Bzzlletin. Jaargang 13

[p. 31]

Greet Kettenis
Tristan en Isolde: al eeuwen verliefd

Inleiding

Liefde en liefdesproblemen: ze maken het grootste deel van de wereldliteratuur uit. Verhalen over driehoeksverhoudingen nemen daarbij een aparte plaats in. Vaak gaan ze over een vrouw die twee mannen heeft, meestal haar echtgenoot en haar minnaar. Van deze verhalen zijn veel voorbeelden, ik noem er een paar: Madame Bovary van Gustave Flaubert, Anna Karenina van Tolstoi, Lady Chatterley's Lover van D.H. Lawrence en Van de koele meren des doods van Frederik van Eeden.

Nu zijn deze boeken allemaal in de vorige eeuw of in het begin van deze eeuw geschreven, maar ook lang daarvoor sprak dit soort verhalen de mensen al aan. Eén van de oudste voorbeelden van een verhaal over een driehoeksverhouding is de liefdesgeschiedenis van Tristan en Isolde: een middeleeuws verhaal, dat niet alleen in de tijd van ontstaan, maar ook lange tijd daarna erg geliefd is geweest.

Over het ontstaan van het Tristanverhaal zijn nogal wat theorieën ontwikkeld. De meest waarschijnlijke is, dat het verhaal van Keltische oorsprong is en dat het in Keltische gebieden als Ierland, Wales, Cornwall en Bretagne al heel lang mondeling circuleerde voordat het op schrift vastgelegd werd. In de 12e eeuw is het ook in grotere delen van Frankrijk bekend, daarvoor geldt als bewijs dat Franse troubadours dan in hun liederen naar de liefdesgeschiedenis verwijzen. Ook is uit archiefstukken bekend, dat al in de 12e eeuw Fransen hun kinderen de namen Tristan en Isolde gaven.

Van de verhalen waarnaar de troubadours verwijzen, is verder niets met zekerheid bekend, wel van drie verhalen (twee Franse en een Duits) die later in dezelfde eeuw zijn geschreven.

Na de 12e eeuw zien we dat het verhaal steeds weer door andere auteurs wordt herschreven en dat zij het steeds verder ontwikkelen. De inhoud van het verhaal blijft daarbij wel steeds in hoofdlijnen gehandhaafd.

Korte inhoud van het verhaal

Op het moment dat Tristan wordt geboren, hoort zijn moeder dat haar man op het slagveld is overleden. Deze mededeling schokt haar zo, dat ze sterft van verdriet.
De wees Tristan wordt opgevoed door een trouwe hofdienaar. Als deze hem alles heeft geleerd wat hij hem kan leren, stuurt hij de jongen naar het hof van diens oom, koning Mark in Cornwall.
Nog maar pas aan het hof verslaat Tristan de reus Morholt, de broer van de koningin van Ierland. Morholt heeft Tristan op zijn beurt ook zwaar verwond met een giftig wapen, zodanig dat de wonden door geen enkele arts kunnen worden genezen.
Wanhopig laat Tristan zich in een bootje leggen en doodziek dobbert hij rond tot hij aanspoelt in Ierland. Daar wordt hij genezen door de Ierse koningin en haar beeldschone dochter Isolde, die beide bedreven zijn in de geneeskunst. Omdat Ierland en Cornwall gezworen vijanden zijn, zorgt Tristan ervoor, dat niemand achter zijn identiteit komt.
Als Tristan, geheel genezen, terugkomt aan het hof van koning Mark, merkt hij dat een groep edelen jaloers is geworden op zijn hoge positie aan het hof. Die edelen dringen er bij koning Mark op aan te trouwen, omdat zij Tristan niet als heer willen hebben als Mark mocht overlijden.
Ze weten Mark ervan te overtuigen, dat de mooie Isolde van Ierland de geschikte vrouw voor hem is en Tristan aanvaardt een gevaarlijke opdracht: hij gaat de Ierse koning om haar hand vragen. Hij scheept zich met een groot gevolg in om naar Ierland te gaan.

Tristan in gevecht met de draak
(illustratie door Rie Cramer in: Arthur van Schendel: Tristan en Isolde).

Isolde verpleegt Tristan
(illustratie door Aubrey Beardsley voor Le Morte D'Arthur, London 1893-94. Afgedrukt in Brian Reade: Aubrey Beardsley. New York 1967, afb. 100).

Als hij daar aankomt, hoort hij dat het land dooreen grote

[p. 32]

draak verwoest wordt. Wie erin slaagt om het ondier te doden, krijgt de hand van prinses Isolde.
Tristan verslaat de draak na een lange en gevaarlijke strijd en snijdt het beest de tong af. Daarna worden vermoeidheid en verwondingen hem teveel: hij valt in zwijm (afb. 1).

Tristan drinkt van de liefdesdrank
(miniatuur uit een handschrift van de Tristan en prose uit 1470. Paris, Bibl. Nationale, Ms. fr. 112, vol. 1, fol. 239).

Links: De boomgaardscene. Tristan wijst Isolde op de weerspiegeling van Marks hoofd in het water
(afbeelding op een ivoren kistje. Frans, 14e eeuw. In bezit van Metropolitan Museum of Art in New York. De rechter afbeelding stelt de vangst van een eenhoorn voor).

