John Addington die zich verliest in dromen en fantasieënen gedichten. Fantasieën die op jonge leeftijd al een erotische wending nemen en die altijd de schoonheid betreffen van het mannelijk lichaam. Als elfjarige bewondert hij de Shakespeare's sonnet ‘Venus and Adonis’ en hij identificeert zich met de figuur van Adonis. Venus daarentegen laat hem onverschillig. Daarmee wil Symonds zijn vaste overtuiging staven dat homoseksualiteit een aangeboren conditie is van de vita sexualis. Keer op keer roert hij het thema aan: homoseksualiteit is aangeboren.

In deze memoires neemt de vader van Symonds een belangrijke plaats in. Symonds' moeder stierf jong, zij schijnt een zwakke en ziekelijke vrouw geweest te zijn. Maar de vader komt over als een dominerende persoonlijkheid, onbuigzaam in moraal en puriteinse principes, een succes in de wereld. Symonds beschrijft zijn vader met een mengeling van vrees en ontzag, maar zonder emotie of gevoel. De autoriteit van de vader woog zwaar, de zoon moest aan zijn hoge verwachtingen voldoen en slaagde daar niet in. Toen zijn vader stierf, was Symonds een weinig bekend auteur die geen werken van betekenis had gepubliceerd. De dood van zijn vader schonk hem een energie die hij nooit tevoren had gekend: de druk van autoriteit en hoge verwachtingen viel weg en het was als kon Symonds zich plotseling vrijer uiten.

Soms probeert Symonds zijn persoonlijke verhouding tot zijn vader een wijdere en interessante connotatie te geven. De jongeren kunnen niet langer opleven naar het hoge voorbeeld dat door hun ouders is gesteld. Zij bezitten niet langer dat coherente levensbesef van hun ouders waarin maatschappelijke plicht en religieuze moraal harmonisch samenvallen, hun energie verspreidt zich over vele uiteenlopende domeinen en is daardoor verbrokkeld en gereduceerd. De impliciete gedachte is die van verval en degeneratie, de jongeren bezitten niet langer de kracht van het voorgeslacht. En hier ligt de schakel van het denken van Symonds naar een latere generatie van estheten voor wie de decadentie-gedachte welhaast een obsessie zou worden.

Toen Symonds zeventien jaar was, leerde hij het werk van Plato kennen en de lectuur van die geschriften beroerde hem als een openbaring. Bij Plato vond hij de poëzie van mannelijke schoonheid en liber amoris in een stijl van ongeëvenaarde kracht. Symonds noemt die kennismaking beslissend voor zijn ontwikkeling en voor de uiteindelijke aanvaarding van zijn eigen conditie. Maar hier dan ligt tevens een eigenaardig contrast in deze memoires: wat Symonds zelf als openbaring heeft ervaren, beschouwt hij als gevaarlijk voor anderen. In 1889 ging hij zelfs zo ver de studie van Plato te verwerpen als gevaarlijk voor de jeugd. Men mag de jongeren niet ‘besmetten’ meteen literatuur die de sociale orde kan ondermijnen (en in deze context spreekt Symonds over homoseksualiteit als ‘ziekte’). Dit typeert het gekwelde denken van de auteur: in soms verrassend eerlijke en open passages verdedigt hij de andere geslachtsdrift en deze worden dan gevolgd door alinea's waarin hij de ‘aangeboren’ neiging als sociaal-gevaarlijk wil onderdrukken. Het element van hypocrisie is onmiskenbaar en tragisch.

Nergens blijkt die hypocrisie sterker dan in de trieste geschiedenis rondom de figuur van Charles Vaughan, de ‘headmaster’ van Harrow. In januari 1958 vernam Symonds dat Vaughan een verhouding onderhield met één van de leerlingen. De hele beschrijving van de schooltijd in Harrow overigens is er één van seksuele perversiteit onder de leerlingen. Symonds was geschokt toen hij dat nieuws vernam, maar hij was in staat om Vaughan te veroordelen en voelde zelfs sympathie voor de man. De veroordeling kwam later, nadat Symonds Harrow had verlaten en in Oxford studeerde. Toen bracht hij zijn vader van het feit op de hoogte en het gevolg was dat Charles Vaughan werd gedwongen zich terug te trekken van alle openbare functies die hij had bekleed. Zijn loopbaan was beëindigd. In retrospect schreef Symonds dat hij het zijn morele plicht achtte de jeugd te beschermen tegen het kwaad dat hen bedreigde. Maar tegelijkertijd streed hij zelf tevergeefs om zijn liefde voor jongens - koorknaapjes vooral - te onderdrukken en te verhullen.

