Bzzlletin. Jaargang 13

[p. 69]

Maaike Hogenhout-Mulder
‘Torec’: van sprookjesprins tot Arturridder

Het Torecverhaal beschrijft de avontuurlijke tocht van de ridder Torec die op zoek gaat naar een gouden diadeem, die zijn grootmoeder vroeger is ontstolen. Dit sieraad heeft de wonderbaarlijke eigenschap zijn bezitter eer en rijkdom te bezorgen. Torecs tocht is in eerste instantie bedoeld als een wraaktocht: hij wil het zijn grootmoeder aangedane onrecht wreken. Tijdens zijn tocht leert hij echter de liefde kennen en daarmee verandert het eigenlijke doel van zijn tocht, zoals uit het volgende inhoudsoverzicht zal blijken.

Inhoudsoverzicht

Op een dag gaat Briant, de koning van het rode eiland, met enkele lieden op jacht in het woud. Als hij in z'n eentje achter een wild zwijn aangaat, komt hij langs een boom waarin een bijzonder knap meisje zit. Haar schoonheid wordt nog geaccentueerd door een gouden diadeem die zij op haar hoofd draagt. Briant wordt meteen hevig verliefd. Het meisje vertelt hem dat ze Mariole heet en dat haar vader haar in de boom heeft geplaatst met de bedoeling dat de eerste man die daar langs zou komen, haar tot vrouw zou krijgen. Deze zal dan bovendien eigenaar worden van de diadeem, een voorwerp dat eer en rijkdom brengt. Het enige wat de toekomstige echtgenoot moet beloven, is dat hij haar zal beschermen tegen de ‘rode lyoen’, die haar tot de zijne wil maken. Dat belooft de koning graag. Hij gaat nu met Mariole en het gezelschap jagers terug naar het hof en daar wordt de bruiloft gevierd.

Het lukt Briant echter niet zijn belofte gestand te doen. Als hij op een dag niet thuis is, verschijnt er ineens een vreemde ridder in de zaal; deze ontrooft Mariole haar gouden diadeem en rijdt snel weer weg. Haar mannen zijn niet in staat de dief te grijpen. De koningin is erg bedroefd, vooral omdat ze een rode leeuw op het schild van de vreemde ridder heeft gezien.

De dief, die Bruant heet, haast zich met zijn buit naar zijn geliefde. Zij heeft hem tot deze diefstal aangespoord door te zeggen dat zij pas met hem wilde trouwen als hij de diadeem zou bezitten. Wanneer hij op het kasteel arriveert waar zij met haar twee zusters woont, heerst daar grote vreugde. Nu kan de bruiloft gevierd worden. Het zal een dubbele bruiloft worden, want twee van de drie zusters zullen tegelijkertijd trouwen; de een met Bruant, de andere met een zekere Druant. Het gezamenlijke bezit van de zusters, dat bestaat uit vijftig kastelen, wordt nu verdeeld: twee delen van elk 25 kastelen en de diadeem als derde deel. De oudste zuster, die ongetrouwd blijft, krijgt de eerste keus. Zij kiest de diadeem.

Inmiddels gaat het aan het hof van Briant en Mariole allesbehalve voorspoedig. Briant komt te overlijden en Mariole zondert zich af in verdriet. Wanneer zij een dochtertje krijgt, besluit zij het kind, samen met een aantal kostbaarheden en een brief over wat haar (Mariole) is overkomen, in een ton aan de golven toe te vertrouwen. Niet lange tijd daarna sterft zij. De ton spoelt aan in het land van koning Ydor van de Baserivier. Als deze het knappe kleine meisje ziet en de brief heeft gelezen, besluit hij haar zelf op te voeden. Hij laat haar dopen en geeft haar de naam Tristoise, omdat ze, zoals de tekst zegt, met rouwen was gedragen. Als ze volwassen is geworden, trouwt hij met haar.

Ydor en Tristoise krijgen een zoontje dat ze Torec noemen, naar de grootvader van het kind. Als deze de leeftijd van twintig jaar heeft bereikt, slaat zijn vader hem tot ridder. Na afloop van het feest dat ter ere van deze ridderslag wordt gegeven, vertelt zijn moeder hem over haar afkomst en zij laat hem de brief lezen die bij haar in de ton is gevonden. Torec besluit het onrecht dat zijn grootmoeder is aangedaan, te wreken: hij zal de diadeem heroveren.