Isolde vaart naar Bretagne om Tristan te genezen
(afbeelding op een vloertegel uit Chertsey Abbey. Engels, ca. 1270. In bezit van British Museum in Londen).

Isolde bij de baar waarop de gestorven Tristan ligt
(houtsnede uit Historie von Tristan und Isolde, gedrukt door Anton Sorg te Augsburg in 1484).

Isolde en haar moeder vinden hem, ze verplegen hem tot hij weer is opgeknapt (afb. 2). Tristan bewijst dan aan de Ierse koning met behulp van de draketong dat hij de draak heeft gedood en daarna moet de Ierse koning wel toestemming geven voor het huwelijk tussen zijn dochter en koning Mark. In de boot, op de terugweg naar Cornwall, drinken Tristan en Isolde per ongeluk van een toverdrank die eigenlijk voor Isolde en Mark was bestemd. Deze drank bewerkstelligt dat ze in één klap zó verliefd op elkaar worden, dat ze geen minuut meer zonder elkaar kunnen (afb. 3). Deze betovering blijft bestaan, ook als Isolde met Mark is getrouwd. Zij moeten dan wel hun toevlucht nemen tot geheime afspraken en stiekeme ontmoetingen. Een daarvan vindt plaats in een boomgaard (afb. 4). De geliefden zitten ondereen boom te praten, terwijl Mark, zonder dat ze het weten, in diezelfde boom zit om hen te bespioneren. Omdat ze Mark net op tijd ontdekken (ze zien een weerspiegeling van zijn gezicht in het water) kunnen ze zich uit deze situatie nog redden, maar al snel wordt hun toestand aan het hof onhoudbaar. Koning Marks achterdocht groeit gestaag; de betovering blijkt steeds weer te sterk voor goede voornemens. Als de ongelukkige geliefden tenslotte op heterdaad worden betrapt, wordt Tristan voorgoed van het hof verbannen. Hij verlaat Cornwall en gaat terug naar zijn geboorteland. Hij is diep ongelukkig.
Tenslotte trouwt hij met Isolde-met-de-Witte-Handen: niet omdat hij van haar houdt, maar omdat ze ook Isolde heet.
Telkens als het verlangen naar Isolde van Ierland hem teveel wordt, weet hij Cornwall binnen te komen en krijgt hij het voor elkaar om Isolde even te zien of te spreken. Hij gebruikt daar diverse vermommingen voor: hij verkleedt zich als bedelaar, of hij doet zich voor als nar. Op een dag wordt Tristan in een gevecht dodelijk gewond door giftige wapens. Hij weet dat alleen Isolde van Ierland hem kan genezen, daarom stuurt hij een vriend erop uit om haarte gaan halen. Ze spreken af, dat als ze meekomt, het schip een wit zeil zal dragen, als ze niet meekomt, een zwart zeil (afb. 5).
Isolde-met-de-Witte-Handen heeft het gesprek tussen Tristan en diens vriend afgeluisterd. Uit jaloezie liegt ze tegen Tristan als het schip eindelijk terugkomt: ze zegt

[p. 33]

dat het zwarte zeilen voert. Tristan moet dan wel denken, dat zijn geliefde Isolde hem in de steek gelaten heeft. Hij geeft de moed op en sterft.
Als Isolde aan land komt en hoort dat Tristan al dood is, wordt ook zij overmand door verdriet (afb. 6). Ze legt zich naast haar geliefde neer en dan sterft ook zij.

Het Tristanverhaal in de middeleeuwen

Buiten de Nederlanden

Het verhaal van Tristan en Isolde moet al lang voor de 12e eeuw bekend zijn geweest, maar van de inhoud ervan weten we jammer genoeg niets.

Van een aantal Tristanverhalen uit de tweede helft van de 12e eeuw weten we wel iets en dat komt omdat gedeelten van de handschriften waarin die verhalen werden opgeschreven, bewaard zijn gebleven. Eén van de verhalen die we op die manier kennen, is dat van de Franse dichter Thomas. Van zijn verhaal - dat tussen 1150 en 1190 werd geschreven - is alleen het laatste gedeelte bewaard (vanaf Tristans huwelijk met Isolde-met-de-Witte-Handen).

Een andere Franse dichter - Béroul - schreef zijn Tristanverhaal omstreeks 1170. Van dit verhaal hebben we ook het laatste deel over, nl. dat vanaf de geheime ontmoeting van de geliefden in de boomgaard. In beide verhalen volgen de auteurs de hoofdlijnen van het verhaal, hoewel ze dat beide op hun eigen manier doen.

Uit dezelfde tijd stamt nog een aantal korte Tristanverhalen, die maar één episode uit het langere verhaal behandelen. Het bekendste hiervan is het lai Chèvrefeuille van de dichteres Marie de France. Aan het eind van de twaalfde eeuw was het Tristanverhaal ook al in het westen van Duitsland bekend. Dat weten we omdat we ±1000 versregels over hebben van het Tristanverhaal van de dichter Eilhart von Oberge, die woonde en werkte in de Rijnstreek ten noorden van Straatsburg.

Uit de 13e eeuw zijn meer handschriften met Tristanverhalen overgebleven, niet alleen uit Frankrijk en Duitsland, maar ook uit Engeland, Noorwegen, Nederland en Italië.

