Bzzlletin. Jaargang 13

[p. 26]

Jan van der Vegt
Een vriend uit het rijk der Barden
Over E. du Perron en A. Roland Holst, enkele biografische aspecten van een vriendschap

In maart 1928 maakte Du Perron, die toen ruim 28 jaar oud was, kennis met de bijna 40-jarige Adriaan Roland Holst. Ze ontmoetten elkaar in Brussel ten huize van Jan Greshoff, met wie Du Perron in het jaar daarvoor al kennis had gemaakt. Zijn ouderlijk huis was het kasteel Gistoux, in de buurt van Waver, niet ver ten zuid-oosten van Brussel. Van daaruit kon hij Greshoff geregeld bezoeken, bij wie toen Roland Holst logeerde. Zo kon een ontmoeting plaats vinden die het begin was van een vriendschap die voortduurde tot de dag waarop Du Perron stierf, 14 mei 1940.

Het is de vraag of al bij de eerste ontmoeting het ijs tussen beiden gebroken is. Holst maakte kennis met een jonge, aankomende schrijver die hij ongetwijfeld als ‘vriend van zijn vriend’ met charmante beminnelijkheid tegemoet is getreden. Aan de kant van Du Perron laat zich wel enige bedremmeldheid voorstellen, want daar stond hij voor een beroemdheid uit het Nederlandse literaire leven in wie hij tien jaar eerder nauwelijks een gewoon menselijk wezen had durven zien. Dat kunnen we uit zijn eigen woorden afleiden. Het is bekend dat er van Du Perrons autobiografische roman Het land van herkomst (1935) een bijzonder exemplaar bestaat, dat eigendom van Greshoff is geweest en dat deze opnieuw in drie delen heeft laten inbinden, ruimschoots met wit papier doorschoten. Daarop heeft Du Perron voor Greshoff een reeks notities geschreven die de achtergronden aangeven van personages en gebeurtenissen uit de roman, of die onthullen hoe deze zich verhouden tot de werkelijkheid van Du Perrons ervaringen. In zo'n aantekening bij hoofdstuk 21 staat te lezen:

Wonderlik iets: toen ik 17, 18 was reed ik in een Ford-autootje soms tussen Bandoeng en Tjitjalengka. Ik las dan in een schoolbloemlezing, De Bloeiende Bongerd, en bewonderde daarin 2 dingen boven alles: De Jeugd van Tamalone van Van Schendel en verzen van A. Roland Holst. Deze auteurs waren voor mij mensen die in een wonderwereld woonden waar ik zelf wel nooit zou komen: geen echte mensen, maar figuren uit het rijk der barden. Tien jaar later lag ik op de heide van Gistoux naast A. Roland Holst naar de ondergaande zon te kijken en vertelden wij elkaar allerlei libertijnse verhalen.

Du Perron in duel met A. Roland Holst.

Ook al houden we rekening met een milde zelfspot in deze regels, dan nog kunnen we er de adoratie uit lezen waarmee de jeugdige Eddy du Perron, toen al een gretig lezer, tegen Roland Holst opkeek. En tien jaar later, in 1928, was diezelfde bewondering nog van kracht. Kort na de kennismaking schreef Du Perron, toen hij Holsts bundel Voorbij de wegen gelezen had, in het derde van zijn Cahiers van een lezer onder de datum 25 mei: ‘men heeft weer te doen met de zwerver, en dikwels genoeg verliefd, een Tamalone van het noorden.’ En enkele regels verder: ‘Voor wie zich met deze stem heeft vertrouwd gemaakt, is het - evenals bij Van Schendel - altijd dezelfde bekoring.’ Opvallend is dat ook hier Roland Holst en Van Schendel samen worden genoemd. De bekoring die hij op Java aan die schoolbloemlezing ontleende, vond Du Perron in Europa terug, toen hij o.a. de zo totaal andere Malraux al had leren kennen en bewonderen. Maar wat meer was, met die onbereikbare gestalte uit het rijk der barden kon hij vriendschap aanknopen.

