Bzzlletin. Jaargang 13

[p. 3]

[Nummer 124]

Herman Pleij
Leve de middeleeuwen?
Over de exploitatie van een passe-partout-tijdperk

Enige jaren geleden meldde de krant, dat zich in Londen lange rijen vormden voor een tentoonstelling van kostuums die bij de opnamen van een TV-serie over Hendrik VIII en zijn vrouwen gedragen waren. Het pikante van het bericht was nu, dat échte kostuums uit die tijd - ook van historische personages die in de serie voorkwamen - een paar honderd meter verderop in een museum geen enkele bijzondere aandacht trokken. Bij nader inzien is dit bericht echter nauwelijks verbazingwekkend. Ook op andere niveaus spreekt het verleden pas massaal aan, wanneer het verbeeld wordt en toegesneden op de maat van eigentijdse ambiances. Een simpele categorizering van voorwerpen of ander bronnenmateriaal, hoe authentiek ook, haalt nooit het grote publiek. Er moet een verhaal omheen, dat op zijn minst de suggestie van contact met hedendaagse vragen en wensdromen dient te bevatten. En als dat aanslaat, dan mogen zelfs die voorwerpen tot het rijk der verbeelding behoren.

De verpakking van de middeleeuwen tot historisch keuzepakket scoort sinds de jaren zestig steeds hoger. Kennelijk wordt dit tijdvak in toenemende mate bruikbaar bevonden voor de projectie van een rijke verscheidenheid aan moderne verlangens en frustraties. Of anders gezegd, men blijkt, of lijkt, er veel in kwijt te kunnen. Wanneer men met een snelle blik de huidige publikaties rond ‘middeleeuwen’ probeert te overzien, dan staat in ieder geval vast dat de complete ervaringswerkelijkheid en verbeeldingskracht van nu tot in de meest extreme uithoeken hun bevrediging vinden in het artikel middeleeuwen: de science fiction heeft een nieuwe planeet ontdekt.

Van paradijstuin tot griezelkabinet

De bruikbaarheid van de middeleeuwen als motivering voor het eigen gedrag begon op enige schaal in de jaren zestig om zich heen te grijpen. De verbeelding moest aan de macht, ten einde de vermolmde instituten van kerk en staat te ontmaskeren als een loos stelsel van regels dat de werkelijke ontplooiing van de creatieve mens in de weg stond. Vooral de universiteit bleek geschikt als proefstation voor hoe het anders kon en moest. In dat milieu nu lag het hanteren van ‘historisch bewijs’ goed in de markt.

Binnen de neerlandistiek bijvoorbeeld bleek maatschappelijk relevant onderzoek snel te organiseren rond de bestudering van de Middelnederlandse letterkunde. Om een antwoord te geven op rassenproblematiek en apartheid werd de Moriaen aangegrepen, een ridderroman met Brits-Keltische stof die als hoofdfiguur een zwarte ridder opvoerde. Helaas leverde dat antwoord nogal wat problemen op. Moriaen was dan wel zo zwart als roet, met de discriminatie viel het eigenlijk wel mee. Niemand deed echt onaardig tegen hem, integendeel, met de grootste bereidwilligheid werd hij opgevoed in de deugden en plichten van de blanke ridders, zodat hij aan het slot van het verhaal een even perfecte ridder is als de anderen aan koning Arturs hof. Zwarte mensen moesten dus beschaafd worden, en dan konden ze tot in de hoogste kringen meetellen.

Meer mogelijkheden bood de wensdroom, dat de middeleeuwen de bakermat zouden zijn van de geestverruimende middelen en technieken die het alternatieve leven moesten profileren. Gaven Hadewijch en Ruusbroec niet het voorbeeld van mogelijkheden tot extatische zelfexpressie, die vanzelf leidden tot het openen van onvermoede horizonnen? ‘Ruusbroec, an early tripper!’ stond op een spandoek in de hal van het Amsterdamse Instituut voor Neerlandistiek. En men kon intekenen op een werkcollege, dat zijn tochten naar het hogere in het verlengde van de eigen LSD- of marihuana-trip op de voet zou volgen. Zelfs het gebruik van concrete middelen door de middeleeuwse mystici werd niet uitgesloten. Want wat zou die latere mystica Zuster Bertken dan wel bedoelen, wanneer zij bezong hoe ze een kruidje in haar tuin ging plukken?

In algemenere zin bestond één van de geliefkoosde projecties in die jaren uit de gedachte, dat middeleeuwse mensen vrij en ongebonden waren. In ieder geval zou men toen niet gehinderd zijn door een strak corset van beschaving en omgangsvormen, dat nu als drukkend ervaren werd. Dat vrije en ongebondene zag men vervolgens graag in het perspectief van een natuurlandschap vol idyllische boeren, herderinnen, monniken en vrolijk voorbijgalopperende Robin Hoods, slechts incidenteel gehinderd door pest en oorlogen.

