Bzzlletin. Jaargang 13

[p. 51]

Léon Hanssen
Het geweten van Duitsland
Een bloemlezing van interviews met Thomas Mann

In het universum van de rijzende en vallende sterren der wereldliteratuur, moet de Duitse schrijver Thomas Mann (1875-1955) sinds enige tijd genoegen nemen met een nederiger plaatsje aan het firmament dan tijdens zijn leven. In weerwil van het succes van de vele recente Mann-verfilmingen, waarvan de bekendste nog steeds Death in Venice is uit 1971 van de regisseur Visconti, is Thomas Mann bij de huidige generatie lezers en critici enigszins uit de gratie geraakt.

Hij zou, om het grof samen te vatten, een romantische, versluierende visie op de werkelijkheid hebben gehad, al te breedvoerig zijn geweest in zijn lederen fauteuil-proza en zijn ‘Kultur-Quatscherei’ en bovenal zou hij zijn eigen burgerlijke privé-malaise tot vermeend objectieve cultuurprobiematiek hebben opgeblazen. Wat dit laatste aspect betreft is men er schijnbaar nog niet achtergekomen dat nagenoeg alle grote auteurs zich daaraan bezondigen, terwijl dit door hen gecultiveerde menselijke trekje juist ook voor een belangrijk deel hun interessantheid uitmaakt.

Ook al is de waardering voor zijn werk getaand, de belangstelling voor Thomas Mann, die weleer met Marcel Proust en James Joyce het literaire triumviraat bekleedde, is nauwelijks verminderd. Sedert 1977 worden zijn dagboeken gepubliceerd en al zijn ontelbare brieven komen, zij het in peperdure regesten, ter beschikking van de lezer. Voorts wordt thans zijn verzameld werk voor de zoveelste keer op de markt gebracht en er verschijnen nog steeds talloze studies over 's mans persoon en werk. Ten slotte zijn onlangs de interviews met Mann, voor zover achterhaalbaar, gebundeld in een representatieve bloemlezing.

Ofschoon de lezer met deze vraaggesprekken de gemaniëreerde taalscheppingen van Mann goeddeels moet missen - zijn mondelinge uitlatingen lieten zich, bij gebrek aan de handzame taperecorders van tegenwoordig, via het geheugen van de interviewer en met behulp van een notitiebloc maar gebrekkig reconstrueren -, biedt deze bundel een verrassend breed panorama op de mens en de schrijver Thomas Mann en zijn wereldbeschouwing. Laat het daarbij nu ook niet eens louter een cliché zijn om te stellen dat dit boek, wat zo vaak bij documentaire geschriften als de onderhavige als reclameleus wordt gelanceerd, een belangwekkend beeld geeft van niet alleen Thomas Mann, maar ook van de tijd waarin hij leefde.

In ‘mijn tijd’ zoals Mann dat tijdperk ironisch-onomwonden betitelde, worden enkele gitzwarte bladzijden van het toch al duistere boek van de Duitse geschiedenis omgeslagen. Thomas Mann is een verpersoonlijking bij uitstek geweest van Duitse culturele en politieke besognes, met dien verstande dat hij zich van conservatieve apologeet van het autocratische keizerrijk onder Wilhelm II ontwikkelde tot democratisch pleitbezorger van de republiek van Weimar en vurig bestrijder van de fascistische machthebbers na 1933.

De befaamde aan Thomas Mann toegeschreven frase uit zijn zelfgekozen ballingschap ten tijde van het Hitler-bewind, namelijk ‘waar ik ben, daar is de Duitse cultuur’, mag dan misschien wel apocrief zijn daar zij (bij mijn weten) niet in Manns geschriften nawijsbaar is, niettemin is het geenszins overdreven om te stellen dat Thomas Mann zich als de schutspatroon van die cultuur en als het geweten van Duitsland beschouwd heeft en zich ook bewust als dusdanig manifesteerde. Welk beeld koesterde Thomas Mann van Duitsland?

De interviewbundel bevat daartoe een essentieel antwoord uit 1925 - de desbetreffende problematiek hield Mann overigens al veel langer bezig -: ‘Duitsland staat tussen oost en west (de twee overige windstreken kunnen hier aan worden toegevoegd, LH) als het land van het midden. Deze eeuwige situatie heeft een voortdurend laveren tot gevolg. De mogelijkheid van een hogere synthese moet gewaarborgd blijven’.