Roland Holst keerde uit Brussel naar zijn woonplaats Bergen terug en Du Perron, verwoed briefschrijver, begon meteen een correspondentie. In de achtdelige uitgave van zijn Brieven is zijn aandeel daarin nu toegankelijk gemaakt, althans de bijna zestig brieven aan Holst die terug zijn gevonden. De oudste daarvan (zeker niet de eerste die geschreven is) is gedateerd op 11 april 1928 (nummer 156 in de Brieven-editie). Du Perron stuurde hem naar de R.K. Ziekenverpleging in Hilversum, waar Roland Holst inmiddels wegens een ernstige pleuris was opgenomen. De aanhef suggereert nog enige onzekerheid over de juiste benaming van de nieuwe vriend: ‘Beste Adrianus, Adriaan, Jaan of Jany’ en dat doet vermoeden, dat het eerste contact in Brussel nog wat formeel gebleven was. Du Perron stuurde Holst naast de brief wat boeken toe en nodigde hem dringend uit om zodra hij weer op de been zou zijn, te komen logeren op Gistoux. Hij zond hem bovendien zijn ‘Gebed bij de harde dood’, dat Holst daarna in De Gids, waar-

[p. 27]

van hij toen poëzie-redacteur was, geplaatst kon krijgen. En Roland Holst schreef op 13 april in een brief aan Greshoff waarderend over ‘die aardige, hartelijke Eddie’.

In augustus kwam het tot de logeerpartij waarbij die libertijnse gesprekken plaatsgevonden moeten hebben, die al in de briefwisseling waren voorbereid. In een lange brief van 10 mei (nr. 165) zinspeelde Du Perron bijvoorbeeld op erotische gewaagdheden bij het ziekenhuisbed, waarvan Holst hem kennelijk mededeling had gedaan.

Roland Holst zou nog verscheidene keren op Gistoux terugkeren en Du Perron kwam meer dan eens in Bergen logeren. De vrienden ontmoetten elkaar verder in Parijs, in Amsterdam of in Ascona, waar Roland Holst geregeld enige maanden verbleef. Aan de persoonlijke contacten kwam voor enkele jaren een eind toen Du Perron in oktober 1936, inmiddels al ruim vier jaren getrouwd met Elisabeth de Roos, naar zijn geboorteeiland Java vertrok. Daar bleef het gezin drie jaar en in november 1939 waren ze in Nederland terug. De Tweede Wereldoorlog was toen al uitgebroken. In het voorjaar 1940 vestigden de Du Perrons zich in Bergen, aanvankelijk aan de Nesdijk, enkele huizen van Roland Holst vandaan. In die maanden zagen de vrienden elkaar bijna dagelijks, beiden zeer betrokken bij wat er in Europa gebeurde en wat Nederland bedreigde, beiden vol afkeer van het Duitse nazisme. De gezondheid van Du Perron ging in die tijd achteruit, want hij had veel last van zijn hart, een oude kwaal. En hij werkte als een bezetene.

In een voor de VARA-radio in 1969/1970 op de band gezette reeks gesprekken met Simon Carmiggelt (in 1981 uitgegeven in het boekje Ik herinner mij), heeft Roland Holst over de laatste dagen van Du Perron verteld en dat relaas is een uiting van warme vriendschap. De oorlog brak uit en het vliegveld Bergen, vlakbij de Nesdijk, werd gebombardeerd. Ieder die in die buurt woonde, moest elders in Bergen onderdak zoeken en Du Perron was bang dat binnenvallende Duitsers bij hem compromitterende boeken zouden vinden. Holst en Bep du Perron hebben op 14 mei, de dag van de capitulatie, nog een partij van zulke boeken in de tuin begraven. Door alle emoties verslechterde die dag de toestand van Du Perron sterk en Holst ging op de fiets naar het dorp om een dokter te halen. Toen hij terugkwam bij het huis van de familie Van Waterschoot van der Gracht, vrienden waar ze noodgedwongen logeerden, was Du Perron bezweken aan een aanval van angina pectoris. Het grote gedicht ‘In memoriam Charles Edgar Du Perron et Menno ter Braak’, Holsts eerbewijs voor twee gestorvenen die hij ondanks diepe meningsverschillen had leren bewonderen als mannen voor wie zelfs de schijn van knechtschap onaanvaardbaar was, geeft van de dode vriend dit beeld:

daar lag een man, tot mens vergroot,
die opkwam voor de volle kosten
zijns levens, en die stierf in nood.