Deze droomvoorstelling van de vrije mens tussen onbespoten groente gaf kleur aan de trek naar de natuur en het verzet tegen de technocratisering, die de jaren zestig kenmerkten. Op het land, waar het leven goed is, moest het contact met de natuur hersteld worden dat zo jammerlijk verloren gegaan was door het industriële geweld, dat de natuur op eenzijdige basis geëxploiteerd had. Terug naar de middeleeuwen derhalve, waar de natuurmens nog onbevangen rondwentelde temidden der elementen. Daarbij gaf het een veilig gevoel dat de risico's vandien inmiddels in hoge mate ondervangen waren door die selectief verfoeide technologie, zodat de terugkeer naar de natuurstaat in ieder geval gedekt bleef door het ziekenfondspakket.

Deze nostalgie naar het complete en ongehinderde leven der voorvaderen werd nog prachtig gedemonstreerd in Jos Stellings film Mariken van Nieumeghen uit het midden van de jaren zeventig. Dat was vooral zo duidelijk omdat de regisseur steeds weer in interviews beklemtoonde hoezeer hij bij de verfilming van dit middeleeuwse toneelstuk naar een zo groot mogelijk realisme streefde: het moest allemaal ècht zijn, in zijn film kon men zien hoe het dagelijks leven in en om een laatmiddeleeuwse stad in de Nederlanden verliep. Wie echter goed kijkt, krijgt veeleer inzicht in de maatschappelijke obsessies van een vorige generatie die vrijheid en ongebondenheid claimde over de rug van een toneelstuk, dat overigens op zichzelf al een verbeelding was van toenmalige werkelijkheid. In die gewenste visie eten middeleeuwse mensen vies, door onveranderlijk vlees van botten af te scheuren met de mond, onder gelijktijdige toediening van wijn die altijd langs de mondhoeken druipt. Evenmin gaan ze netjes naar het toilet, terwijl ze steeds uitglijden in de blubber, dronken of niet. Het middeleeuwse leven van de film is gereduceerd tot uitersten die de geregelde maatschappij van de twintigste eeuw verdrongen zou hebben, ‘for better and for worse’.

Vandaar dat elke denkbare menselijke handeling uit de eigen tijd middeleeuws opgekleurd werd vanuit de behoefte een wereld te suggereren, die geregeerd zou worden door ongeremde en onbeteugelde emoties. De erotiek in de film bestaat dan ook uit woeste verkrachtingen in een groepssex-gebeuren, kerkgangers zijn zichzelf verminkende geselaars in processie en doodgaan wordt verzorgd door de pest, die opgezwollen lijken in massagraven doet kieperen. Binnen zulke wensdromen is voor een historische reconstructie van middeleeuws ideeëngoed geen plaats. Ook dat demonstreerde de film ongewild, door een cruciale scène uit het toneelstuk te her-medievaliseren naar eigen inzicht. Middenin het stuk geeft Mariken een staaltje weg van de kennis, die ze in ruil voor haar ziel bij de duivel Moenen heeft opgedaan. In de herberg De Gulden Boom te Antwerpen draagt ze een refrein voor, waarin ze de modieuze trend der rederijkerij in de literatuur verdedigt tegen de bekladding daarvan door onbeschaafden. Dat was kennelijk moeilijk te vertalen in gewenst middeleeuws gedrag. En daarom springt de Mariken van de film midden op de tafel, tilt haar rokken omhoog en voert een eierdans uit, die de bedoelde geiligheid oplevert in een bad van blubberend struif als exponent van ongeremd middeleeuws leven.

[p. 4]

Zonder te willen ontkennen dat de getoonde zaken in de film stuk voor stuk konden voorkomen in dat geboetseerde verleden, mag duidelijk zijn dat de selectie, combinatie en verbeelding daarvan voortvloeiden uit de gewenste beeldvorming die de filmmaker dreef. Op zichzelf is daar natuurlijk niets op tegen. Het gaat pas wrikken wanneer op die wijze een zelf geschapen realiteit verkocht wordt als tijdeloos werkelijkheids-document, dat de ogen zou moeten openen voor de barre dan wel aantrekkelijke leefomstandigheden die in de eigen tijd uitgewist zijn. Gezien de publiciteit en het bezoek sloot de film in ieder geval goed aan bij wat een gevarieerd publiek zich toen van de nationale middeleeuwen wou voorstellen. Ook het ‘historisch bewijs’ van het andere en het extreme bleek sterk aan te slaan bij een publiek, dat in de bioscoop al uitvoerig verwend was met de werkelijkheidssuggestie uit de Mondo Cane-reeks van de filmer Jacopetti, die vergelijkbare zaken uit andere culturen quasi-documentair toonde. Extreem gedrag leefde kennelijk nog voort in de uithoeken van de eigen wereld, maar het was allemaal uitgevonden in de middeleeuwen. En het adjectief ‘middeleeuws’ bleek met recht bruikbaar om even griezelige als opwindende en zelfs attractieve afwijkingen van de norm te adverteren.