Torec vertrekt en gaat op zoek naar de dief Bruant. Na enkele avonturen van het gebruikelijke soort (een aangerande jonkvrouw bevrijd, een gevecht met een aantal wrede ridders, enzovoort) komt hij bij de burcht van Bruant aan. Deze heeft twee reuzen en twee leeuwen als poortwachters aangesteld, omdat hij weet dat Torec naar hem op zoek is. Torec slaagt erin de poortwachters te doden en rijdt het kasteel binnen, waar Bruant zit te schaken. Als Torec zich heeft bekend gemaakt, stelt Bruant voor dat ze de volgende dag het gevecht zullen houden. Aldus word besloten. In het gevecht weet Torec zijn tegenstander te overwinnen, maar hij is zelf met een vergiftigd zwaard verwond. Bruant geeft zich over en ze worden vrienden. Zijn gastheer vertelt nu dat hij de diadeem niet zelf heeft behouden, maar dat deze in bezit is van zijn schoonzuster. Zij is rijk en ongehuwd. Zij wil slechts trouwen met de man die alle ridders van de tafelronde heeft overwonnen. Torecs genezing is ook in haar handen, want alleen zij kan vergiftgde wonden genezen. (Verderop in het verhaal blijkt echter dat niet zij, maar haar zuster, de vrouw van Druant, bij wie Torec ook nog even ‘langsgaat’, deze gave bezit. Een klein verhaalfoutje dus.) Door Bruants verhalen over zijn schoonzuster raakt Torec tot over zijn oren verliefd op deze ongetrouwde rijke schoonheid en hij wil meteen naar haar toe. Bruant vertelt hem dat ze op kasteel Fort woont en hij laatzeven ridders Torec vergezellen tot vlak bij dit kasteel.

Het zal echter nog enige tijd duren voordat Torec bij zijn geliefde arriveert. Hij moet eerst nog talloze malen blijk geven van zijn moed en dapperheid. Van de avonturen die nu volgen, zijn er twee die zich van alle andere onderscheiden. Het eerste is de ontmoeting met de zwarte ridder. Op een dag vraagt Torec de weg naar der avonturen gewat, waar de zwarte ridder zich bevindt. In het gevecht met hem moet Torec aanvankelijk het onderspit delven. Zijn uiteindelijke overwinning op deze tegenstander dankt hij aan de hulp van diens dochter. Dat is op zich al een merkwaardig iets: dat het de held van het verhaal niet lukt om op eigen kracht zijn tegenstander te overwinnen. Daar komt dan nog bij dat Torec deze ridder niet toevallig ontmoet terwijl hij op weg is naar zijn geliefde, maar dat hij deze krachtmeting heel bewust heeft gezocht. Hij heeft immers de weg gevraagd naar de verblijfplaats van de zwarte ridder.

Het tweede avontuur dat uitzonderlijk kan worden genoemd, is het bezoek aan het geheimzinnige eiland. Tijdens zijn tocht arriveert Torec bij een zekere Ydras, die hem vertelt dat er na drie dagen een wit wonderschip langs zal komen. Wie erin gaat, komt nooit weer terug. Torec wacht het schip af en gaat aan boord. Het vaartuig, dat door niemand wordt bestuurd, brengt hem naar een eiland met een mooie marmeren burcht. De burchtheer ontvangt zijn nieuwe gast aanvankelijk niet erg vriendelijk: Torec zal de volgende morgen met hem of met een van zijn baronnen moeten vechten. Als Torec zegt hiertoe bereid te zijn, wordt de gastheer wat toeschietelijker: hij zal hem eerst meenemen naar die camere van wijsheiden. In deze kamer worden gesprekken gevoerd over de deugden die hoge heren behoren te bezitten (dapperheid, wijsheid en zelfbeheersing) en over de liefde. Torec is drie dagen lang een aandachtig toehoorder. Dan heeft hij er genoeg van en hij wil er vandaan. En wonder boven wonder, als hij de volgende ochtend wakker wordt, blijkt hij zich weer te bevinden op de plaats waar hij aan boord van het wonderschip is gegaan. Het gevecht waartoe zijn gastheer hem had verplicht, heeft niet plaatsgevonden.