Het conservatisme van Thomas Mann vloeide als het ware vanzelfsprekend voort uit deze karakteristieke positie van kiezen zonder kiezen te kunnen. De ironische houding van het voorbehoud zag hij, de antipoliticus, als de enige garantie om zich niet vast te leggen op één standpunt, wat verdoemenis tot de vermaledijde politiek zou impliceren. Als we deze voor-behoudende houding politiek vertalen - een contradictio in terminis volgens Mann want het boven de partijen staan betekende naar zijn mening ook verheven zijn boven de politiek - dan dient de term conservatisme zich aan. Nogmaals, Thomas Mann verdedigde in zijn langademige Betrachtungen eines Unpolitischen uit 1918 het conservatisme, althans zijn versie ervan, als een puuur onpolitieke geesteshouding.

Conservatisme was voor Mann niet louter een abstract begrip, waarvoor hij Westeuropese, quasi-verlichte kreten als vrijheid en democratie wel versleet. Integendeel, het stond volgens hem voor een complete metafysische levensleer. Niets anders dan het - burgerlijke - verleden is richtinggevend voor heden en toekomst; de conservatieve queste is bovenal regressief georiënteerd. Een cruciale passage in dit verband duikt onverwacht op in een vraaggesprek uit 1928 naar aanleiding van de roman Joseph und seine Brüder. Waar Josef staat kan men gevoeglijk Thomas Mann lezen:

[p. 52]

‘Klaarblijkelijk streeft Josef er in zijn ontwikkeling naar, om zijn leven naar het voorbeeld van zijn vader en zijn voorouders te vormen,... om op deze wijze een door God gewild schema te herhalen en te bevestigen, de voeding direct uit de oorspronkelijke wortelen van het zijn te onttrekken, in zijn vergankelijke persoon het verleden en de toekomst te verenigen en nog als levende in de eeuwigheid toe te treden: precies dat is mythisch leven’.

Op literair niveau heeft deze mythische identificatie-en herhalingszucht Thomas Mann danig in de kaart gespeeld, want zij verschafte hem een oneindige hoeveelheid stof en thematiek, alhoewel de kern van het verhaal toch wel steeds hetzelfde bleef. Op persoonlijk en politiek vlak daarentegen moest Mann zich in allerlei bochten wringen om het ‘door God gewild(e) schema te herhalen en te bevestigen’.

Zo moest Thomas Mann zijn meer dan latente homoseksualiteit afzweren omdat het binnen de sterk patriarchale traditie van zijn familie ondenkbaar was dat een zoon op zijn beurt niet ook een huisvader zou worden. Waar hij, zwelgend in ondergangsfantasieën, de familie Buddenbrook in de gelijknamige roman aan de geestelijke en lichamelijke decadentie ten prooi had laten vallen, daar werd hijzelf in het dagelijkse leven een ‘blije patriarch’ van een ‘nette familie’, zoals het in een interview uit 1931 heet.

Zei Goethe ook niet graag dat het mannenplicht is om een huis te bouwen, een boom te planten en een kind te verwekken? Thomas Mann deed alles watje moet doen om gelukkig te zijn. Maar was hij het wel?

Homoseksualiteit noemde uitgerekend hij die in 1927 op 52-jarige leeftijd een affaire had met Klaus Heuser, een mooie jongen van zeventien, het jaar daarop in een vraaggesprek een ‘pathologische zaak’. Gustav von Aschenbach, de hooggeroemde schrijver uit de novelle Der Tod in Venedig stort als resultaat van zijn ziekelijke homo-erotische liefde voor een efebe, van de top in de bodemloze diepte. Over deze Aschenbach merkte Mann in 1913, een jaar na publikatie van het verhaal, toch heel frank op - maar menigeen mag er destijds overheen gelezen hebben -: ‘een schrijver, zoals ik er een zou willen zijn, zoals ik er een zou kunnen zijnen misschien nog eens zal worden’.

Uit de Eerste Wereldoorlog zijn helaas geen interviews bekend, maar na 1918 wierp Thomas Mann zijn conservatieve kleed heus niet in allerijl af, alsof hij zich in zijn onverholen Duitsland-manie nu van de weeromstuit ook aan de nieuwe, republikeinse bewindvoerders zou willen conformeren. In 1920 gaf hij te kennen dat hij de politieke houding uit het ‘diklijvige lor’ zoals hij zijn oorlogsessay, de Betrachtungen eines Unpolitischen dan noemt, nog geheel onderstreepte. Toch voegde hij aan zijn conservatisme nu het adjectief liberaal toe en hij wenste rekening te houden met de rechtvaardige eisen van álle sociale klassen.