Geregelde verveling

Wie naar verklaringen zoekt voor de huidige middeleeuwengolf, met haar aanloop vanuit de jaren zestig, doet er goed aan zoveel mogelijk milieus en ambiances bij die vraag in overweging te nemen. Er zijn vele drijfveren te vermoeden, die onderling sterk kunnen verschillen of die elkaar zelfs tegenspreken. Wat voor het ene milieu attractief is aan de middeleeuwen blijkt in een ander milieu nauwelijks terug te vinden, en omgekeerd.

Niettemin vertoont de opwinding over het extreme en het anders-zijn van de middeleeuwen in contrast met het heden een tamelijk algemeen karakter. Het gros van de huidige publikaties die in elke boekhandel en inloopzaak horizontaal bij de kassa liggen, gaat over omstandigheden die niet meer thuishoren in de beschaafde, Westeuropese maatschappij: ketters, heksen, de pest, martelingen, spectaculiare executies, eindeloze oorlogen, plunderende vagebonden, hongersnood en ander dagelijks ongerief. Tezamen met begeleidende moord, brand, overstroming en verkrachting levert dit een beeld op van permanent existentieel gevaar voor de gemiddelde boer of burger ten overstaan van totaal onbeheersbare krachten. Het was voorwaar een opgave om in de middeleeuwen te moeten leven: never a dull moment!

De behoefte aan zo'n eenzijdig gecomprimeerd beeld van het dagelijkse leven in de middeleeuwen - dat enige overeenkomst vertoont met de zekerheid die de gemiddelde Nederlander thans heeft over het bestaan in Amsterdam - moet veel verklappen over het publiek dat om een dergelijk inzicht vraagt. Daarbij is het echter van belang om meteen te noteren, dat de publikaties waar het om gaat over het algemeen van hoge kwaliteit zijn. De vertekening komt niet tot stand doordat zij dubieuze reconstructies zouden leveren, maar door de in korte tijd opvallende kwantiteit aan producten die gebaseerd zijn op eenzelfde soort uitgangspunt, namelijk dat van het andere en het extreme, niet alleen ten opzichte van nu maar ook ten opzichte van het ‘normale’ leven in de middeleeuwen zelf. Dat laatste nu trekt in die studies nauwelijks de aandacht, in tegenstelling tot het contrast met nu, waardoor het geschetste extreme algauw het karakter krijgt van ‘doornsee-middeleeuwen’.

Nu zie ik ervan af om omstandig te gaan betogen dat het leven toen van een burger, boer, hoveling of monnik in onze streken over het algemeen een stuk saaier was dan nu. Maar het kan geen kwaad om vast te stellen dat men zich generaties lang kon zitten vervelen, zonder dagelijks verkracht te worden, aan de pest te bezwijken of gesmoord te worden op een brandstapel. De pest hield maar bescheiden huis in de Lage Landen, zeker in het noorden, de Inquisitie komt pas goed op gang wanneer de middeleeuwen afgelopen zijn, en dat geldt helemaal voor de heksenvervolgingen die tot de verworvenheden van de Renaissance behoren, al blijft het moderne bijgeloof hardnekkig volhouden dat de heksenjacht typisch middeleeuws zou zijn!

Er gebeurde heel vaak niets van extreme aard in de veel beslotener gemeenschappen, waarin men in de middeleeuwen leefde. Kloosters, hoven, dorpen en stadswijken bestonden in hoge mate uit eigen wereldjes, waarin men veel minder dan nu afhankelijk was van de buitenwereld voor het dagelijks onderhoud. Het contact met elders was zeer beperkt, en verliep gedurende grote delen van het jaar nog eens extra traag door de seizoeninvloeden die de wegen slecht begaanbaar maakten. Het naderen in de verte van een groepje kooplieden, entertainers of rondtrekkende bedelmonniken kondigde opwinding aan van allerlei aard. Maar bovenal betekende het nieuws, soms al maanden oud, moeilijk verifieerbaar en dikwijls al zo vaak doorverteld dat de waarheid vanzelf was zoekgeraakt. Zulke geïsoleerde werelden vormen geschikte voedingsbodems voor de cultivering van angsten, die men van elders aangepraat kreeg. En die werelden vol angsten, te zamen met het ritueel van volksfeesten en gebruiken om ze te bezweren, zijn reëler dan het herhaald en voortdurend optreden van de genoemde verschrikkingen zelf.