Vermeldenswaard is verder nog dat Torec tijdens zijn tocht driemaal een gevecht heeft met een ridder, die elke keer na een kort speergevecht op geheimzinnige wijze verdwenen blijkt te zijn.

Na de belevenissen op het eiland besluit Torec rechtstreeks naar zijn geliefde te gaan. De weg blijkt echter moeilijk en vol gevaren. Torec slaagt erin de moeilijkheden te overwinnen en hij arriveert bij Blanchemont, het kasteel waar zijn geliefde woont. Door de verhalen van Bruant weet hij dat het niet gemakkelijk zal zijn om haar als vrouw te verkrijgen en hij besluit de dingen die zullen komen maar rustig af te wachten. Tot zijn vreugde komt een knap meisje hem daar voor het kasteel gezelschap houden. Zij laat een tent voor hem opslaan en ze laat eten en drinken voor hem brengen. Torec vermaakt

[p. 70]

zich uitstekend met zijn nieuwe vriendin. Op een gegeven moment echter is ze ineens verdwenen. Als Torec haar achterna wil gaan, wordt hij door een ridder tegengehouden die hem verbiedt verder te rijden. De vreemdeling maakt zich bekend als de geheimzinnige ridder die Torec op zijn tocht driemaal heeft ontmoet. Hij beweert dat hij tevens de gastheer op dat eiland is geweest, dat hij Torecs oudoom is en bovendien een broer van het knappe meisje dat nu verdwenen is. Tot slot verstrekt hij Torec nog enige informatie over de diadeem. Inmiddels is de kasteelvrouwe, die Miraude blijkt te heten, nieuwsgierig geworden. Ze laat een paar bedienden informeren wie daar voor haar kasteel ligt. Wanneer ze hoort dat het Torec is die gekomen is om haar tot vrouw te vragen, valt ze bijna bewusteloos, want al drie jaar lang is ze hevig verliefd op hem. Wanneer ze haar raadslieden om raad vraagt, herinneren deze haar aan haar gelofte dat ze slechts met de man zal trouwen die alle Arturridders heeft overwonnen. Ze laat Torec vragen of hij bereid is de gestelde voorwaarde te accepteren. Als deze zich hiermee akkoord verklaart, gaat er een bericht naar Arturs hof.

Veertig ridders, onder wie Walewein en Keye, arriveren voor de burcht van Miraude. De hoffelijke Walewein weet twintig ridders over te halen de buikriemen van de zadels vrijwel door te snijden, zodat de strijd Torec niet te zwaar zal vallen. Keye en zijn vrienden weigeren hieraan mee te doen. Torec weet ze alle veertig te overwinnen (Keye ligt als eerste uit het zadel!) en daarna brengt Walewein Miraude naar Torecs tent. De gelieven beloven elkaar trouw.

Keye echter tekent protest aan. Hij verwijt Miraude dat ze haar gelofte verbreekt: nog niet alle Arturridders zijn immers overwonnen. Men besluit dan gezamenlijk naar Arturs hof te vertrekken. Daar weet Torec ook de resterende ridders te overwinnen (waarvan een deel op advies van Walewein eveneens de zadelriemen had ingesneden) en dan is er geen enkele belemmering meer om de bruiloft te vieren. Torecs ouders worden ook uitgenodigd en zij zijn bijzonder verheugd wanneer zij zien dat de bruid van hun zoon de diadeem draagt. Torec wordt heer van Miraudes bezittingen en na de dood van Ydor koning van zijn vaders land. Het verhaal besluit met de verzen:

Torec bleef coninc ende si coninginne.
Dus es vergaen harre beider minne.
Die coninc Torec proefde hem wale,       (hem proeven = zich waar maken) Van sire doget ginc verre tale.      (sire doget = zijn integriteit)