De nederlaag van het keizerrijk, dat hij als een heroïsche uitdrukking van de romantische Duitse ziel had verstaan, kon hij nochtans maar moeilijk verkroppen en dit dieptepunt van zijn eigen leven ervoer hij in 1922 nog als een ‘metafysisch onrecht’. Thomas Mann zal in die eerste wilde jaren van de republiek van Weimar door een hel zijn gegaan. Het was toen zaak om zich met de nieuwe omstandigheden te verzoenen. Wanneer en waardoor precies de definitieve ommezwaai tot stand is gekomen - de dagboeken na december 1922 zijn door Thomas Mann vernietigd - is zijn biografen nog steeds onduidelijk; in het openbaar bekende hij zich tot Weimar in de roemruchte rede Von Deutscher Republik uit oktober 1922.

Mann zelf ontkende overigens dat er sprake van was dat hij een nieuwe koers had gekozen en welbeschouwd had hij ook niets anders gedaan dan dat hij zijn oude ideeën, kameleontisch als ze kennelijk waren, in een nieuw jasje had gestoken. Wel zag hij van nu af aan in, zoals bijvoorbeeld blijkt uit een uitlating van 1923, dat het ‘de plicht (is) van ieder geestelijk hoogstaand mens om zich met politiek bezig te houden’. Maar in 1953, ten tijde van de door hem verfoeide koude oorlog, kenschetste hij de politiek denigrerend als ‘Lausbübereien’: hij kon er zelfs geen haat-liefde verhouding mee ontwikkelen. De Duitser mag dan wel, zoals Mann in 1931 stelde, tot de politiek geroepen zijn, hij is er niet voor geboren - dat is nu eenmaal zijn lot.

In de jaren twintig meende Mann dat de koers van het midden voor de Duitse burgerij, waar hij zelf een representant van was, het best gegarandeerd werd door de democratische republiek. Hij was zich er evenwel terdege van bewust dat deze eerste Duitse republiek bij lange na niet de synthese van Pruisische macht en befaamde Duitse cultuur voorstelde, waar de intellectuelen al eeuwenlang reikhalzend naar hadden uitgezien.

Achteraf realiseerde Thomas Mann zich eens te meer dat het keizerrijk een pure manifestatie van macht was geweest. In een van de interessantste vraaggesprekken uit de bundel, met Bernard Guillemin uit 1925, spreekt hij ook zijn kommer uit over de Duitse neiging tot krachtsverspilling, waarbij hij met name naar de Dertigjarige Oorlog en de Eerste Wereldoorlog verwijst. Ik zou graag hebben willen weten hoe hij destijds in dat verband dacht over 1871, het jaar van de Duitse eenwording, en over de oorlogen die de eenheid bewerkstelligden. Nochtans is het bekend dat het paradijselijke Duitsland voor Thomas Mann gesitueerd was in de zogenaamde Goethe-Zeit, toen het land een losse federatie van talloze staatjes was en de cultuur groeide en bloeide omdat de intelligentsia in een voortdurende politieke windstilte verkeerde.

Vreemd genoeg blijkt Mann, zoals hij in het genoemde vraaggesprek prijsgeeft, de typisch Duitse tendens tot krachtsverspilling te hebben belichaamd in de Hollander Mynheer Pieter Peeperkorn uit de roman Der Zauberberg uit 1924. Om een halt toe te roepen aan de Duitse entropie was naar Manns stellige overtuiging niets meer van node dan een gematigde politiek van de ‘rustige middenlijn’. Hardnekkig Duits nationalisme schatte hij in de eerste helft van de jaren twintig als een groot gevaar en hij waarschuwde de Duitse jeugd met klem voor het trekken van de verkeerde historische parallel met 1806: de reorganisatie van Pruisen onder Napoleon.