Toen het tijdschrift Tirade in 1973 een speciaal nummer wijdde aan Du Perron, werd dat geopend met een korte bijdrage van Roland Holst: ‘Over den mens Edgar du Perron’. Het begint met het beeld van een fanatiek over zijn schrijfwerk gebogen Du Perron, die geen aandacht heeft voor Bloem en Holst die even bij hem langs komen. Ze vervolgen dan maar hun weg naar de kroeg in het dorp, want: ‘het gaat niet aan een kat te storen als hij bezig is met zijn muis.’ In dit stuk dat, hoe kan het anders bij Roland Holst, allerlei anekdotes bevat, staan deze regels:

Altijd zal ik dankbaar blijven hem te hebben gekend, hoezeer wij ook van aard verschilden, misschien juist omdat wij zo radicaal verschilden, want beiden hadden wij het vermogen ons in den ander te verplaatsen, al viel dat hem wellicht minder makkelijk dan mij; des te groter was in dezen zijn verdienste.

En de slotwoorden zijn:

Gulzig en gul en driftig: ik mis hem nog meer dan hij het mij - geloof ik - zou hebben gedaan als ik eerder in de laatste kuil zou zijn gestopt.

Na zoveel jaren is er bij Roland Holst een lichte twijfel, niet aan de vriendschap die er geweest is, maar wel aan de betekenis die hij voor Du Perron gehad heeft. Want die bepaalt de mate waarin men later iemand mist.

De verschillen in karakter hoefden niets aan de vriendschap af te doen. Roland Holst was een man die in de omgang met zeer uiteenlopende mensen een grote soepelheid en veel tolerantie aan de dag legde, die zelfs tegen Slauerhoff in zijn moeilijkste periode was opgewassen. Verschillen kunnen ook tot grotere waardering leiden. De warmbloedige, hartstochtelijke en volstrekt eerlijke Eddy du Perron was een vriend van wie hij drieëndertig jaar na diens dood nog kon zeggen dat hij dankbaar was hem gekend te hebben. Wellicht werd dat gevoel mede veroorzaakt door de oprechte bewondering voor Holsts poëzie van een man die zelf als schrijver een zo totaal andere weg ging en die eerlijk genoeg was om het te laten blijken als iets hem niet kon bekoren. Met veel van het proza van Roland Holst wist Du Perron geen raad. Toen hij het essay ‘Oorlogstuig’ las (in Uitzelfbehoud opgenomen), schreef hij op 8 februari 1935 aan Ter Braak (brief nr. 743 in deel III van Briefwisseling 1930-1940): ‘ik ben het met de beste bedoelingen gaan lezen, maar het is wel de strafste lullax die ik in tijden ontmoet heb.’ Het verhaal ‘Deirdre en de zonen van Usnach’ verafschuwde hij, maar hij gaf zich wel veel moeite om De afspraak te lezen. Dat boek bleef hem vreemd, maar hij wist ook hoe belangrijk het voor Holst zelf was. In het derde Cahier plaatste hij in december 1930 een voetnoot bij de passage waarin hij verslag doet van zijn pogingen iets te begrijpen van dit proza en daarin staat dat hij dit boekje tenslotte toch lief heeft gekregen, omdat hij daarin ‘een van de weinige werkelik-superieure mensen terug wilde vinden’ die hij van meer nabij gekend heeft. In die geest liet hij zich ook tegenover anderen in verscheidene brieven over Roland Holst uit. Dat tekent bij Du Perron een vriendschap die de voortzetting was van een bewondering uit zijn jeugd. Dichterschap en persoon waren voor Du Perron niet werkelijk gescheiden. Hij had toen hij met zijn ouders van Indië naar Europa ging, Holst in zekere zin meegenomen (voor Van Schendel geldt dan hetzelfde) en dat kan de haast gretige warmte verklaren waarmee hij zich, als hij Roland Holst eenmaal persoonlijk heeft ontmoet, aan de vriendschap wijdt.