Aan dit inhoudsoverzicht moet ik nog iets toevoegen. In het Torecverhaal treffen we namelijk twee hoofdstukken aan waarin Torec geen enkele rol speelt. In het eerste hoofdstuk wordt verteld hoe Melions strijd voert tegen de vreselijke Raguel, die het hele ‘woeste eiland’ onveilig maakt, omdat hij niet met de koningsdochter mag trouwen. De strijd blijft onbeslist en ze worden vrienden. In het tweede hoofdstuk (dat niet direct op het eerste volgt) blijkt de koningsdochter op wie Raguel verliefd is, te zijn geroofd. De koning maakt bekend dat degene die haar terugbrengt met haar mag trouwen. Melions en Raguel volgen de sporen van de dief en vinden zijn verblijfplaats. Melions daalt af in een afgrond waar een monster te midden van een groot aantal geroofde jonkvrouwen ligt te slapen. Hij weet het monster te doden. Raguel haalt nu de jonkvrouwen een voor een met een touw naar boven, maar hij laat Melions beneden. Hij hoopt zo de koningsdochter voor zichzelf te kunnen opeisen. Met behulp van een paard dat hij in de verblijfplaats van het monster aantreft, vindt Melions een geheime uitgang en hij komt net op tijd om het huwelijk tussen Raguel en de koningsdochter te kunnen verhinderen. De bedrieger wordt gedood en Melions krijgt zijn eerlijk verdiende beloning.

Een verhaal in een verhaal

Het verhaal over Melions en Raguel is slechts op twee punten met het Torecverhaal verbonden. De eerste verbindingslijn loopt via de naam Melions. Een van de ridders die Torec in het begin van zijn tocht heeft ontmoet (maar die verder in het Torecverhaal geen enkele rol speelt), heeft zich aan Torec voorgesteld als Melions. Deze ridder bevond zich op dat moment in gezelschap van zijn geliefde. Maar in het Melionsverhaal is hij de man met wie de prinses zal trouwen en dus moet de geliefde die hij in het Torecverhaal bij zich had, geëlimineerd worden! We lezen dan ook aan het begin van het ingevoegde verhaal:

Die aventure gewaget hier
Dat Melions, die ridder fier,
Daer ic hier vore af dede gewach
Ende daer Torec enen nach lach,
Sine vriendinne was nu doet.
Dies haddi droefheit herde groet.

En na deze mededeling is de weg vrij voor de belevenissen van Melions op het ‘woeste eiland’.

De tweede verbindingslijn loopt via Mabilie van Montesclare, een jonkvrouw die door Torec van haar trouwlustige belegeraar is bevrijd. Toen Torec van haar burcht vertrok, werd zij door een monster meegevoerd. Zij riep om hulp, maar Torec heeft geweigerd hulp te verlenen (!) en is doorgereden. In het ingevoegde verhaal blijkt Mabilie een van de jonkvrouwen in het hol van het monster te zijn.

De duidelijk zichtbare ‘lassen’ tussen de twee verhalen maken het aannemelijk dat het Melionsgedeelte oorspronkelijk niet deel heeft uitgemaakt van de Torec, maar dat het er later in is opgenomen. Misschien is de bewerker van de Lancelot-compilatie (de verzameling Arturverhalen waarvan de Torec deel uitmaakt) wel voor deze ingreep verantwoordelijk. Hij kan hiertoe besloten hebben, omdat hij het Melionsverhaal, waarin Artur en zijn ridders niet voorkwamen, anders niet in zijn boek had kunnen opnemen.

Ik zal dit ingevoegde verhaal (waarin sprookjesliefhebbers misschien een hen bekend sprookje herkennen) nu laten rusten en het verder alleen hebben over Torecs belevenissen.

De oorspronkelijkheid van de Torec

We hebben hierboven verondersteld dat de bewerker van de Lancelot-compilatie het verhaal over Melions en Raguel in de Torec heeft vervlochten. Daarbij gaan we er dus van uit dat deze man de beschikking heeft gehad over een al bestaand Torecverhaal. Waarop baseren we deze mening? Zijn er dan soms andere versies van dit verhaal overgeleverd? Hoewel dit laatste niet het geval is, is er toch alle reden om aan te nemen dat er wel oudere versies zijn geweest.