Desondanks klaagde ook Thomas Mann voortdurend steen en been over de ‘dictaatvrede’ van Versailles en de ‘volledige insluiting en afsnoering van het Duitse staatslichaam’. Hij kreeg de indruk dat het Duitse nationalisme alleen maar opgewekt werd door het ‘Ruhrimperialisme’ van de Fransen onder het ‘bloc national’ van de uitermate gehate Poincaré. Duits nationalisme, zo verzekerde Mann in 1928 en '29 nog herhaaldelijk, is politiek onschuldig want gebaseerd op de ‘stromen van het bloed’, op moederlijke ‘Heimatliebe’ en vloeit niet voort uit politiek-intellectuele vooroordelen zoals in Frankrijk. ‘Der Deutsche soll deutscher sein!’ In 1927 pleitte Mann zowaar voor een pangermaanse eenheidsstaat van Duitsland en Oostenrijk. Onderkende hij dan uitgerekend nu niet meer het historische gevaar dat het geïdealiseerde verlangen naar een groot Duits rijk op een tragische krachtsverkwisting moest uitlopen?

In de jaren twintig werd Mann eens te meer een wereldtegenstelling gewaar tussen oost en west die de oudere antithese tussen noord en zuid, het Faust-Helena-probleem, zou hebben afgelost. Aan Duitsland was naar Manns stellige overtuiging de bemiddelende rol toebedeeld - hoeveel Duitsers denken er tegenwoordig niet eender over! - en de leus van Mann luidde nu niet meer conservatisme maar humanisme. Dit codewoord toverde hij voortaan, tot de tirannie van het fascisme, te pas en te onpas te voorschijn als het erom ging de ‘wereldburgerlijke’ openheid en verzoeningsgeziendheid van Duitsland te midden van de Europese en internationale tegenstellingen aan te duiden.

Zich op Goethe en George, op Hölderlin en Nietzsche en diens Amerikaanse pendant Walt Whitman beroepend, zong Mann nu lof over eros en logos - het in elkaar opgaan van romantiek en verlichting -, over universaliteit en over een synthese van socialisme en christendom. Ook hier valt bij Thomas Mann een neiging tot het zuiver-menselijke en het eeuwige in plaats van het historisch-politieke te constateren, een neiging tot welke hij de Duitser in het algemeen gedestineerd zag. Het werd thans evenwel tijd voor de Duitsers, aldus een uitspraak van Mann in 1925, om het muzikale, het ‘vage’ in hun wezen te overwinnen. In zijn grote lofzang op de romantiek, de ‘Betrachtungen’ uit de grote oorlog, had hij dat nog volstrekt onmogelijk geacht! Thomas Mann, die in 1922 het expressionisme had geprezen om zijn opstand tegen de cultuur van het verstand, nam al spoedig daarna datzelfde verstand in bescherming tegen de moederlijk-chtonische verheerlijking

[p. 53]

van de irrationaliteit in het Duitsland van die dagen.

Het fascisme diende zich aan. Ondefinieerbaar en ondefinitief als het Duitse wezen nu eenmaal was en voortdurend balancerend tussen twee of meer problematische polen, had er altijd al het gevaar bestaan van ontsporing in een uiterste, een extreem. Dit noodlot had zich met het fascisme voltrokken, zo kwam Thomas Mann gaandeweg tot de overtuiging. Vooralsnog wenste hij de ‘Franzosenfresser’ Hitler en het fascisme nauwelijks serieus te nemen. Zelfs in 1930 en '32 schreef hij de omineuze verkiezingsresultaten van de nazi's toe aan ‘agitatorisch succes’ bij ‘toevalsaanhangers’. De Duitsers waren toch immers een gematigd volk, ofschoon Mann hen elders weer vergelijkt met scholieren die nooit hun eindexamen afleggen. Zulke leerlingen zijn veelal querulanten, waarom Thomas Mann het fascisme blijkens een uitlating uit 1930 ook scherpzinnig kon analyseren als een opstand van het ressentiment. Met deze Nietzscheaanse interpretatie anticipeerde hij enige jaren op de overeenkomstige uitleg van Menno ter Braak (onder andere ‘Het nationaal-socialisme als rancuneleer’, 1937).

Het na 1918 ‘onderdrukte’ Duitsland beging volgens Mann de fout om zelf te willen gaan onderdrukken. Ook doorzag hij dat het nazisme hoofdzakelijk een revolte van wraakzuchtige kleinburgers was. We zien Thomas Mann in deze jaren, vanaf zeg 1928 - uit dat jaar stamt het essay ‘Kultur und Sozialismus’, - dan ook herhaaldelijk koketteren met de arbeidersklasse. De burgerij had hem in de steek gelaten, zij was immers uitgegleden naar extremistische kampen: bolsjewisme of fascisme. Wie anders zouden de republiek nog kunnen redden dan de socialistische arbeiders?