Toch is er in 1973 bij Roland Holst naast de dankbaarheid ook die vleug van twijfel, met impliciet de vraag wat hij voor Du Perron heeft betekend.

Een vriend met wie Du Perron lees- en levenservaringen kon uitwisselen; die hem een ruimere kijk op de Engelse poëzie gaf en hem onder anderen Rossetti en Yeats leerde waarderen. Niet iemand die hem literair beïnvloedde, ook al verklaarde Du Perron enkele malen hoe graag hij Holsts gedicht ‘De ontkomen zwerver’ zelf had willen schrijven. Het ‘parlando’ van zijn verzen bleef ondanks alle bewondering ver van ritme en taal van de poëzie van Roland Holst verwijderd. Een enkele keer sloop onbewust beïnvloeding binnen. In het voor Greshoff geannoteerde exemplaar van Het land van herkomst staat naast het slot van hoofdstuk 20:

Deze laatste alinea heeft A. Roland Holst ‘zeer getroffen’, schreef hij, en hij meende er ‘ongewild de navelstreng in onthuld’ te zien van het hele werk. Het grappige is dat de terminologie van deze alinea ongewild een beetje holstiaans aandoet...

Maar de vriendschap met Roland Holst verliep niet zonder wrijvingen. Ze kregen een hoog oplopend meningsverschil over de appreciatie van de poëzie van Leopold en Slauerhoff, doordat Du Perron voor de eerste maar matige waardering kon opbrengen en Slauerhoff boven hem plaatste. In dat verband moest hij van Holst een ‘Olympisch boze’ brief incasseren. Zoiets deed hij. Hij incasseerde ook de tegenvallende waardering van Holst voor Het land van herkomst, een boek waarin hij veel van zichzelf heeft gegeven. Hij incasseerde zelfs het gevoel voor zijn vriend soms teveel te zijn. Op 23 september 1930 (brief nr. 592) schreef Du Perron aan Van Vriesland over Jany:

je hebt geen idee van onze vriendschap in brieven, die is over en weer van een delicate, ik zou haast zeggen, van een deferente, warmte. Maar als ik bij hem zit, heb ik 8 op de 10 keer het gevoel dat hij mij eigenlik in het Paradijs wenscht - of een andere hemelsche plaats - als het maar vèr van hem af is.

Du Perron was altijd met boeken in de weer, dacht, praatte en schreef er onstuitbaar over. Hij moet voor minder energieke vrienden zeer vermoeiend zijn geweest in zijn niet aflatende lust tot discussiëren. Hij merkte dat zelf ook wel op. Als hij in

[p. 28]

zijn derde Cahier de eerste gesprekken met Roland Holst op Gistoux beschrijft, in augustus 1928, vermeldt hij hoe zijn gast zich tenslotte sufgepraat naar bed begeeft. Maar Du Perron kon zich waarschijnlijk heel moeilijk voorstellen dat iemand ook wel eens over literatuur uitgepraat wilde zijn. Hierin heeft zonder twijfel de oorzaak gelegen van irritaties tussen Roland Holst en Du Perron. Roland Holst moest, als de Muze hem in haar greep had, met haar alleen kunnen zijn. En soms had hij aanvallen van depressiviteit waarin hij zich liefst van de literatuur afwendde. We zien die op allerlei plaatsen in de brieven van Du Perron weerspiegeld.

In juni 1932 verbleven Du Perron en zijn vrouw, pas getrouwd, in Lugano. Op 5 juni schreef hij in een brief aan Greshoff (nr. 1151):

Gisteren hadden we Jany hier; heel aardig en geschikt, maar toch (wat ik nu altijd bij hem heb), un peu terne. Er komt meer en meer een doodsche laag over Jany, waardoor hij, ondanks al zijn aardigheid en wat men voor hem voelt, geen werkelijk, ik bedoel: volkomen, contact meer geeft. Vreemd is dat, want heusch, hij was overigens èrg aardig. Het is ook best mogelijk, natuurlijk, dat het aan mij ligt.