Zo schreef de Duitse dichter Gottfried von Strassburg rond 1210 één van de mooiste Tristanverhalen, in Engeland werd Sir Tristrem geschreven en in Noorwegen Tristrams Saga ok Isöndar.

Rond 1225 ontstaat in Frankrijk naast de losse avonturen van individuele ridders van Arthurs hof ook een grote kroniekachtige roman, de Lancelot en prose, die de opkomst en ondergang van het gehele hof van koning Arthur beschrijft. Deze roman is in proza geschreven, dit in tegenstelling tot de losse avonturen, die op rijm waren geschreven. Rond 1250 ontstaat naast de verschillende Tristanverhalen op rijm die hierboven zijn beschreven, ook de Tristan en prose: een zeer lange roman over Tristan.

De hoofdlijnen van het Tristanverhaal op rijm komen in deze prozaroman nog wel voor, maar ze worden bijna overschaduwd door alle avonturen en verhalen die eraan zijn toegevoegd.

Die toevoegingen komen voor het grootste gedeelte uit de wereld van koning Arthur en zijn Tafelronde. In de Tristan op rijm worden koning Arthur en zijn ridders af en toe wel eens genoemd, in de proza-Tristan is Tristan een zeer belangrijk ridder aan Arthurs hof, hij beleeft samen met de andere ridders van de Tafelronde talloze avonturen. Het Tristanverhaal is hier dus niet langer een korte tragische liefdesgeschiedenis, het is een uitgebreide biografie van Tristan geworden. Dit prozaverhaal moet in Frankrijk zeer populair geweest zijn, dat blijkt alleen al uit het feit, dat er 78 handschriften en delen van handschriften van bewaard zijn gebleven. (Ter vergelijking: het verhaal van Thomas is in vijf verschillende handschriftfragmenten overgeleverd, dat van Béroul in maar één fragment). Het verhaal is ook vele malen gedrukt en herdrukt.

Ook dit prozaverhaal heeft zijn weg gevonden vanuit Frankrijk naar verschillende andere landen in Europa (zoals Italië, Spanje en Engeland).

De ontwikkeling van het Tristanverhaal, die we via de bewaard gebleven handschriften kunnen volgen, laat zien dat het verhaal in de middeleeuwen eeuwenlang over ongeveer heel Europa bekend en gewaardeerd is geweest.

Die populariteit zal zeker te maken hebben met het feit dat het verhaal een probleem behandelt dat van alle mensen en van alle tijden is: het probleem van de driehoeksverhouding.

Opvallend is, dat het verhaal zich in de loop van de tijd steeds meer uitbreidt. De Tristanverhalen die in versregels zijn geschreven, hebben meest de hoofdlijnen van het verhaal gemeen. De verschillende dichters hebben het verhaal in de loop van de tijd echter steeds meer uitgebreid. Ze voegden er verhalen en elementen uit alle windstreken en uit alle tijden aan toe. Maar niet alleen dat: ze pasten het verhaal ook aan aan de tijd waarin ze leefden en aan het publiek waarvoor ze schreven.

De Tristanverhalen die in proza zijn geschreven laten iets dergelijks zien: ook hiervan zijn korte en lange versies bekend, ook dit verhaal heeft zich ontwikkeld al naar gelang de eisen van de tijd en van het publiek dat de verhalen las.

Over dit publiek is nog maar weinig gezegd. Wie kende dit verhaal in de middeleeuwen, bij wie was dit verhaal nu zo populair?

Als in de middeleeuwen verhalen werden opgeschreven, dan gebeurde dat in de meeste gevallen in opdracht. Een opdrachtgever moest iemand zijn met veel geld: het perkament waarop werd geschreven was duur, net als de inkt en de verfstoffen die voor de versieringen en de illustraties nodig waren. Het is daarom logisch om het publiek van het Tristanverhaal in eerste instantie te zoeken bij de hoge adel, want die was in staat om een luxe-voorwerp als een handgeschreven boek te bekostigen. Als in later eeuwen ook de burgerij in de steden opkomt, wordt het publiek ook tot die kringen uitgebreid.

Soms vertellen de handschriften-zelf iets over de persoon van de opdrachtgever, bijvoorbeeld als de dichter zijn naam in de tekst vermeldt, of als zijn wapen erin is afgebeeld. Maar veel vaker staat er niets in de handschriften dat ons op weg kan helpen en moeten we dus maar raden wie de opdrachtgever kan zijn geweest.

Of dit alles nu ook betekent, dat het dus alleen de rijken waren die het Tristanverhaal kenden en waardeerden, is niet zeker. Misschien was het verhaal ook bij ‘gewone’, minder rijke mensen bekend, bijvoorbeeld omdat ze het verhaal hoorden van een rondreizende verteller. Maar dat zal nooit bewezen kunnen worden.

De waardering die het Tristanverhaal ondervond in de Middeleeuwen, komt voornamelijk tot uiting in de verspreiding van het verhaal over heel Europa, in de hoeveelheid bewaarde handschriften en in de zeer kostbare uitvoering van sommige van die handschriften.

Maar er zijn ook nog andere tekenen van populariteit. In de 12e eeuw begon men - zoals vermeld - in Frankrijk al kinderen te vernoemen naar Tristan en Isolde. Dat is men ook blijven doen, ook toen het verhaal-zelf niet meer zo bekend was, niet alleen in Frankrijk, maar ook in de andere landen waar het verhaal bekend was.