De tegenvoeters fascisme en bolsjewisme gaan nu in de vraaggesprekken de voornaamste aandacht krijgen. Als Mann tussen beide had moeten kiezen, dan had hij voor het communisme gekozen, een opmerking die hem in 1935, toen hij in de Verenigde Staten vertoefde, in nazi-Duitsland bepaald niet in dank werd afgenomen. Het communisme, zo meende Mann, koestert tenminste nog de utopie van het sociale en het humanisme, fascisme daarentegen is een pure revolutie van het ‘lege geweld’, van het ‘geestelijke niets’, ‘een revolutie van het aboslute cynisme’. Maar zowel het fascisme als het bolsjewisme kenmerkten zich volgens Mann door een ‘dictatoriale ontkenning van de vrijheid’.

Het succes van beide totalitaire uitwassen weet Thomas Mann aan een crisis van de democratisch-revolutionaire ontwikkeling in Europa, vervolgens aan de teloorgang van het burgerlijke tijdperk en de dito waarden en ten slotte aan het verval van het christendom. Thomas Mann, de Nietzscheaan met een burgerlijke ziel, had het christelijke bankroet in eerste instantie niet zonder genoegen aanschouwd, maar kwam na de opkomst van de totalitaire geestesrichtingen tot een duidelijke herwaardering van het christendom.

Het katholicisme, dat hij voorheen vanuit de piëtistische ‘Innerlichkeit’ van zijn protestantisme laatdunkend als ‘kinds-zinnelijke uiterlijkheid’ had bestempeld, ontpopte zich nu, in de jaren dertig, voor hem tot drager van geestelijkheid en universalisme. Doch in een vraaggesprek met de Figaro Littéraire in 1950, na de compromitterende houding van de clerus ten opzichte van het fascisme en in een periode van naoorlogse katholieke reactie, fulmineert hij tegen de katholieke kerk en het stalinisme als ‘havens van de zwakte’ met ‘aantrekkingskracht voor zielen, die de vrijheid moe zijn’.

Thomas Mann was wars van elke vorm van collectivisme. Toen hij in 1933 tijdens Hitlers machtsovername met vakantie in Zwitserland verbleef, is hij daar dan ook wijselijk gebleven. Nochtans brak hij niet helemaal met zijn geboorteland en hij hield zich in bij directe, openbare uitlatingen over Duitsland. Hij had daar, zoals Volkmar Hansen en Gert Heine, de uitgevers van de interviews, recapituleren, drie redenen voor. Allereerst hoopte hij zijn vermogen te kunnen redden: huis, geldelijk bezit, bibliotheek en manuscripten waren namelijk geconfisceerd. Ten tweede wilde hij een dreigend publikatieverbod in Duitsland, hetgeen verlies van inkomsten en van een groot lezerspubliek zou betekenen, als het maar even mogelijk was voorkomen. Ten slotte intendeerde hij kritiek uit te oefenen met zijn geschriften door het verbeelden van de historische humaniteit, de hoogste norm die hij kende, en trachtte hij het onrechtmatige karakter van het toenmalig regime te openbaren ten overstaan van de wereldopinie.

Portret van Thomas Mann door Paul Citroen, 1955.

Het ‘goede’ restant van Duitsland moest volgens Mann zoveel mogelijk het ‘goede’ voorbeeld blijven geven aan de ‘kwade’ meerderheid, die, zo stelde hij later min of meer symbolisch voor in de roman Doktor Faustus uit 1946, een verbond met de duivel had gesloten. De duivel in de Duitse ziel! Thomas Mann kwam steeds meer tot de overtuiging dat Mefisto er altijd al in gehuisd had. Zijn lankmoedige bejegening van Hitler-Duitsland werd hem door mede-emigranten die minder te verliezen hadden, nogal kwalijk genomen, vooral omdat hij zich zo graag als engelbewaarder van Duitsland afficheerde. De schrijver van Lotte in Weimar werd in deze jaren steeds weer in een moeilijk parket gemanoeuvreerd. Van Duitse zijde trachtte men hem pro-nazi uitspraken in de mond te leggen, van westerse, vooral Amerikaanse kant vooral anti-nazistische. In deze periode zien we Mann zich dan ook herhaaldelijk distantiëren van eerder gedane uitlatingen in interviews. De mogelijkheid om Thomas Manns onvoorzichtige uitspraken en de respectievelijke herroepingen met elkaar te kunnen vergelijken, is niet een van de geringste aantrekkelijkheden van deze bundel met vraaggesprekken.