Dezelfde dag schreef hij aan Ter Braak (brief nr. 164 in deel I van de Briefwisseling) iets dergelijks:

Gisteren hadden we Jany hier, als altijd onder een doodsch laagje, maar overigens heel aardig. Hij danst en ‘amuseert’ zich druk, onder de Asconeesche bohème; als hij er over vertelt hoor je de innerlijke verveling, of liever, die verspreidt zich als de walm van een Turksch bad om hem heen -

Een Jany in die toestand moet voor de geestelijk intens levende Du Perron bijna een ‘afknapper’ zijn geweest. De opmerking dat het ook aan hem gelegen kan hebben, lijkt weinig meer dan een dooddoener en de vraag komt op of Du Perron wel in staat was in de bewonderde vriend, al achtte hij hem niet boven kritiek verheven, menselijke zwakheid te zien. Er spreekt uit deze brieven althans geen inzicht dat er met Roland Holst iets mis is. Aan de andere kant kan men Du Perron niet kwalijk nemen, dat hij hier niet de symptomen onderkende van de depressies die Roland Holst later in zijn leven nog veel heviger hebben overvallen.

Du Perron schreef op 25 september 1933 aan Marsman (brief nr. 1796) over een teleurstelling in de wederkerigheid van de vriendschap en uit de volgende passage blijkt dat ook hij toen behoefte had afstand te nemen:

Ik sta sindsdien altijd precies zoo tegenover Jany, zoo los en vast, als hij het zelf wil, en een andere kwestie is dat het willen van Jany après tout erg meeviel. Voor mij, die misschien te sterk aan hem was gaan hechten, voltrok zich de nieuwe phase toen.

Als Roland Holst zich zulke irritaties herinnerd heeft toen hij zijn herdenkingsartikel schreef, kan dat hem die opmerking in de slotzin van zijn stuk in de pen gegeven hebben. Maar er is ook een concretere oorzaak voor aan te wijzen en daarvoor moeten we terugkijken naar het beeld waarmee het artikel van Roland Holst in Tirade opende.

Een fundamenteel karakterverschil tussen de vrienden was, dat Roland Holst zich in veel gevallen liever schouderophalend afwendde van wat hem ergerde, terwijl Du Perron zich niet gauw een kans op polemiek liet ontglippen. De herinnering aan de verwoed voortschrijvende Du Perron riep daarom bij Holst ook de associatie met kat en muis op.

Dat wil niet zeggen, dat Holst het met Du Perron altijd oneens was als deze, rusteloos jagend op holle frasen, literaire valsheid in geschrifte of fatsoensrakkerij, zijn polemische klappen uitdeelde. En als hij het er wel oneens mee was, zoals in het geval van Uren met Dirk Coster, de meest fameuze van die klappen, kon hij de kwaliteit van de aanval waarderen. Meer waardeerde hij het overigens dat Du Perron een herdruk van dat boek tegenhield toen hij merkte dat Coster onder de dreiging van het nationaal-socialisme een verre van halfslachtige houding aannam. Ook dat komt in het herdenkingsartikel ter sprake.

Maar Roland Holst liet zich door Du Perron niet meeslepen in het spel.

In 1930 liet Holst zich bij uitzondering verleiden tot een scherpe aanval in De Gids, toen het boekje Levensproblemen bij Shakespeare van ene Dr. F.W.A. Korff hem buitensporig ergerde; ‘Shakespeare ontmand’ was de titel van zijn uitval. Du Perron vond dat natuurlijk prachtig en toen hij later in dat jaar zijn stevige meningsverschil met Roland Holst had over Leopold en Slauerhoff, schreef hij (brief nr. 618):

Als je mij in het openbaar behandelen wou zooals je het bv. Dr. Korff deed, als ik daarop dan weer antwoorden kon alsof je volstrekt geen vriend van mij was - dan zou een botsing van meeningen tusschen ons ‘nuttig’ kunnen zijn, of althans ‘curieus’; minder voor ons misschien, dan voor jouw en mijn ‘geestverwanten’.