De wereld van verveling met het bijbehorende angstenapparaat behoort niet tot de favoriete beelden die wij thans van de middeleeuwen scheppen. Toch liggen ook op dit punt aanknopingspunten genoeg, waarbij de huidige angstcultus rond kernbewapening en chemische industrie meteen in het oog springt. Zal men echter over vijf eeuwen ons ook voortdurend verdelgd achten op grond van de naar tijd en streek geïsoleerde rampen van Hiroshima, Seveso, Harrisburg en Bhopal? In ieder geval zullen er dan (waarschijnlijk) meer bronnen beschikbaar zijn die een genuanceerder beeld toestaan, al is deze winst zeer betrekkelijk. Los van het feit dat er geheel nieuwe problemen ontstaan bij een ‘teveel’ aan bronnen, blijven ook dan vraagstelling en toekomstige behoeften bepalend voor het beeld dat men zich van onze tijd wenst te scheppen. Evenmin maakt thans de reconstructie school, waarin de middeleeuwen in eerste instantie gepresenteerd worden als een statisch, overgeorganiseerd bouwwerk, opgetrokken voor de eeuwigheid. Veeleer zocht en kreeg men toen de geborgenheid van een warnet aan regels en systemen dan dat men de vrijheid koos van een individuele zelfontplooiing in harmonie met natuur en elementen. Maar ook het beeld van middeleeuwers als systeembouwers verstoort de illusie van een al sinds de Romantiek ontwikkelde wensdroom over een ideaal tijdperk van zuiveren ongebonden buitenleven, zonder het keurslijf van de moderne beschaving. Dat de wereld beheerst werd door regels leert al een korte blik in de middeleeuwse literatuur, die allesbehalve vrij en ongebonden is. Ze heeft daarentegen een sterk pragmatisch karakter, is steeds toegesneden op concrete situaties en wordt gedragen door een dicht net van retoricale vormgevingsprincipes. Daarbij is originaliteit juist een teken van onvermogen, immers verhalen verzinnen kan iedereen: waar het op aankwam was dat de dichter liet zien dat hij bekende stof in een nieuwe vorm kon presenteren volgens de regels van de kunst!

Van kerstdecor tot historisch object

Een duidelijk aspect van de middeleeuwen-golf bestaat uit de behoefte om de eigen veiligheid en geborgenheid te profileren aan de hand van vrijblijvend avontuur in een periode, die van het tegendeel zou getuigen. Het leest goed weg bij een knappend houtvuur over schroeiend mensenvlees op rokende brandstapels. En een heet vakantiestrand wordt nog behaaglijker in het licht van de ontberingen die de voorvaderen zich moesten getroosten om ons hiertoe in staat te stellen. Mijn buurman, een juridisch geschoolde bankbediende, leest al drie jaar in Barbara Tuchmans A distant minor. Zojuist heeft hij het hoofdstuk over de 14de-eeuwse pestepidemieën geconsumeerd. ‘Erg hè, die pest,’ vertrouwde hij mij toe, terwijl we op de fiets wegreden van het station. We gooiden er nog een extra trapje bovenop tegen de gure oostenwind, op weg naar onze centraal verwarmde huizen. Je moet er inderdaad niet aan denken, al die vieze builen.

De visie op de middeleeuwen als griezelkabinet biedt enorme mogelijkheden. Daarbij wordt zeker niet geaarzeld ook de lagere instincten van het publiek aan te boren, een mechaniek dat ruimschoots bekend is uit de exploitatie van plaatjesboeken over oorlog en concentratiekampen. In Amsterdam wordt al maanden achtereen een commerciële tentoonstelling geprolongeerd over martelwerktuigen uit het verleden, met

[p. 5]

een zwaar accent op de middeleeuwen. Nu kan iedereen weten dat het middeleeuwse martelen geheel in het niet valt bij de verworvenheden op dit punt in de twintigste eeuw. Toch is de favoriete associatie met martelen weer: middeleeuws, alsof het toen uitgevonden is en dagelijks vertoond werd aan het volk met ongekende inventiviteit.