Ten eerste hebben we het getuigenis van Jacob van Maerlant (tweede helft dertiende eeuw) die in zijn Historie van Troyen meedeelt dat hij een Toerecke heeft gedicht. Dit werk is dan wel niet overgeleverd, maar er is alle kans dat de Torec die wij kennen een afschrift of bewerking van dit werk van Van Maerlant is. Eén passage uit het verhaal doet namelijk heel sterk aan deze dichter denken. Het betreft Torecs bezoek aan de camere van wijsheiden. De gesprekken daar handelen onder meer over de vraag welke deugden een goed bestuurder moet bezitten. Tijdens deze gesprekken wordt de levenswijze van de hoge heren aan de kaak gesteld en dat was een onderwerp dat Van Maerlant graag aansneed. Gerritsen (1979) heeft het voorzichtige vermoeden geuit dat Van Maerlant de Torec geschreven zou hebben voor de jonge vorst Floris V. Het Torecverhaal zou dan het leerproces moeten verbeelden dat een jonge vorst moet doormaken voor hij het koningschap (gesymboliseerd in de diadeem) waardig is. De avonturentocht van de held kan als de praktische component worden beschouwd, de lessen in de camere als de theoretische.

Van Maerlants mededeling dat hij een Toerecke heeft gedicht, behoeft niet te betekenen dat hij ook de stof heeft verzonnen. Het woord dichten betekende in die tijd heel vaak (en zeker in de mond van Van Maerlant): ‘vertalen’ of ‘bewerken’. Hij kan een bestaand verhaal hebben gebruikt om daar zijn eigen ideeën in te verwerken. Dat ligt in dit geval des te meer voor de hand omdat er een groot verschil is tussen het Van Maerlantachtige karakter van de gesprekken in de camere en de rest van de roman.

De veronderstelling dat Van Maerlant een reeds bestaand verhaal heeft vertaald of bewerkt, vindt steun in het feit dat er in het Frans een roman over Torec moet hebben bestaan. In de veertiende eeuw wordt als een van de boeken van de bibliotheek van het Louvre vermeld: Torrez chevalier au cercle d'or, rimé, bien historié et escript. (In de vijftiende eeuw is het

[p. 71]

verlies van dit boek geconstateerd.) Daar de diadeem waar Torec naar op zoek is ook in het Middelnederlands een cyrkel wordt genoemd, is er vrijwel geen misverstand mogelijk. Het verhaal over Torec moet uit het Frans komen. Van Maerlant zal het werk in het Middelnederlands hebben vertaald en het op bepaalde punten enigszins hebben gewijzigd. Naar alle waarschijnlijkheid zijn de gesprekken in de camere door hem ingevoegd.

Is het (Franse) voorbeeld van Van Maeriant dan het oorspronkelijke dichtwerk over Torec geweest? Hogenhout (1976) meent van niet. De geschiedenis van het Torecverhaal gaat volgens hem nog verder terug. In zijn dissertatie over de oorsprong en de ontwikkeling van deze Arturroman komt hij tot de conclusie dat het oorspronkelijke Torecverhaal een sprookje moet zijn geweest. Deze conclusie is minder verrassend dan men op het eerste gezicht zou denken. Er zijn meer Arturverhalen waarvan een sprookje het stramien vormt. Zo is de Walewein een variatie op het sprookje van de gouden vogel (Grimm, nr. 57) en in Lanceloet en het hert met de witte voet kan men het drakedoderssprookje herkennen.

Het sprookje dat volgens Hogenhout aan het Torecverhaal ten grondslag ligt, wordt in de sprookjescatalogus (Aarne/Thompson 1961) aangeduid als ‘The magic ring’. In dit sprookje ontvangt de hoofdpersoon aan het begin een tovervoorwerp (een ring of een toversteen) van de vader van iemand die door hem van de dood is gered. Dit tovervoorwerp vervult alle wensen van de eigenaar. De bezitter wenst zich nu een kasteel en trouwt daarna met de koningsdochter. Een dief steelt het tovervoorwerp, vertrekt daarmee naar een ver eiland en tovert vervolgens het kasteel en de vrouw naar zich toe. De held gaat naar het eiland om het gestolene te heroveren. Hij slaagt daarin (vaak met behulp van dankbare dieren) en aan het slot van het sprookje is de toestand van voor de diefstal weer bereikt.