Na de ontneming van het staatsburgerschap en na het publikatieverbod in Duitsland in december 1936, ‘is er geen reden meer voor compromissen’. Thomas Mann kreeg eerst de Tsjechische, later de Amerikaanse nationaliteit. Een nieuw thema dat de pessimistische Mann nu ging opperen was dat van het ‘militante humanisme’ (bijvoorbeeld in de rede ‘Achtung, Europa!’ uit 1935) en van de ‘militante demokratie’. Deze laatste kreet, die in de interviews overigens niet woordelijk figureert, is in de Westduitse bondsrepubliek van na de oorlog meer dan eens geslaakt bij discussies over de houding die van staatswege moest worden aangenomen tegenover vermeend anti-democratische groepen en machten.

De democratie moet, zo stelde Mann, zich moreel en militair wapenen tegen extremisme in eigen en buitenlandse gelederen. Hij waarschuwde bijvoorbeeld dat Amerika op zijn hoede diende te zijn voor een fatale fascistische machtsdominantie

[p. 54]

van ‘gangsters, lynchers en ku klux klan’. In buitenlands opzicht zouden de ‘militante democratieën’ moeten durven optomen tegen list en geweld van fascistisch Duitsland. Chamberlain, de Britse premier die tijdens de conferentie van München in 1938 in de trucs van ‘afperser’ Hitler was getrapt, betitelde Mann als een ‘zeer domme man’. Thomas Mann had de Duitse invallen in Oostenrijk, Tsjechoslowakije en Polen ruimschoots van tevoren voorspeld, evenals het Hitler-Stalinpact van 1939. Hij die zich voor een ‘politieke freelancer’ uitgaf, gaf blijk van een scherp observatievermogen van het wereld-politieke gebeuren, ofschoon bij hem ook talrijke ongerijmdheden en witte plekken aan te treffen zijn.

Rusland en Amerika - hij gebruikte nooit de termen Sovjet Unie en Verenigde Staten - beschouwde hij, hoewel beide landen geen militante democratieën waren, als de twee grote polen van effectief anti-fascisme. Over de Russische dictator Stalin valt bij Mann geen enkele positieve opmerking te bespeuren, maar Roosevelt, die het Amerikaans isolationisme doorbrak, was voor Thomas Mann naast Bismarck een halve eeuw eerder, de grootste staatsman die hij ooit had meegemaakt. Voor Groot-Brittanië, hoe dapper het zich ook verzette tegen de Duitse luchtaanvallen, maar vooral voor Frankrijk had Mann nagenoeg geen goed woord over. Deze ‘moreel ondermijnde’ naties hadden immers met zich laten sollen door de ‘Tapezierer’ Adolf Hitler. Wat hemzelf betrof had Thomas Mann zowat de ‘mystieke overtuiging’ aan de val van het Derde Rijk bij te dragen met zijn redevoeringen en radiolezingen.

Met het eind van de oorlog in zicht, gaan Manns politieke bespiegelingen in de vraaggesprekken vooral over het probleem hoe de militante democratieën het beste gestalte kunnen krijgen in de naoorlogse wereld. Het oude internationale statensysteem moest volgens hem op de helling, want het werkte alleen maar nationalisme in de hand. Churchills plan van een anti-Sovjet-blok stuitte bij Mann - die tijdens de oorlog er al met klem tegen had geprotesteerd dat het fascisme door de geallieerden werd gebruikt als schild tegen het bolsjewisme - op felle weerstand. Het hoeft dan ook niette verbazen dat hij in april 1949 een open brief aan het Amerikaanse congres mede ondertekende tegen de oprichting van de Navo, omdat ‘het pact de wederopbouw van Europa zou vertragen en onvermijdelijk tot een fatale “twee-werelden-politiek” moet voeren’.