Als droomfabriek worden de middeleeuwen al langer geëxploiteerd, zonder dat daarbij van een speciaal hoogtepunt in onze dagen gesproken kan worden. Het is sinds de Romantiek een veelgebruikte voorraadschuur, die vooral in de winter ingrediënten moet opleveren voor de kerstsfeer. De oudste voorstellingen van het gebeuren te Bethlehem stammen uit de middeleeuwen. Temeer daar men toen Jezus' geboorte voor een grotere herkenbaarheid en op grond van het tijdeloze karakter van de komst van Gods zoon op aarde bij voorkeur eigentijds uitbeeldde, hoort ook voor ons Kerstmis thuis in het decor van de middeleeuwen en veel minder in dat van Klassieke of Bijbelse Oudheid. Bovendien sluit het veronderstelde primitieve en simpele karakter van de middeleeuwen direct aan bij de omstandigheden van de geboorte, die daardoor overigens enigszins aan exclusiviteit verliest: wanneer de gemiddelde timmerman destijds zijn pasgeborenen in tochtige kribben opsloeg, mag Maria niet klagen.

Het feestelijke inpakpapier van de decembermaand sluit hier sfeervol bij aan, evenals prachtige facsimile-uitgaven van de rijk-geïllustreerde getijdenboeken, die circuleren in de kringen van het multinationale relatiegeschenk. Eigentijdser nog is de ontwikkeling van de kasteelroman als pulpgenre in de literatuur. Deze soortnaam verwijst direct naar de middeleeuwen, al handelen tegenwoordig de meeste van deze slappekaftromans over stereotiepe liefdesrelaties in exotische streken en milieus van het heden. Maar alweer wordt het oriëntatiepunt voor de droomvlucht van fondant gevormd door de middeleeuwen, toen een ridder nog wist wat liefhebben was.

Gelukkig waren er veel jonkvrouwen met puntmutsen voorhanden, die smachtend zaten te wachten tot zo'n ridder met zijn lange lans voor hun eer ging strijden. Aan het slot mogen ze voor op het paard meerijden naar de horizon. In het verlengde hiervan liggen TV-series voor de jeugd, zoals die over Floris en die over Ivanhoe, welke overigens ook door veel meekijkende volwassenen geapprecieerd werden. De film pakte graag de erotische afdeling van de droomfabriek op, onder de suggestie dat men toen als favoriet tijdverdrijf vrolijk rondpaarde, meegesleept door mijnheer pastoor dan wel een handvol begerige nonnen. Vooral Chaucers Canterbury Tales en Boccaccio's Decamerone vormden gewilde aanleidingen tot zulke door de NVSH gestimuleerde fantasieën over nieuwe vrijheden, die in de middeleeuwen uitgevonden bleken.

Nu is het opvallende van de huidige middeleeuwen-golf, dat zij om zich heengrijpt in alle milieus. De droomfabriek scoort hoger in lagere milieus en bij de jeugd, het griezelkabinet functioneert het best in meer intellectuele kringen. Maar van een scherpe scheiding in deze drijfveren kan natuurlijk geen sprake zijn, temeer daar het onderscheid zelf al een zekere overlapping vertoont. Toch breng ik eventueel milieugebonden voorkeuren bij de appreciatie van de middeleeuwen ter sprake, vanwege de intrigerende vraag hoe het toch mogelijk is dat zeker niet eenvoudige, (semi-)wetenschappelijke of fictionele werken van respectabele omvang bij tienduizenden de boekhandel uitvliegen. Lézen al die kopers dat nu werkelijk? Het is duidelijk, dat de werken van Eco, Le Roy Ladurie, Tuchman, Ginzburg, Huizinga en in mindere mate Duby, Ariès, Le Goff, Theun de Vries en de middeleeuwse Christine de Pisan zelf, zijn gaan functioneren als een cultureel paspoort voor de gediplomeerde intellectueel of diegenen die daarvoor aangezien willen worden. Het moderne interieur vraagt om een middeleeuws accent op de blinkend witte rooktafel, de sportwagen is immers al verouderd bij de aanschaf en het jacht kan niet in de tuin liggen. En het nieuwe imperium van de boekenbijlagen wijst de weg, uitgestippeld door deskundigen die in duizend woorden uitleggen waar de aanschaf over gaat, hoe en waarom.

Ik overdrijf met opzet. In die absolute zin zal de consumptie van medievalia zich weinig voordoen, maar een richtpunt voor cynische producenten is het zeker. Ik ken erg veel (semi-)intellectuelen, die meer dan één van de genoemde auteurs niet verder dan enige tientallen bladzijden beproefd hebben, maar die toch een vrij exacte kennis van de inhoud van het geheel noodzakelijk achtten. Vermakelijk is dat bekentenissen dat Eco toch wel erg vervelend is en Le Roy Ladurie wat eentonig en saai inmiddels tot de ‘bon ton’ behoren, waarbij het vermakelijke dan schuilt in het feit dat de bezitters van deze werken hun verwondering uitspreken over al die andere kopers van zulke boeken.