Roland Holst stelde zijn vriend, die hiermee misschien de kroon op zijn polemische schrijverschap wilde zetten, teleur en hij nam deze jongensachtige uitdaging voor een vriendschappelijk maar hard partijtje boksen niet aan.

Du Perron heeft in Het land van herkomst, dat hij in de jaren 1933 tot 1935 in Parijs schreef, veel zijn vrienden min of meer herkenbaar geportretteerd. Roland Holst komt er in voor als Gerard Rijckloff. De ongewone achternaam is stellig ontleend aan Rijckloff van Goens, niet de 18e-eeuwse gangmaker van de Romantiek in Nederland, maar diens naamgenoot die van 1678 tot 1681 gouverneur-generaal van Oost-Indië was. Of de keus van die naam op meer dan een toevallige associatie berust, is niet te zeggen, maar het is misschien vermeldenswaard dat Du Perron in 1939 in De Muze van Jan Companjie enkele fragmenten opnam uit een Reijsbeschrijving van deze Rijkckloff van Goens, waarin we zien dat de man oog had voor het schone van de natuur en van de danseressen aan het hof van een Javaanse vorst. Holst zou die zaken ook opgemerkt hebben.

De roman weerspiegelt op het eerste gezicht niet de waarde die de vriendschap met Roland Holst voor Du Perron heeft gehad, of het feit dat hij hem als zo'n superieur mens beschouwde. Misschien is ook dat voor Holst later de aanleiding geweest enigszins te twijfelen aan zijn betekenis voor Du Perron.

Rijckloff speelt in het boek maar een klein rolletje. Als hij in hoofdstuk 10 voor het eerst genoemd wordt, plaatst Du Perron er in Greshoffs exemplaar deze waarschuwing bij: ‘Gerard Rijckloff is een erg eenzijdige en uitwendige weergave van A. Roland Holst; een Holst zonder dichterschap.’ Wat bleef dan over?

Rijckloff is een man van de wereld, makkelijk en vrij in zijn omgang met vrouwen die, zo vertelt hoofdstuk 20, door zijn stem, zijn zeediepe ogen en vierkante kin onder zijn invloed komen. Hij is de ‘libertijn’ die in Parijs op jacht gaat naar vrouwelijk wild. Komisch is het verhaal op pag. 288 als Ducroo, Du Perrons alter ego, Rijckloff met Héverlé (een zeer gelijkend portret van Malraux) wil laten kennismaken. Rijckloff komt bij zijn ‘zwarte panter’ vandaan, een schoonheid uit Marokko die hem zo uitgeput heeft dat hij voor conversatie ongeschikt is. ‘Eh bien, à vrai dire je n'en ai pas!’ zegt Héverlé, gevraagd naar zijn indrukken van Rijckloff, ‘Il l'air gentil, mais il est endormi, votre ami Rickloff.’

Holst en Du Perron voerden in augustus 1928 op de heide bij Gistoux libertijnse gesprekken. Du Perron kon daarbij over zijn sexuele ervaringen uit Indië vertellen, over zijn onfortuinlijke of meer succesvolle liefdesavonturen in Europa, over Simone Sechez misschien met wie hij toen nog niet getrouwd was; maar een ‘libertijn’ zoals hij in Roland Holst zag, was hij niet. Hij moet de ander om zijn onafhankelijkheid tegenover de vele liefdesavonturen benijd hebben.

Als kind heeft Arthur Ducroo in de roman een kuisheidsmanie. Voor een in Indië opgroeiende jongen, behoudt hij, door eigen frustraties, lang zijn maagdelijkheid. Volwassen geworden schrijft hij zich op pag. 365 een niet erg primair sexueel temperament toe.