De gebeurtenissen in het verhaal zijn ook eeuwenlang een dankbaar onderwerp voor kunstenaars geweekt. Keer op keer werden die gebeurtenissen afgebeeld in handschriften, vooral in die van de prozaverhalen. Maar de afbeeldingen komen ook elders voor: op wandkleden, in muurschilderingen, op vloertegels en vooral op gebruiksvoorwerpen als ivoren kistjes, spiegels, kammen e.d. (vgl. de afbeeldingen 3 t/m 6).

In de Nederlanden

Ik heb het tot nu toe alleen nog maar gehad over de populariteit van Tristan en Isolde in het buitenland. Maar waren zij in de middeleeuwen ook in de Nederlanden bekend?

Het Tristanverhaal op rijm is in ieder geval in de 13e eeuw bekend geweest in onze huidige provincie Limburg en omgeving. Dat weten we zeker omdat er één perkamenten bladzijde is bewaard gebleven van een Tristanroman. Op die bladzijde staan 174 versregels van die roman, geschreven in een oostelijke vorm van het Middelnederlands (afb. 7) Dit handschrift is ±1250 geschreven - de roman-zelf wellicht al eerder - dus een tijd na de eerste Franse en Duitse geschreven Tristanverhalen. Dit kleine stukje verhaal gaat over de gebeurtenissen die voorafgaan aan Tristans dood:

Tristan ontmoet een ridder die ook Tristan heet. De vrouw van die ridder is ontvoerd, hij vraagt Tristan om hulp om haar terug te krijgen. In het gevecht dat de beide Tristans

[p. 34]

voeren met de ontvoerder en diens broers wordt de één gedood en de ander - onze held - ernstig gewond. Hij vraagt zijn vriend om Isolde uit Cornwall te gaan halen, omdat alleen zij hem kan genezen.

Gedeelte van het Oostmiddelnederlandse Tristanfragment (in bezit van de Österreichische Nationalbibliothek in Wenen. Ser. Nova 3968).

De inhoud van dit stukje lijkt erg op datgene wat de Franse dichter Thomas in zíjn roman over Tristans dood heeft geschreven. De Oostmiddelnederlandse dichter heeft echter het verhaal van Thomas niet blindelings vertaald, ook hij heeft het verhaal weer veranderd en misschien ook wel aangepast aan zijn eigen smaak en aan die van zijn publiek.

De streek waar dit fragmentarisch overgeleverde Tristanverhaal vandaan komt, was eeuwenlang een zeer belangrijk gebied op economisch, politiek en cultureel gebied. Het was een zeer welvarend handelsgebied, waar ook de kunst op zeer hoog peil stond (de zgn. ‘Maaslandse Kunst’).

Er zijn een paar aanwijzingen dat de adel uit dit gebied ook belangstelling had voor literatuur. Behalve het stukje Tristanverhaal zijn nl. nog twee ridderverhalen (Aiol en Floyris) uit die streek in begin 13e eeuwse fragmenten overgeleverd. Bovendien heeft de dichter Henric van Veldeke er in de tweede helft van de 12e eeuw gewerkt aan zijn Servaeslegende. Veldeke deed dat - zo schrijft hij in de inleiding van deze legende - in opdracht van Agnes van Loon, gravin van het graafschap Loon, dat even onder Maastricht lag.

Dat het Tristanverhaal ook al vóór 1250 bekend was in deze streek wordt nog bevestigd door twee, wellicht drie, andere gegevens. De zojuist genoemde dichter Henric van Veldeke heeft een liefdesgedicht geschreven, dat verwijst naar het Tristanverhaal en dat bewijst dat hij het verhaal kende. Vrij vertaald schrijft hij in dit gedicht: ‘Tristan moest tegen wil en dank trouw zijn aan de koningin, omdat hij van de liefdesdrank had gedronken, meer dan omdat hij van haar hield’. En hij voegt eraan toe: ‘daarom zal mijn geliefde mij dankbaar zijn dat ik nooit van zo'n drank heb gedronken en dat ik meer van haar houd, dan Tristan gedaan heeft, als dat mogelijk is’.

Het tweede gegeven is dat omstreeks 1200 in Keulen twee ivoren kistjes werden vervaardigd, waarop afbeeldingen staan uit het Tristanverhaal. Het verhaal moest wel erg geliefd zijn als men scènes eruit liet afbeelden op een zo kostbaar gebruiksvoorwerp.

Het derde zou kunnen zijn dat één van de heren uit het Maaslandse gebied omstreeks 1200 zijn dochter Isalda heeft genoemd. (Naar de Isolde uit het verhaal?)

Het Tristanverhaal was dus in de 13e eeuw in Zuidoost-Nederland bekend. Maar was het toen ook bekend in de rest van het land? Kende men het verhaal bijvoorbeeld in Holland, Vlaanderen of Brabant? Je zou verwachten dat het antwoord op deze vragen ‘ja’ is: de hoven van Holland, Vlaanderen en Brabant waren immers belangrijke cultuurcentra waar literatuur een belangrijke rol speelde en waar ook veel Arthurverhalen bekend waren, die vrijwel zonder uitzondering vertalingen of bewerkingen zijn van Franse verhalen.

Het zou daarom logisch zijn, als ook een populair verhaal als dat van Tristan en Isolde aan deze hoven bekend zou zijn.