Nu komt de sterke voorkeur voor het werk van de genoemde auteurs niet zomaar uit de lucht vallen. Ook de algemenere verklaringen voor de attractiviteit van de middeleeuwen geven nog niet aan waarom juist Eco en Le Roy Ladurie het zo goed doen. Natuurlijk hebben zij prachtige boeken gemaakt, voortreffelijk geschreven vanuit een grote verbeeldingskracht. In dit opzicht maakt één zwaluw zeker wel zomer. Eco viel in een middeleeuwen-vriendelijk zoniet -begerig klimaat, en beantwoordde feilloos aan de meer intellectuele varianten van de middeleeuwen-honger. Dank zij hem werden vervolgens de ogen geopend voor veel meer moois, dat al langer circuleerde in kleinere kringen van historisch geïnteresseerden, te weten het werk van de leidende historici uit de Franse ‘Annales’- school en hun geestverwanten.

Deze groep, met haar wortels ver voor de oorlog waaronder onze eigen Huizinga, propageert de ‘nouvelle histoire’. Dat betekent in ieder geval weer een leesbare geschiedschrijving op grond van nauwgezette reconstructies van het dagelijks leven en denken in bepaalde cultuurperioden en streken. Daarbij heeft hun werk een sterk multidisciplinair karakter, daar er gebruik gemaakt wordt van een rijke verscheidenheid aan bronnen en methoden ten einde een zo kompleet mogelijke gedachtenwereld te schetsen. Hun arbeid wordt dan ook wel getypeerd als het bedrijven van ‘l'histoire totale’. Kenmerkend is eveneens dat zij niet schuwen om ontwikkelingen naar of parallellen met het heden aan te voeren, of zelfs andersom, om hun vragen vanuit de eigen actualiteit te formuleren. Dat plaatst de speurtochten naar het verleden al vanzelf in het spoor van de ‘human interest’, hetgeen hun werk een bijna journalistiek maar daardoor des te toegankelijker karakter geeft.

Deze nieuwe manier van geschiedschrijven vindt haar hoogtepunt in de bestudering van middeleeuwse samenlevingen, hoewel de beweging als zodanig niet op een specifiek tijdvak gericht is. Maar het zijn vooral Le Roy Ladurie, Duby, Ariès, Le Goff en de verwante Ginzburg en Tuchman die met middeleeuwse onderwerpen het grote publiek gevonden hebben. En de vraag is dan: waarom nu juist weer de middeleeuwen? Wanneer men ontwikkelingen wil schetsen van mentaliteiten en gedachtengoed, dan gaat er grote aantrekkingskracht uit van het feit dat veel ontwikkelingen die bepalend zijn voor het gezicht van de huidige samenleving hun startpunt vinden in de middeleeuwen. Dat geldt voor concreta als de bril, het kompas en de drukpers, maar dat maakt nog meer indruk wanneer het gaat om de ontwikkeling van de nieuwe moraalfilosofische en sociaaleconomische inzichten die wij geërfd en uitgebouwd hebben. En dan is de suggestie dwingend aanwezig dat wanneer men iets van de eigen tijd wil begrijpen, kennis omtrent de geboorte-omstandigheden van het heden onontbeerlijk is. Om te peilen waar men staat moet men ook weten waar men vertrokken is.

Het toetsen van hypothesen aan de hand van de eigen ervaringswerkelijkheid is een moeizaam verkregen verworvenheid van het middeleeuwse denken, hetgeen aanvankelijk in strijd geacht werd met de eeuwige zekerheden die Gods schepping zouden regeren. Allerlei medisch inzicht, zowel op het terrein van diagnose als van medicatie, heeft wegen geopend die wij nog steeds bewandelen. Maar ook vormen van democratie, kapitalisme, opvattingen over huwelijk, gezin en de positie van de vrouw, alsmede de omgangsvormen die wij nog steeds hoffelijk noemen, vinden hun oorsprong in de middeleeuwen. En de lijst kan met gemak uitgebreid worden. Veel van wat ons thans beheerst en bezighoudt is toen begonnen. Daar hoort dan de in onze tijd toegespitste neiging bij om opzoek te gaan naar de wortels van het eigen bestaan. We willen lijnen trekken tussen toen en nu, veel meer dan het voorheen gebruikelijke imiteren van leef- en gedragsmodellen uit het verleden, hetgeen zich uitte in het aanwijzen van aanstekelijke voorbeelden. Verklaart dit wellicht de voorkeur van zowel de onderzoeker als de consument om voor de middeleeuwen te kiezen, dan is

[p. 6]

het daarbij opvallend dat die onderzoekers zulke goede schrijvers zijn. Het lijkt wel alsof de middeleeuwen als object in het bijzonder aantrekkingskracht uitoefenen op de meer fantasierijke auteurs onder de (cultuur)historici. Dat geldt zeker voor de situatie in Frankrijk. Misschien prikkelen de middeleeuwen de verbeeldingskracht en fantasie van hen die met verve de pen willen voeren, niet alleen vanwege de ‘human interest’ langs lange ontwikkelingslijnen maar ook omdat er zoveel ingevuld kan worden bij de enorme lacunes aan essentieel bronnenmateriaal. Van alle historici verzinnen de medievisten het meest, maar ze moeten wel. Die van de perioden daarvoor hebben te weinig materiaal voor samenhangende reconstructies van concreet gedachtenleven, die van daarna worden minder uitgedaagd door de afwezigheid van opvallende lacunes.