Onder invloed van een ander sprookje (‘The man on a quest for his lost wife’) heeft het oorspronkelijke verhaal een aantal wijzigingen ondergaan, aldus Hogenhout. In dit tweede sprookje is de held een kind dat door zijn vader aan de zee is toevertrouwd. Een koning vindt het kind en voedt hem als zijn eigen zoon op. Op een dag gaat de held in een self-moving boot naar een kasteel op een eiland, waar hij een betoverde prinses ontmoet. Hij ziet kans de betovering te verbreken door drie nachten zwijgend bij de prinses door te brengen. Ze zijn heel gelukkig. Dan verlangt de held zijn ouders terug te zien. De prinses vindt het goed dat hij ze bezoekt, maar verbiedt hem over haar te spreken. Hij doet dat toch en raakt daardoor zijn geliefde kwijt. Zij heeft zich teruggetrokken op een glazen berg en de weg daarheen is vrijwel ontoegankelijk. Na een lange zoektocht (soms: nadat hij een paar ijzeren schoenen heeft versleten) arriveert hij bij de berg. Daar moet hij nog een moeilijke opdracht volvoeren voor de hereniging met de geliefde kan plaatsvinden.

Een samensmelting van deze twee sprookjes zou volgens Hogenhout aan het Torecverhaal ten grondslag liggen. En nu kom ik nog even terug op de eilandpassage. Op grond van de overeenkomst met de genoemde sprookjes neemt H. aan dat er in een vroegere versie van het verhaal op het eiland een andere gebeurtenis moet hebben plaatsgevonden. Daar zal Torec Miraude hebben ontmoet (die in de alleroudste versie van het verhaal misschien zijn vrouw was die samen met de diadeem was gestolen). Misschien heeft ze hem daar ook genezen van de wond met het vergiftigde zwaard. Waarschijnlijk heeft hij een verbod van haar genegeerd met als gevolg dat zij zich heeft teruggetrokken op Blanchemont en hij haar opnieuw moest gaan zoeken.

De tekst biedt voor deze zienswijze wel een aantal argumenten, waarvan ik er enkele zal noemen. Bruant beweert dat Miraude op kasteel Fort woont, maar ze blijkt later op Blanchemont te wonen. We kunnen dit als een ‘foutje’ in de tekst beschouwen (de schrijver wist niet meer hoe hij het kasteel in een eerdere passage had genoemd), we kunnen deze fout echter ook zien als een herinnering aan de vroegere situatie. Het kasteel op het eiland zou dan in een vroeger stadium van de tekst Fort hebben geheten, de ridder die Torec zo onvriendelijk ontvangt, zou de dief zijn geweest en het gevecht zou natuurlijk hebben plaatsgevonden. Toen de gebeurtenissen op het eiland zich wijzigden, kan het gevecht, dat toen op de burcht niet meer ‘thuishoorde’, tot een afzonderlijk avontuur zijn geworden: het gevecht met de zwarte ridder. Andere herinneringen aan de vroegere situatie zouden kunnen zijn: het getal drie (de held moest drie nachten bij de prinses doorbrengen, Torec hoort drie dagen de gesprekken aan), het feit dat Torec beslist naar het eiland toe wil, hoewel hij weet dat hij het er waarschijnlijk niet levend van af zal brengen en de mededeling van Miraude dat ze al drie jaar verliefd is op Torec.

Het zijn met name de fouten en onbegrijpelijkheden van het overgeleverde verhaal die voor Hogenhout de sleutel vormden tot het inzicht in de ontstaansgeschiedenis ervan. Hij komt in zijn studie tot de conclusie dat er in het verhaal zes lagen kunnen worden onderscheiden: 1. het sprookje ‘The magic ring’ heeft invloed ondergaan van 2. ‘The man on a quest for his lost wife’; 3. het verhaal is tot een ridderroman geworden en 4. het heeft een eerste ‘arturianisering’ ondergaan; 5. de volgende bewerker is Van Maerlant geweest, die onder meer de wijsgerige gesprekken heeft ingevoegd en 6. tot slot zou de bewerker van de Lancelotcompilatie het verhaal hebben uitgebreid met de hoofdstukken over Melions en Raguel en hij zou een nieuw slot aan het geheel hebben gebreid. (N.B. In het Torecsprookje zou het huwelijk volgens H. op Miraudes kasteel hebben plaatsgevonden.)