En hier schijnt het denken van Symonds vooruit te wijzen naar Freud. De samenleving stond de liefde van man tot man niet toe. Voor Symonds' hete passie bleef niets anders over dan ‘to relegate it to the sphere of the imagination’. Hij vertaalde zijn verlangen in poëzie, zijn seksuele onbevredigdheid werd tot kunst gesublimeerd (men treft deze passage aan het slot van hoofdstuk zeven). Maar in dit geval zou Symonds' zelfkritiek aangegrepen kunnen worden als een argument om de waarde van Freuds ideeën over de creativiteit te ontkennen. Juist omdat die poëzie was ontstaan vanuit diepe frustraties, bezat deze geen enkele esthetische kracht. Zoals Symonds schrijft: de schepping van die gedichten was veeleer een vorm van geestelijke masturbatie.

In de strijd voor een ‘gezond’ bestaan, in de wil te voldoen aan de verwachtingen van zijn vader, trad Symonds op 10 november 1864 in het huwelijk met Catherine North. Het huwelijk schonk hem de uiterlijke schijn van een normaal bestaan, maar ondanks de geboorte van vier dochters bleef de verhouding van man en vrouw koel en afstandelijk. Catherine was een koude vrouw die de seksualiteit beschouwde als een afstotelijke plicht. Ook hier blijft Symonds twijfelen: was zij een vrouw van bloed en passie geweest, zou hij dan zijn homoseksuele neigingen hebben onderdrukt? Het huwelijk had - meent Symonds - hem gered van de morele ondergang, hij respecteerde zijn vrouw als moeder van zijn dochters, maar de felle liefde die hij had gezocht, bleef hem ontzegd. In het huwelijk werd zijn verlangen naar een jonge man steeds heftiger.

Vanaf zijn jeugd had Symonds geleden aan astmatische aandoeningen en aan een overgevoelige en nerveuze geestesgesteldheid. In Zwitserland en Italië zocht hij genezing van zijn kwalen en het contact met comrades. Maar zijn genezing kwam toen hij de liefde vond van een negentienjarige jongeman die hij Norman noemt. Symonds was toen dertig jaar oud. Toen hij uiting kon geven aan wat hij als zijn aangeboren gevoel beschouwde, genas hij van zijn astma en zenuwziekte. Toen ook vond hij de ware kracht tot werk - alle belangrijke publikaties zijn na zijn dertigste jaar tot stand gekomen (ook al betreurde de auteur dat hij geen uitdrukking kon geven aan zijn diepste gevoelens).

In die zin is het niet verwonderlijk dat de literatuur voor Symonds nooit doel van leven is geweest. Als literator nam de kunst nooit die alles-verterende plaats in waarvan de latere estheten zouden spreken. In de eerste plaats komt het leven benadrukte hij, en dan pas de cultuur. Leven is belangrijker dan literatuur, de literatuur is een fraai toevoegsel, een tijdverdrijf, een versiering. Geen timmerman stelt zijn leven in dienst van de deuren die hij maakt. Waarom zou de letterkundige zijn leven in dienst stellen van de literatuur? Misschien was Symonds bekend met het denken van Nietzsche. Uit het werk van de filosoof had dezelfde krachtige boodschap geklonken, leven is meer dan cultuur. In 1876 bijvoorbeeld had de roep van Nietzsche geklonken: ‘Schenkt mir erst Leben, dann will ich euch eine Kultur daraus schaffen!’. Deze vitalistische oriëntatie - die in de Engelse literatuur vooruitwijst naar D.H. Lawrence - staat rechtstreeks tegenover het estheticisme van Oscar Wilde en de zijnen.

Symonds homoseksualiteit heeft - tot besluit- een merkwaardige consequentie gehad. Mede onder indruk van zekere passages uit Walt Whitmans Leaves of Grass ontwikkelde Symonds ideeën die humaan en tolerant waren, hij werd een enthousiast democraat. Zijn bewondering en liefde voor mannelijke gestalten uit alle lagen van de bevolking, leerde hem de mensen te schatten naar andere waarden dan die van sociale positie. Zijn democratisch enthousiasme vond een oorsprong in zijn diepe gevoelens voor de waardigheid van de gezonde, eenvoudige man.

De meest rijke boodschap die uit deze memoires opklinkt, treft men aan het slot van het veertiende hoofdstuk: ‘In the scheme of the universe all sorts and conditions of men have their inevitable place and their irrefragable right to exist.’

Het recht van bestaan voor Symonds en de zijnen is voortdurend bedreigd geweest. Enkele jaren na zijn dood zou Oscar Wilde daarvan de meest pijnlijke gevolgen moeten ondervinden.

Het geschrift dat Symonds ons heeft nagelaten is een werk dat zijn andere publikaties in de schaduw stelt, een boek dat in geen enkel ‘privé-domein’ gemist mag worden.