Thomas Mann was van lieverlee een internationalist geworden. Zijn panacee voor de spanningen tussen de grote mogendheden luidde dat Rusland maar democratischer moest worden en de democratische landen, met name Amerika, maar wat socialistischer. Men zou elkaar halfweg moeten ontmoeten. Weer zo'n midden-oplossing van Thomas Mann, die men tot een ware genius van het midden zou kunnen proclameren en die dat voor zichzelf ook deed. Mann zou Mann niet zijn als hij zich, ondanks zijn bekering tot de gemeenschap der volkeren, niet boven alles over het zorgenkind Duitsland had ontfermd. Voor dit land, waarmee hij tijdens de oorlog ondanks zijn emigratie naar de Verenigde Staten, toch het weinige lief en het vele bittere leed was blijven delen, zag hij geen gecentraliseerd rijk meer in 't verschiet liggen. Hij pleitte in navolging van de late Nietzsche voor zowel wat betreft Duitsland als de gehele wereldorde, voor een los, federatief statensysteem zoals in Zwitserland.

Gecentraliseerde Duitse rijken, zo kwam Thomas Mann tot de historische slotsom, waren altijd agressief en nimmer een natuurlijke oplossing. Welk voorbeeldloos krachtsverlies had het in de Tweede Wereldoorlog culminerende, duistere droombeeld van een duizendjarig rijk Duitsland niet gekost! Voor de oorlog had Mann al de vrees uitgesproken dat het ‘eeuwen’ (sic!) zou duren voordat de Duitse cultuur zich zou herstellen van de fascistische barbarij. Na 1945 bleef hij uiterst zwartgallig over de situatie in zijn geboorteland.

De Duitsers leden naar zijn mening aan onterecht zelfmedelijden; niet de westerse bezetters maar zijzelf waren schuld aan hun malaise. Zij moesten de hand maar in eigen boezem steken. Niettemin kon Mann er begrip voor opbrengen dat de Duitsers het allesbehalve gemakkelijk hadden onder de bezettingsmachten en hun aanvankelijk starre zônesysteem. Dat de geallieerden de denazificatie niet grondig genoeg doorvoerden omdat ze, steeds meer bevangen door de geest van de koude oorlog, alle energie besteden om zich tegen het Sovjetcommunisme te pantseren, stemde Mann tot grote vertwijfeling.

Thomas Mann toonde zich in deze tijd nogal lankmoedig jegens Rusland. Over Amerika na de dood van Roosevelt was hij, zeker toen de communisten-pogroms onder McCarthy hadden ingezet, minder te spreken. De ideologische leiding van de wereld ging nu, zo meende hij, over in de handen van Engeland en de zending die Mann aan deze natie toevertrouwde was een synthese van vrijheid en gelijkheid, van individualisme en socialisme, kortom het verzoende midden tussen Amerika en Rusland.

Als geestelijk mens geplaatst tussen diverse, wervende alternatieven, vergeleek Mann zich in de naoorlogse periode graag met Erasmus, die ruim vier eeuwen eerder had moeten laveren tussen katholieke kerk en reformatie. Zoals Erasmus destijds met zieledwang had gezocht naar een derde weg, zo deed Mann dat nu ook, zelfs wat betreft de keuze van zijn nieuwe woonoord. Hoewel hij zich niet ondankbaar wilde tonen tegenover Amerika, dat hem als beroemde Duitser zo gastvrij had opgenomen, dreef de xenofobie in dat land tijdens het begin van de jaren vijftig hem terug naar de ‘oude aarde’, naar Europa, waar hij ook wenste te sterven. Reeds lang van tevoren had hij gezworen nooit meer in Duitsland te gaan wonen. In 1952 vestigde Mann zich metterwoon in Zwitserland, bij Zürich.

Elk bezoek aan Duitsland bracht strubbelingen met zich mee aangezien er nu twee Duitse helften waren die beide de wereldberoemde schrijver voor zich wilden opeisen. Eens te meer was Duitsland, het ‘neuralgische punt van het grote conflict tussen oost en west’, verdeeld tot aan aperte vijandschap toe. Een verzoening, een synthese leek en lijkt verder buiten bereik dan ooit. Bij herhaling stelde Thomas Mann resoluut dat de Duitse splitsing ‘onnatuurlijk’ is en ‘overwonnen’ moet worden. Vreesde hij dan geen nationalisme in een grote Duitse natie meer, of veronderstelde hij dat het principe van de bondsstaat de ‘Deutschland über alles’-bezetenheid zou kunnen beteugelen? Voor zulke neteligheden hield de politieke pragmaticus, die Thomas Mann steeds meer was geworden, zich aan de oppervlakte.