Er zijn echter uit deze gebieden geen handschriften van het Tristanverhaal bewaard gebleven. Toch betekent dat niet, dat het verhaal er niet bekend was, want er zijn aanwijzingen dat het tegendeel waar is: Tristan en Isolde worden een aantal keren genoemd in andere Middelnederlandse verhalen; uit archieven blijkt dat ook in de Nederlanden ouders hun kinderen vernoemden naar Tristan en Isolde en ook in de Nederlanden werden scènes uit het verhaal afgebeeld op gebruiksvoorwerpen.

De eerste aanwijzing is dus dat Tristan en Isolde een aantal keren voorkomen in Middelnederlandse romans uit de 13e tot en met de 15e eeuw. Vaak worden ze alleen maar genoemd, maar soms spelen ze een belangrijker rol in die verhalen. Ik zal hiervan drie voorbeelden geven.

De 13e eeuwse dichter Diederic van Assenede legt in Floris ende Blancefloer aan zijn publiek uit, wat volgens hem echte liefde is. Echte liefde, zegt hij, vind je alleen maar tussen edele mannen en vrouwen, zoals tussen Tristan en Isolde.

Zo'n vergelijking zou niet zoveel zin hebben als het 13e eeuwse lees- of luisterpubliek van Diederic van Assenede Tristan en Isolde niet zou kennen.

Tristan komt ook voor in de grote verzameling van Arthurverhalen, die onder de naam Lancelot-compilatie bekend staat. Tristan treedt in drie romans - Percheval, Die Wrake van Ragisel en Die riddere metter mouwen - op als ridder van Arthurs hof, net als in de Franse Tristan en prose. In Die Wrake van Ragisel en in Die riddere metter mouwen wordt hij alleen maar genoemd, maar in Percheval wordt hij in één episode uitvoeriger ten tonele gevoerd.

De episode begint als Tristan op verzoek van koning Arthur met een groep ridders op zoek gaat naar Walewein. Onderweg ontmoeten ze een onbekende ridder, die hen uitdaagt. De eerste twee die op de uitdaging ingaan, worden al snel verslagen. Als derde komt Tristan naar voren. De uitdager vraagt hem naar zijn naam, maar Tristan wil die niet geven, als de ander niet eerst zijn naam geeft. Dat wil de ander weer niet en dan besluiten ze erom te vechten. Ze weten niet van ophouden: ze vechten tot ze doodmoe zijn en dan zijn ze ook tot bloedens gewond. De andere ridders willen dan de vechtenden scheiden, maar als Tristans tegenstander dat merkt, vlucht hij het bos in. Dan komt er een jongen aangereden die Tristan zoekt. Hij zegt hem dat zijn vrouw aan het bevallen is en dat ze zal sterven als hij niet snel terugkomt. Tristan raakt door deze boodschap in de war: als hij teruggaat dan betekent dat eerverlies voor hem, als hij niet teruggaat, zal zijn vrouw sterven. Wat moet hij doen? Zijn reisgenoten raden hem aan om terug te gaan, samen met de twee andere ridders die met de onbekende hebben gevochten.
Op weg naar het hof scheppen die twee ridders op over hoe ze het de onbekende betaald zouden zetten, als ze hem weer tegen zouden komen. Toevallig hoort de ridder dat en hij daagt ze uit om hun woorden waar te maken. Uiteraard lukt hen dat niet en al snel bijten ze in het stof. Net als de eerste keer komt Tristan als derde naar voren. Weer vechten de ridders lange tijd en net als Tristan het wil opgeven, komt er een jonkvrouw aan, die op zoek is naar Lancelot. Als zij de onbekende ridder hoort praten, herkent ze diens stem als die van Lancelot. Ze vraagt hem

[p. 35]

om met haar mee te gaan en zij noemt hem ook Tristans naam (zo lijdt geen van beide ridders gezichtsverlies). Lancelot rijdt met de jonkvrouw weg, Tristan gaat met de beide anderen terug naar Arthurs hof.

Deze episode zou een gewoon - nogal grappig - avontuur zijn, als Tristan niet de boodschap zou hebben gekregen dat zijn vrouw aan het bevallen is.

De dichter van dit verhaal zegt in de Middelnederlandse tekst drie maal dat Isolde van Ierland de vrouw van Tristan is. In geen enkel bekend Tristanverhaal uit die tijd komt een bevallende Isolde voor. Ze zou er zo ook niet in voor kúnnen komen, want dat zou de relatie tussen Tristan en Isolde legaler maken dan hij in de verhalen is.

Dit betekent dat de Middelnederlandse dichter niet is uitgegaan van een bestaand Tristanverhaal toen hij deze episode schreef, tenminste niet van een verhaal dat bewaard is gebleven. De dichter heeft hier waarschijnlijk zijn eigen fantasie gebruikt.

Waarom is de dichter van het Tristanverhaal afgeweken? Is het omdat hij het niet zo goed kende? Of omdat hij het wel kende, maar het niet zo goed heeft begrepen? Of is hij met opzet van het verhaal afgeweken, misschien met de bedoeling om een parodie te schrijven?

Ik neig ernaar om het laatste te geloven. Uit onderzoek is al gebleken, dat de samensteller van de Lancelot-compilatie een grote kennis had van Arthurverhalen en dat hij iemand was die over het algemeen niet zomaar iets opschreef.