In een van zijn vroege brieven aan Roland Holst (nr. 176) doet Du Perron verslag van allerlei erotische avonturen, maar laat hij ook uitkomen dat het erg eenzijdige ervaringen zijn, met vrouwen die ‘iets hebben van een slavinne’. Pas in Elisabeth de Roos vond hij de vrouw die intellectueel zijn gelijke was en het is duidelijk dat hij zo'n vrouw steeds heeft gemist. Toog hij daarom niet in november 1929 naar Oxford, voor een ontmoeting met Eveline Blackett die al een tijdje zijn correspondentievriendin was? Dat liep op een erotische teleurstelling uit. Tij-

[p. 29]

dens die escapade had hij scupules ten opzichte van Simone en uit Oxford schreef hij aan Holst (brief nr. 350): ‘Ik voel me erg onzeker, heelemaal het tegendeel van een libertijn.’ Er had ook kunnen staan: helemaal het tegendeel van jou.

Het is wel waar, dat Du Perron met de Rijckloff-figuur een eenzijdig portret van Roland Holst gaf, maar hij heeft er ook een zeer door hem bewonderd en benijd aspect van zijn vriend mee uitgebeeld, wat nog verdiept werd doordat hij Rijckloff heel nadrukkelijk enkele malen met zijn moeder in verband bracht.

In hoofdstuk 10, een van de Indische hoofdstukken, word teen beeld van mevrouw Ducroo gegeven. Ze wordt er geportretteerd in haar grillige, romantische vrouwelijkheid, waarmee ze ook haar zoon aan zich bindt. Du Perron stond zeer ambivalent tegenover zijn moeder. Als in de roman haar gevoeligheid voor complimenten ter sprake komt, wordt verteld hoe Rijckloff haar bij de eerste kennismaking voor 50 aanzag, terwijl ze 64 was. De charmeur en de charmeuse herkenden elkaar en Rijckloff kon daarna bij haar geen kwaad meer doen. Hij was, zegt Ducroo, ‘van al mijn vrienden... de enige die haar om haar eigen persoon scheen te mogen’ (pag. 149). Hij was ook de enige die van haar niet een aan het dierenrijk ontleende bijnaam kreeg, de enige van Ducroo's vrienden die zij niet voor gek versleet.

De annotaties in Greshoffs exemplaar corrigeren de passages over Rijckloff op enkele punten. Niet Roland Holst maar Paul Méral vertelde de bizarre grap over het zwangere spook. Niet met Holst maar met Marsman besprak Du Perron de wenselijkheid voor Wijdenes = Ter Braak een ‘vamp’ te zoeken. Niet Roland Holst maar de schilder Willink was in Du Perrons gezelschap bij het voorval met de lekke band in hoofdstuk 28. Dit zijn geen essentiële correcties, en veel belangrijker is, dat wat er verteld wordt over Rijckloff en Ducroo's moeder niet van aantekeningen wordt voorzien. Het mondaine gemak waarmee Roland Holst met Du Perrons moeder omsprong, hoort bij het eenzijdige, maar beslist als ideaal bedoelde beeld dat Du Perron in de roman van zijn vriend geeft.

Maar bijna had Du Perron toch afgerekend met de zich vrij bewegende ‘libertijn’ die hij in Holst wilde zien en zonder wrok kon benijden.

Met Simone Sechez was Du Perron in 1929 getrouwd (hun zoon Gille was al in 1926 geboren) en dat was niet echt van harte gedaan, hoezeer hij ook op haar gesteld was. Dat huwelijk was daarom geen ontrouw aan de ‘libertijnse’ idealen die hij stellig met Roland Holst druk besproken heeft. Hij liet zich dan ook niet weerhouden op vrijersvoeten naar Oxford te gaan. Maar het huwelijk met Elisabeth de Roos, na de scheiding van Simone, was een ernstige zaak en maakte het ideaal van een leven in Jany's trant tot een loos idee. In het jaar van dat huwelijk heeft Du Perron gewerkt aan een onvoltooid gebleven toneelstuk, ‘De nieuwe manier’, een praatstuk waaraan de Nederlandse dramatische literatuur niets gemist heeft. Bij een Hilversumse familie lopen allerlei heel of half mondaine figuren in en uit en draaien mannen om vrouwen heen. Er wordt veel en cynisch over liefdesverhoudingen getheoretiseerd. Onder de personages bevindt zich Gerard Rijckloff, die dus al bestond vóór Du Perron aan zijn roman over Ducroo was begonnen. Ook hier is Rijckloff onmiskenbaar Roland Holst. Iemand typeert hem als volgt:

De grote dichter en verleider, de eeuwig rijke jongeling, de man van de wereld en niettemin de zwerver! Ik màg hem, ik heb zelfs nog altijd bewondering voor hem, al wordt zijn poëzie eentonig en hijzelf zoetjesaan oud. Hij moet nu wel veertig zijn...

Dit zegt niet het personage Van den Borght in wie Du Perron wel iets van zichzelf gestopt zal hebben (‘Niet knap maar gebruind, gedrongen maar vlug van beweging’; wat stug en onzeker tegenover de vrouw die hij zoekt, de intellectuele). Rijckloff geldt als de ‘libertijn’ die nooit zal trouwen en die gevaarlijk voor vrouwen is omdat hij zijn gevoel niet buiten zijn verleidingspogingen laat. In de twee voltooide bedrijven doet Rijckloff zo'n poging bij het meisje Mary en de aantekeningen voor het niet uitgewerkte 3e bedrijf eindigen met de notitie ‘Rijckloff en Mama op, beiden nog ongerust. Huwelijksaanzoek.’ Rijckloff en Mary zullen trouwen, de libertinages zijn voorbij.

Deze afrekening met het ‘libertijnse’ vrijheidsideaal dat Du Perron misschien meer op Roland Holst projecteerde dan dat het werkelijkheid was, dat een op de levensstijl van zijn vriend geïnspireerde constructie was, heeft hij in Het land van herkomst ongedaan gemaakt. Misschien om het beeld van de jaren waarin hij dat ideaal koesterde, authentiek te houden. De vriendschap tussen Du Perron en Roland Holst was er een die niet een typisch literair karakter had, zoeen die hoe dan ook haar neerslag vindt in het werk. Daarvoor verschilde het schrijverschap van de één te sterk van dat van de ander. Het was een band van wederzijdse waardering en belangstelling, van een gedeeld levensgevoel.

Voor Du Perron heeft Roland Holst waarschijnlijk een ideaal betekend dat hij niet kon navolgen, maar dat voor hem de kloof tussen Indië en Europa hielp overbruggen, een ideaal dat ook leven en literatuur omvatte in hun eenheid. Maar hoe leg je zoiets aan een vriend uit?

Literatuur

A. Roland Holst: ‘Over den mens Edgar du Perron’, in Tirade 184/185, febr./ maart 1973. Ook opgenomen in In den verleden tijd, Amsterdam 1975, en in: Verzameld werk, Proza II, Amsterdam 1983.

A. Roland Holst: ‘Shakespeare ontmand’, in: Verzameld werk, Proza II, Amsterdam 1983 (p. 620-628).

A. Roland Holst: Ik herinner mij. Radiogesprekken met S. Carmiggelt, bezorgd door Dirk Kroon. 's-Gravenhage 1981.

E. du Perron: Het land van herkomst, in: Verzameld werk, deel III; Cahiers van een lezer, in: Verzameld werk, deel II; De nieuwe manier, in: Verzameld werk, deel V. Amsterdam 1956.

E. du Perron: De Muze van Jan Companjie. Overzichtelijke verzameling van Nederlands-Oostindiese Belletrie uit de Companjiestijd (1600-1780). Bandoeng/Leiden 1939.

E. du Perron: Brieven. 8 delen. Amsterdam 1977-1984.

Menno ter Braak/E. du Perron: Briefwisseling 1930-1940. 4 delen. Amsterdam 1962-1967.

Pierre H. Dubois, in wiens bezit het annoteerde exemplaar van Het land van herkomst is, was zo vriendelijk mij de aantekeningen van Du Perron over Roland Holst/Rijckloff te laten raadplegen.