Hogenhout spreekt in zijn proefschrift niet over Keltische invloeden in de Torec. Toch zijn er elementen in het verhaal die daaraan doen denken. Koning Briant vindt de schone Mariole in de boom wanneer hij een everzwijn volgt. En een jacht op een everzwijn is een veel voorkomend thema in de Keltische verhalen (zoiets als de jacht op een wit hert in de Arturromans). Het dier is een soort boodschapper uit een andere wereld, een wereld van betovering en magie. Van één everzwijn uit een Keltisch verhaal kennen we zelfs de naam: Twrch Trwyth. En deze naam lijkt verdacht veel op die van de held van het Torecverhaal.

In verband hiermee kan ook nog gewezen worden op enkele punten van overeenkomst met het beroemde verhaal over Tristan en Isolde, dat eveneens van Keltische oorsprong is. De naam van de held Tristan lijkt op die van de moeder van Torec: Tristoise. De moeder van Tristan sterft na de geboorte van haar kind; zo ook de moeder van Tristoise. Beide helden gaan in een onbemand vaartuig naar een eiland. In de Tristan geneest Isolde de hoofdpersoon daar van een wond die hij door een vergiftigd zwaard heeft opgelopen. In de Torec is eveneens sprake van een dergelijke wond en in een oudere versie van het verhaal heeft Miraude die wond misschien op het eiland genezen (zie boven).

Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat een Keltisch volksverhaal de bron van het Torecverhaal heeft gevormd. Dat het handelingsverloop van de Torec veel overeenkomst vertoont met een sprookje, behoeft daar niet tegen te pleiten. Integendeel zelfs: veel Keltische verhalen zijn voor een groot deel op sprookjes en volksvertelsels gebaseerd.

Hoe men zich de oorsprong van deze Arturroman ook wil denken, één ding lijkt wel vast te staan: het Torecverhaal uit de Lancelotcompilatie is niet een oorspronkelijk kunstwerk. De overgeleverde tekst moet gezien worden als het eindpunt van een lange traditie.

De Torec als Arturroman

Het verhaal over Torec wordt beschouwd als een Arturroman. Toch is het geen Arturroman van het gewone soort. Ten eerste is de hoofdpersoon geen ridder van de tafelronde en hij wil het niet worden ook. Verder speelt het begin van het verhaal zich niet af aan Arturs hof, terwijl dat in een dergelijke roman wel gebruikelijk is. En ten slotte: wanneer de ridders van de tafelronde hun intrede doen in het verhaal, lijkt hun optreden alleen maar bedoeld om de kunstwerkjes van Torec extra glans te verlenen.

Hoewel Arturs hof pas aan het slot van het verhaal een belangrijke rol gaat spelen, komt het in enkele voorgaande episodes ook al ter sprake. Opmerkelijk is echter dat het in twee van die passages nauwelijks als zodanig ‘herkenbaar’ is. De eerste keer is dat het geval tijdens een ontmoeting van Torec met een roofridder. Deze vertelt hem dat hij via roven in zijn onderhoud moet voorzien, omdat hij van Arturs hof verdreven is. Hij was daar een beroemd ridder, maar op een dag heeft hij Keye, toen deze hem belasterde, met een mes gestoken en dat heeft zijn

[p. 72]

verbanning ten gevolge gehad.

De tweede keer dat Arturs hof op een ongewone wijze ter sprake komt, is in de episode van de jonkvrouw met de dertig kastelen. Op zijn tocht ontmoet Torec een wenende jonkvrouw die hem vertelt dat haar door Artur dertig kastelen ontnomen zijn, toen zij na drie dagvaardingen niet aan het hof was verschenen. Torec gaat met haar naar Artur die zich in Tyntageel bevindt, en pleit voor haar. Het hof is echter niet te vermurwen. Alleen Walewein distantieert zich van het vonnis: hij was er niet bij toen het werd uitgesproken. Hij gedraagt zich hoffelijk en biedt Torec gastvrijheid aan. Pas nadat Torec een van de Arturridders (Ywein) in een gevecht heeft overwonnen, krijgt de jonkvrouw haar kastelen terug. Bij die gelegenheid nodigt men Torec uit ridder van de tafelronde te worden, maar deze bedankt voor de eer.