Als het waar is dat dit stukje uit Percheval geschreven is met de bedoeling om het Tristanverhaal te parodiëren, dan veronderstelt dat wel, dat het publiek van de dichter die parodie kon begrijpen. Zij moesten het Tristanverhaal dus kennen!

Ik noem nog een derde voorbeeld van een tekst waarin Tristan en Isolde wat uitvoeriger aan bod komen. In 1411-1412 schrijft Dirc Potter een liefdesleer die hij Der Minnen Loep noemt.

Tristan en Isolde komen drie keer in dit boek voor: twee keer worden ze alleen genoemd, één keer zijn ze hoofdpersonen in een verhaal. Potter vertelt dit verhaal om aan te tonen dat vrouwen heel listig kunnen zijn als ze iets willen bereiken. Het is het verhaal van de geheime ontmoeting in de boomgaard. Isolde waarschuwt Tristan als zij het hoofd van koning Mark (die in de boom verborgen zit) in het water weerspiegeld ziet. Zij leidt het gesprek tussen haar en Tristan vervolgens zó, dat ze niets dan goeds van koning Mark zeggen. Als de koning dat gesprek hoort, schaamt hij zich voor zijn achterdocht.

Dat Tristan en Isolde optreden in Middelnederlandse romans van de 13e tot en met de 15e eeuw zegt iets over de bekendheid van die figuren bij de mensen die deze romans schreven en lazen. Want waarom zouden schrijvers die figuren gebruiken als hun lezerspubliek ze niet zou kennen?

Uit archiefstukken uit de 12e tot en met de 16e eeuw weten we, dat het ook in de Nederlanden voorkwam, dat ouders hun kinderen Tristan of Isolde noemden.

Deze aanwijzing is wel veel onzekerder dan de eerste. Het archiefonderzoek naar romannamen staat in Nederland nog maar aan het begin, het is dus heel goed mogelijk dat een verder onderzoek ook meer namen oplevert.

Hier staat tegenover dat het niet correct is om een direct verband te leggen tussen populariteit van namen en bekendheid van het Tristanverhaal in het Middelnederlands. Misschien kenden de ouders het verhaal wel uit het Frans, maar het kan natuurlijk ook zo zijn dat ze het verhaal helemaal niet kenden, maar alleen de namen.

Hierboven is al gezegd, dat episodes uit het Tristanverhaal veel zijn afgebeeld op allerlei manieren, bijvoorbeeld op gebruiksvoorwerpen. Tot nu toe waren deze afbeeldingen alleen uit het buitenland bekend. Niet zo lang geleden echter zijn ook afbeeldingen gevonden die in de Nederlanden zijn vervaardigd. Die afbeeldingen staan op het leren voorblad van vijf slippers uit de 14e eeuw. Dit schoeisel is op verschillende plaatsen in Nederland en België opgegraven. Op alle voorbladen is de heimelijke ontmoeting tussen Tristan en Isolde in de boomgaard afgebeeld. In het artikel, waarin de vondst van de slippers wordt bekendgemaakt, wordt ook aangetoond dat er een relatie is tussen de afbeeldingen op de slipperbladen en het ‘boomgaardverhaal’ dat Dirc Potter in Der Minnen Loep vertelt.

Al deze aanwijzingen laten zien, dat het Tristanverhaal in de middeleeuwen (zeker van de 13e tot en met de 15e eeuw) ook bekend moet zijn geweest in de westelijke Nederlanden. Ook al is van het verhaal-zelf niets overgeleverd, indirect zijn er toch voldoende aanwijzingen om dat aan te kunnen nemen.

Het tristanverhaal na de Middeleeuwen

Buiten Nederland

Het Tristanverhaal is nog tot ver in de 16e eeuw herdrukt in landen als Frankrijk en Duitsland (in Nederland zijn - voorzover ik weet - nooit drukken van het verhaal verschenen).

Na de 16e eeuw neemt de populariteit van het verhaal af, tot het in de 19e eeuw, het tijdperk van de romantiek, weer opnieuw in de belangstelling komt. Deze hernieuwde belangstelling ontstaat, als eind 18e/begin 19e eeuw de wetenschap in het verhaal geïnteresseerd raakt. Zowel in Frankrijk, als in Engeland, als in Duitsland verschijnen wetenschappelijke edities van de verschillende middeleeuwse verhalen. Ook verschijnen in die tijd de eerste wetenschappelijke studies over het verhaal, de eerste van de vele die nog zouden komen. Al snel komen er ‘moderne’ vertalingen van die verhalen, ‘moderne’ bewerkingen in proza en in dichtvorm en bewerkingen voor toneel. Beroemde voorbeelden van bewerkingen uit deze tijd zijn de opera Tristan van de Duitse componist Richard Wagner (1859), Idylls of the King van de Engelse dichter Tennyson (1871) en het epos Tristram of Lyonesse van de Engelsman Swinburne (1882).

Het werk van de Franse geleerde Joseph Bédier neemt in deze opsomming een aparte plaats in. Hij geloofde in een ‘oer-Tristan’: één verhaal waaruit alle middeleeuwse Tristanverhalen zouden zijn ontstaan. Hij heeft dit verhaal ook geprobeerd te reconstrueren uit de middeleeuwse verhalen die bewaard zijn gebleven. Deze reconstructie - die in 1900 is verschenen - is talloze malen herdrukt en in vele talen vertaald. Het is zó bekend geworden, dat vele mensen dit verhaal zien als hét Tristanverhaal.