Over volksfeest en identiteit

Maar in hoeverre is er dan een waarneembaar sterkere neiging om de wortels van het eigen bestaan bloot te leggen? Dat doet denken aan een groeiend nationalisme, en zelfs aan bloed- en bodemfantasieën. Op nationaal niveau is er weinig aanleiding om zoiets te vermoeden. Dan had de Willem van Oranje-herdenking in het afgelopen jaar de natie compleet in vervoering moeten brengen, met veel confessioneel klaroengeschal over de grondslagen van onze beschaving in de Gouden Eeuw. Dat is zeker niet gebeurd. Het opvallendste was nog dat Willem in een TV-serie voor de twintigste-eeuwse kijker gemoderniseerd werd tot een labiele dromer met huwelijksproblemen, natuurlijk weer veroordeeld tot de uitspattingen waartoe het historisch perspectief naar moderne opvattingen steeds schijnt uit te nodigen: brandende ketters en bacchanalen.

Maar op lokaal niveau lijkt er wel degelijk iets aan de hand te zijn. In dorpen en stadswijken is het volksfeest weer teruggekeerd, in de vorm van braderieën, volksdansen, historische optochten en niet te vergeten de carnavalsviering. Dat gaat gepaard met een algemenere opbloei van het verenigingsleven. Veelal worden de manifestaties in verband gebracht met het eigen verleden, en vooral met het (veronderstelde) begin daarvan in de middeleeuwen. Langzamerhand grijpt elke gemeente, van gehucht tot stad, het zoveel-honderdjarig bestaan aan voor uitbundig historiserende herdenkingen. Het oriëntatiepunt bestaat dan bij voorkeur uit het feestelijk ritualiseren van het ontstaan van de eigen gemeenschap in de beginfase, en die ligt altijd in de middeleeuwen. Daarbij laat men zich nauwelijks hinderen door een schaarste aan bronnen terzake. Wat er ook bekend of niet bekend mag zijn, de voorvaderen dansen middeleeuws verkleed door de straten, demonstreren de oude ambachten en drinken honderd soorten bier. Naast de gedachte dat het zo allemaal begonnen moet zijn in de eigen buurt verleent het middeleeuwse decor ook een vrijbrief tot uitgelaten gedrag. Immers, toen was men nog ongebonden, en toen wist men nog wat feestvieren was: het hossen over de straten met openbare eetpartijen en gezelschapsspelen sluit de entourage van Klassieke Oudheid of Renaissance ten enen male uit. Maar van groter belang is om vast te stellen, dat de lokaal feestvierende gemeenschap aldus haar eigen identiteit versterkt, of zelfs opnieuw vestigt tegenover het voortschrijdende gezichtsverlies in landelijk opzicht. Sociologen hebben erop gewezen, dat de huidige opbloei van volksfeest en verenigingsleven niet alleen een crisis-verschijnsel is, maar ook verklaard kan worden als reactie op de al te snelle technocratisering en centralisering van na de oorlog. Regeringsbeleid, radio, TV, de pers en winkelcentra maken van Nederland een eenheidsworst, waarbij van lokale zeden en gewoonten weinig is overgebleven. Dat leidt tot een toenemend identiteitsverlies, hetgeen het individu vogelvrij maakt, onbeschermd en ongeborgen.

Het volksfeest in de eigen kring dient de eigen gemeenschap weer tot leven te wekken, door de voorvaderen wakker te schudden die hun eigen gezicht moeten laten zien. Aldus kan men zich onderscheiden voelen van elders, en zich weer thuis wanen in de geborgenheid van het eigen milieu, dat zijn eigen wortels heeft die strekken tot in de middeleeuwen toe. Deze middeleeuwen-promotie treedt vooral op in de regio, en nadrukkelijk onder brede lagen van de bevolking. Zoals gezegd spelen gedachten aan Klassieke Oudheid of Renaissance als historisch richtpunt daarbij geen rol. Ook in breder verband moeten de genoemde cultuurperioden het momenteel afleggen tegen de middeleeuwen. Ons tijdvak lijkt vooral te kiezen voor een exploratie van wortels en verbindingslijnen van het begin naar nu, onder genotvolle verbazing over hoe anders en extremer de voorvaderen wel te werk gingen. Dat is iets anders dan het zoeken van leef modellen en gedragsvoorschriften, die zo dwingend opgeleverd werden door Klassieke Oudheid en Renaissance welke onderling ook op deze wijze met elkaar verbonden zijn. Zeker de Gouden Eeuw is zo in de negentiende eeuw benut. De nationale lamlendigheid diende afgelegd te worden door de spirit en het elan van de zeventiende-eeuwse kooplieden, kunstenaars en helden opnieuw tot leven te brengen. Maar de twintigste eeuw vraagt niet meer om modellen. We willen niet meer weten hoe het moet, maar hoe het geweest en vooral gekomen is tot wat we nu zijn.