De wijze waarop de koning in deze passages wordt beschreven, is uitzonderlijk in de Arturliteratuur. We kennen hem niet als de strenge rechter die mensen verbant of die een leenvrouw haar bezittingen afneemt als ze niet op tijd aan het hof verschijnt. Opvallend is ook dat het hof zich in de laatste passage in Tyntageel bevindt en niet in een van de gebruikelijke hofplaatsen (in Cardoel bijvoorbeeld). Intrigerend is de vraag of we in deze passages te maken hebben met elementen uit een oudere Artur-traditie of dat sommige episodes in een bepaald stadium van de tekstgeschiedenis aan de heersende literaire mode zijn aangepast (d.w.z. een willekeurige koning kreeg de naam Artur opgeplakt).

Pas nadat Torec bij Miraude is gearriveerd, gaat Arturs hof echt een rol spelen in het verhaal. Hier is de tekening van de ridders van de tafelronde niet in strijd met het traditionele beeld: Walewein treedt op als de hoffelijke ridder, die Torec te hulp komt en die na afloop van de gevechten de gelieven bij elkaar brengt (je zou bijna zeggen: het huwelijk voltrekt); Keye wordt afgeschilderd als de kwade genius die steeds roet in het eten gooit. En wanneer Torec later met Miraude aan het hof verschijnt, is Artur de hoffelijke gastheer, aan wiens hof het bruiloftsfeest plaatsvindt.

Tot slot kan nog gewezen worden op het feit dat de Torec op verschillende plaatsen invloed moet hebben ondergaan van andere Arturverhalen. Zo is Torecs bevrijding van Mabilie van Montesclare niet helemaal los te denken van de passage over de jonkvrouw van Montesclare uit de Perceval, waarvan een verkorte versie in de Lancelot-compilatie is opgenomen. En wanneer Miraude wordt ontvoerd tijdens Torecs tocht naar Arturs hof, kan men zich niet aan de indruk onttrekken dat hiervoor de Walewein model heeft gestaan, waar de geliefde ook wordt ontvoerd, vlak voordat het doel van de tocht is bereikt.

Het is wel duidelijk dat de bestaande Arturverhalen in belangrijke mate hebben bijgedragen aan het Torecverhaal zoals wij dat kennen. En dat we het verhaal kennen, hebben we in zekere zin te danken aan de bewerker van de Lancelot-compilatie. Hij heeft Torec een plaats aan Arturs tafel waardig gekeurd, ook al hoorde hij er dan blijkbaar oorspronkelijk niet thuis.

Literatuuroverzicht

Tekstuitgaven:

Jonckbloet 1846-49: Roman van Lancelot (XIIIe eeuw). Ed. W.J.A. Jonckbloet. 2 delen. 's Gravenhage 1846-49. De Torec beslaat de verzen 23127-26964 van het Derde Boek (deel II).

Te Winkel 1875: Jacob van Maerlants Roman van Torec. Ed. J. te Winkel. Leiden 1875.

Hogenhout 1978: Torec. Ed. M. en J. Hogenhout. Abcoude 1978.

(Recente) secundaire literatuur:

Aarne/Thompson 1961: A. Aarne, S. Thompson: The types of the Folktale, a Classification and Bibliography. Helsinki 1961.

Heeroma 1973: K. Heeroma: ‘Maerlants Torec als “sleutelroman”’. In: Med. Kon. Ned. Akad. v. Wet., Afd. Letterk. N.R. deel 36, no. 5. Amsterdam/Londen 1973.

Hogenhout 1976: J. Hogenhout: De geschiedenis van Torec en Miraude, een onderzoek naar de oorsprong en de ontwikkeling van een Arturroman. Leiden 1976.

Gerritsen 1979: W.P. Gerritsen: ‘Wat voor boeken zou Floris V gelezen hebben?’. In: Floris V. Leven, wonen en werken in Holland aan het einde van de dertiende eeuw. Acht voordrachten gehouden tijdens een symposium te Muiderberg in 1978. Den Haag 1979. blz. 71-86.

Van Oostrom 1979: F.P. van Oostrom: ‘De oorspronkelijkheid van de Torec’. In: Spiegel der Letteren 21 (1979), blz. 197-201.

Vekeman 1980: H. Vekeman: Torec, een middeleeuws kunstwerk. Nijmegen 1980.