De beeldende kunst ontdekt het Tristanverhaal in de 19e eeuw ook opnieuw, hoewel de belangstelling deze keer voornamelijk uit Engelse hoek komt.

Deze opleving in vooral de schilderkunst hangt daar direct samen met de grote belangstelling voor middeleeuwse verhalen. Zo verschijnt in 1893-1894 een speciale editie van Malory's Le Morte D'Arthur, een verhaal uit de late middeleeuwen. Deze herdruk is voorzien van prachtige illustraties van Aubrey Beardsley. (zie afb. 2). Eerder in die eeuw hebben dit verhaal en de verschillende 19e eeuwse bewerkingen van ridderverhalen de leden van de Engelse kunstenaarsbroederschap de Pre-Raphaelieten geïnspireerd tot schilderijen waarop koning Arthur en zijn ridders en Tristan en Isolde worden afgebeeld.

In Nederland

In Nederland wordt na de 15e eeuw, voorzover we weten, niets meer van Tristan en Isolde gehoord, dit in tegenstelling tot de omringende landen.

Wel ontstaat ook bij ons vanaf het eind van de 18e eeuw een hernieuwde belangstelling voor de middeleeuwse literatuur. Ook bij ons leidt die hernieuwde belangstelling tot heruitgaven van middeleeuwse verhalen, tot wetenschappelijke studies over die verhalen en tot moderne vertalingen en bewerkingen van die verhalen.

In 1881 wordt in Praag in een boekband het perkamenten blad gevonden, waarop het eerdergenoemde gedeelte van de Oost-middelnederlandse Tristanroman is geschreven. Deze ontdekking heeft alleen Duitse geleerden tot enthousiasme kunnen brengen, de Nederlandse wetenschappelijke wereld werd er niet of nauwelijks door beroerd. Dat is wel merkwaardig, want van het begin af aan is er door diverse Duitse geleerden op gewezen, dat de taal van het fragment erg op het Middelnederlands lijkt en dat het daarom erg belangrijk is voor de Nederlandse literatuur. Dit gebrek aan interesse voor het fragment is blijven bestaan tot ver in onze eeuw. Pas in de vijftiger jaren wordt het belang van de tekst erkend. In de zestiger jaren wordt het eindelijk voor het eerst correct uitgegeven en van een taalkundig commentaar voorzien.

In het begin van de 20e eeuw doen Tristan en Isolde wel opnieuw hun intrede in de Nederlandse literatuur.

[p. 36]

In 1903 verschijnt een vertaling (door Marie Loke) van de Tristanreconstructie van Joseph Bédier.

Arthur van Schendel bewerkt het 13e eeuwse Tristanverhaal van Gottfried von Strassburg. Van Schendels Tristan en Isolde verschijnt in 1920. P.C. Boutens vertelt in zijn Liederen van Isoude (1921) niet het verhaal na. Zijn gedichten zijn wel geïnspireerd op het verhaal; ze geven meer een impressie van Isoldes gevoelens. Stijn Streuvels laat in 1924 weer een bewerking van een middeleeuws verhaal verschijnen. Zijn Tristan en Isolde is gebaseerd op het Duitse Historie von Tristan und Isolde uit 1484. In 1941 verschijnt tenslotte De ware geschiedenis van Tristan en Isolde, waarin J.W.F. Werumeus Buning het verhaal kort navertelt.

Om een idee te geven van de manier waarop Van Schendel, Boutens, Streuvels en Werumeus Buning het Tristanverhaal hebben bewerkt, laat ik hieronder uit hun werken het gedeelte volgen, dat gaat over de dood van Tristan en Isolde.

Bij Arthur van Schendel ligt de doodzieke Tristan te wachten op het schip dat Isolde zal brengen. Steeds vraagt hij Isolde-met-de-Witte-Handen of zij het schip al ziet komen:

Ziet gij het komen?
De bark komt gevaren, Tristan, sprak zij.
Is het een wit zeil dat gij ziet?
Zij wist zijn wensch en zijn verwachting en koel ruischte haar stem
over hem:
Het is een zwart.
Toen zag hij haar aan en sprak:
Zacht zijn uw handen om mijn hoofd, Isolde.
En hij kuste haar handen en gaf er zijn geest aan over.
Toen de bark werd vastgemeerd en Isolde van Ierland
op den grond van Karke trad, hoorde zij de klok luiden.
Waar is Tristan? Waar vind ik hem? Spreekt, antwoordt mij.
Zij leidden haar tot de burcht en in de zaal. Daar zag zij Tristan en
de gestalte die bij hem stond.
Laat mij naderen, sprak zij, ik ben Isolde.
Zij knielde en boog over hem en zij nam zijn aangezicht in haar gouden
haren. Toen zuchtte zij en volgde Tristan.

Van P.C. Boutens een lied dat de gedachten en gevoelens van Isolde weergeeft als haar schip in het land aankomt waar Tristan zich bevindt:

Ineens, geschoten in de vlucht,
Met sidderende vlerken viel
De wind op de avondlichte zee -
Als zwevende in alomme lucht
Staat op haar spiegelbeeld de kiel
Vlak voor de langbegeerde reê.