Het blootleggen van fundamenten

Hoe dwingend zulke vragen gesteld kunnen worden, heb ik aan den lijve ondervonden bij lezingen over het middeleeuwse carnaval. Om te beginnen was er in tal van plaatsen grote belangstelling voor het onderwerp. Het zou immers gaan over het eigen verleden, dat men zelf inmiddels weer uitbundig vierde. Nu was mijn kennis van bescheiden aard, slechts verworven omdat enige literaire teksten waarnaar ik onderzoek deed thuis bleken te hoen bij het laatmiddeleeuwse carnaval. Maar ik begreep algauw, dat de toehoorders vooral lokale toespitsingen wensten, en in het bijzonder het aangeven van verbindingslijnen met hun eigen feestpraktijken. Wanneer ik nu naar aanleiding van vragen daarover uitlegde, dat zulke lijnen van de middeleeuwen naar nu in dit opzicht niet ononderbroken liepen, kreeg ik doorgaans verontwaardigde reacties. Toch kon ik niet anders dan vaststellen, dat de huidige carnavalsvieringen steeds berustten op herinrichtingen of imitaties in onze eigen tijd. In een enkel geval ging de traditie terug tot in de negentiende eeuw, maar in de regel was het pas weer begonnen kort voor of na de Tweede Wereldoorlog. En in alle gevallen was er sprake van een tendens om de (soms veronderstelde) middeleeuwse situatie na te bootsen.

Het was duidelijk dat ik geen zuiderling kon zijn. Anders had ik immer van binnenuit kunnen aanvoelen hoezeer de neiging tot uitgelaten gedrag en omkering der waarden mij jaarlijks direct met het voorgeslacht verbond, tot in de middeleeuwen toe. We vonden elkaar voor het gemak maar op een oerinstinct dat alle eeuwen getrotseerd zou hebben. Maar de conclusie kon niet anders zijn dan dat van mij verwacht werd, dat ik de verbondenheid met het eigen lokale verleden in een ononderbroken keten van karakteristiek volksvermaak overtuigend zou aantonen.

Nu is de hang naar de vestiging van een eigen verleden ter profilering van de eigen identiteit zeker niet beperkt tot het verschijnsel carnaval in het zuiden. De sterk toegenomen belangstelling voor archeologische opgravingen heeft aspecten die op hetzelfde lijken te wijzen. Dat laat zich tenminste afleiden uit de krantenkoppen, die vondsten in toenemende mate (en grootte) adverteren in termen van het oudste of het gaafste bewijs van alweer een eeuw oudere beschaving ter plaatse.

Vooral de uitgebreide opgravingen in Amsterdam, na de grote binnenstadsbranden van de jaren zestig en zeventig (Damrak, Nieuwendijk, Kalverstraat), hebben de stad genoegzaam verzekerd van een stevig beschavingsfundament op de plaatsen waar nu junks uit elkaar gedreven worden. Reeds in de dertiende eeuw stonden daar al stenen huizen, bewoond door internationaal georiënteerde kooplieden die gevarieerd aten en mooie kleren droegen. De attractie van dat soort opgravingen is bovendien dat er direct herkenbare en tastbare voorwerpen opduiken, die een onmiddellijk gevoel van verwantschap met de middeleeuse voorouder oproepen. Ik heb mij eens mede verdrongen voor een aantal vitrines met oude schoenen in het Historisch Museum van de stad, die juist naar boven gekomen waren. Ze waren goed bewaard, van glanzend bruin leer, en ze deden sterk denken aan de eigen schoenen al kwamen ze dan uit de middeleeuwen. En ook ik kon een direct gevoel van contact niet ontkennen met deze gebruiksvoorwerpen, die eigenlijk zo weinig veranderd zijn.

Dat men hiermee sentimenten uit brede lagen van de bevolking aanboort, mag ook blijken uit het type berichtgeving dat een dagblad als De Telegraaf op dit punt afscheidt. Enige

vervolg op pagina 68