In koele schaduw van de wolk
Ligt onbereikbaar na de stad:
Een wakkre droom van ijdle zorg...
'k Zie in de dwarse straten volk,
Den bleeken slinger van het pad
Dat opgaat naar de steile borg.

Mijn handen wringen van den boeg:
Lief, hier schiet alle wil tekort...
Denkt gij mij ver? - weet gij mij na?...
Ik kom te laat, gij gaat te vroeg:
Geleidlijk als de schemer wordt,
Voel ik u sterven waar ik sta.

Was dat de stilte die ik hoor?
Het kloppen in mijn eigen borst,
Dat zet de luchten in geluid,
Dat roept zijn echo aan mijn oor?...
Het is de doodsklok van een vorst...
De klokken luien Tristan uit.

Over de waatren spiegelblind
Huivert de zwarte rimpling aan;
De zucht verzwatelt in het want:
Diep in het scheepsruim kreunt de bint;
'k Voel onder mij het dek vergaan...
Wij zijn nog vóór den nacht aan land!

In het verhaal van Stijn Streuvels komen we binnen als Tristan is overleden; Isolde van Ierland is aan land gekomen en heeft het droevige nieuws gehoord:

Luistert nu hoe het verder verging. De treurig bedroefde, zwaar geschokte vrouwe, gelijk ze pas aankwam uit Kornwalsche land, trad zwijgend tot de baar waarop heere Tristan lag uitgestrekt; zijne echtelijke vrouwe stond ook daarbij, met hartsgrondig geween en zuchtende klacht, gelijk het wel te denken was. De schoone Isolde, bedroefd en geheel doodelijk bezeerd in 't hart en de ziel, sprak tot haar: ‘Vrouw, ga aan den kant, en laat mij nader komen, want ik ween met meer reden dan gij, geloof dit in der waarheid; hij was mij ook veel liever dan hij u geweest is’. Met deze woorden had zij alles gezegd; zwijgend ontdekte zij het baarkleed, waarin zij zien zou hare hoogste vreugde en toeverlaat, dien zij gekend had in dien tijd, in doodelijke gestalt en om harentwil gestorven. Bij hem ging het arm, bedroefde wijf liggen, en gaf aanstonds stervend, hare treurige ziel op.

Dit fragment uit het verhaal van Werumeus Buning begint weer op het moment dat Isolde-met-de-Witte-Handen het schip ziet aankomen:

Vriendin, zei hij, wat is de kleur van zijn zeil?
Het is een zwart zeil, zeide zij.
Hij keerde het gezicht naar den muur, hij zeide
Isolde's naam drie malen, hij gaf den geest.
Isolde van Cornwall hoorde de klokken luiden,
zij kwam aan wal, zij liep door de straten, de straten
waren vol volk, zij vroeg waarom de klokken luidden.
Men zeide: Tristan is gestorven.
Zij trad in het paleis, zij trad de kamer binnen,
zij zag de andere weenen, zij zeide: Ga heen, hij
heeft mij het meest bemind.
Zij knielde, zij bad God, zij legde zich naast hem,
zij kuste hem op den mond, zij sloeg haar armen
om hem heen, zij sloot haar oogen en stierf.

Tristan in onze tijd

In onze tijd is het verhaal van Tristan en Isolde nog steeds bekend en geliefd.

De wetenschappelijke belangstelling voor het verhaal is groot, zó groot dat wetenschappers van allerlei nationaliteiten zich verenigd hebben in een Tristan Society, die jaarlijks een congres organiseert en twee maal per jaar het tijdschrift Tristania uitgeeft.

Deze wetenschappers zorgen voor goede en betrouwbare uitgaven van de middeleeuwse Tristanverhalen en voor wetenschappelijke studies over die verhalen.

Maar ze zorgen ook voor moderne vertalingen van de middeleeuwse teksten, zodat ook een groter publiek ze kan lezen. Voor dit grote publiek zijn ook talloze hervertellingen van het verhaal verschenen, voor volwassenen, maar ook voor kinderen. Het verhaal is ook een aantal malen verfilmd en gebruikt voor toneelstukken, marionettenvoorstellingen e.d. Vreemd eigenlijk dat het nooit is gebruikt als basis voor een romantisch ballet als Doornroosje of Romeo en Julia!

De belangstelling in Nederland voor het Tristanverhaal is ook nu niet zo groot als die in het buitenland.

Van de middeleeuwse Tristanverhalen zijn alleen Chèvrefeuille van Marie de France en Le Mort D'Arthur van Malory in modern Nederlands vertaald. De andere verhalen kun je alleen leren kennen uit vertalingen in modem Engels, Duits of Frans. De reconstructie van het Tristanverhaal van Joseph Bédier is wel in het Nederlands verkrijgbaar. De vertaling die in het begin van deze eeuw is gemaakt, is namelijk steeds herdrukt. Ook in onze eigen literatuur worden schrijvers en dichters door het Tristanverhaal geïnspireerd. Ik zal hiervan een recent voorbeeld geven.

Van Leon de Winter verscheen in 1981 Zoeken naar Eileen W., een roman waarin duidelijke parallellen met het Tristanverhaal zijn te vinden. Ook hier gaat het om een driehoeksverhouding:

Eileen houdt van Kevin, maar trouwt - om andere redenen dan uit liefde - met Marc(!).

vervolg op pagina 45