Hij zag zich tegenover de twee Duitse helften weer voor de typische situatie geplaatst om te moeten kiezen zonder kiezen te kunnen. Hij bekende zich genereus tot beide Duitse staten, ofschoon hij steeds de utopie van een vereniging bleef uitspreken. Met de journalisten - de ‘uitvragers’ zoals Mann ze denigrerend etiketteerde - die hem eenzijdige verklaringen ten gunste of juist ten detrimente van hetzij Oost- of West-Duitsland, of van Amerika of Rusland wilden afdwingen, lag Mann destijds, net als tijdens de jaren 1933-'36, herhaaldelijk overhoop. Hij moest ieder woordje op een weegschaal leggen, want men lag van alle kanten op de loer om hem op zijn uitspraken vast te prikken.

In 1949, toen hem tijdens het Goethe-jaar de Goethe-prijs van zowel Frankfurt als Weimar verleend werd, deed zich voor Thomas Mann de gunstige gelegenheid voor om beide Duitslanden te bezoeken en en public een Erasmiaanse, verzoenende rol te spelen. Hij had daarbij evenwel een lijfwacht van vier Kriminalbeamten nodig en stromen van kritiek daalden over hem neer, vooral van de zijde der Westduitse democraten, die Manns officiële visite aan Weimar als puur verraad ervoeren. Maar Mann, vervreemd van zijn vaderland, wilde ook geen vriendjes meer worden. De westelijke helft kwalificeerde hij in 1950 onomwonden als ‘reactionair-fascistisch’ en de oostelijke als ‘totalitair’. En de critici mochten dan wel schelden, zijn boeken bleven toch wel verkopen.

Eigenlijk was Thomas Mann een Erasmiaanse held, of zo men wil anti-held, tegen wil en dank. Het angstvallige moeten schipperen tussen de partijen was hem een gruwel. Wat Mann, wiens voorliefde wezenlijk uitging naar sterke, ja demonische persoonlijkheden als Luther, Goethe en Bismarck, voor ogen stond was, zoals gezegd, staan bóven de partijen. Het beeld van de auteur van Felix Krull gedurende de laatste jaren van zijn leven, is dat van iemand die bijna onwillig is om het nieuwe te bespeuren en te begrijpen en het beoordeelt naar maatstaven van het verleden. De negentiende eeuw, de epoque van de

[p. 55]

grote epische stijl à la Balzac en Tolstoj, de era van giganten als Goethe, Schopenhauer, Wagner en Nietzsche, dáár lag de historische hof van Eden voor Thomas Mann. In 1926 had Mann, die van zichzelf vertelde dat hij zich ‘er maar een beetje doorheen sloeg’, zich al afgevraagd of we niet allen ‘kwijnend’ zijn geworden.

Thomas Mann.

Na 1945 wist hij het zeker. De moderne literatuur - zijn eigen werk heus niet uitgezonderd - taxeerde hij als slechts een parodiërend resumé van de mythen van het avond land. Niettemin begreep hij de ‘Heiterkeit’ van de kunst als tegenpool bij uitstek van het nihilisme van het atoom- en H-bommen-tijdperk.

Het preken met een dreigende vinger, wat zoveel titanen kenmerkt, stuitte Mann in weerwil van zijn sympathie voor dit slag mensen, tegen de borst. In een interview uit 1952 luidt het: ‘Ik kan alleen maar ‘da sein’, ikzelf zijn, mijn leven ten einde voeren. Ik ben geen politicus en kan geen propaganda maken. Maar ik kan misschien door mijn voorbeeld, door mijn ‘Dasein’ iets bewerkstelligen en de atmosfeer om me heen beïnvloeden.

Bijna exact dezelfde woorden had hij zesentwintig jaar eerder, in 1926, gebruikt toen het erom ging zich tegenover de ‘vrije’ jeugd van die dagen, onder wie zijn nu eindelijk befaamd geworden zoon Klaus, te distantiëren van de fictie van het tirannieke vaderschap. Ook daar zegt hij niets meer te kunnen en te willen zijn dan louter een stemmingsinvloed. In zoverre heeft hij toch altijd iets zachts, iets Erasmiaans behouden in, zoals hij het formuleerde, tijden van grote ‘wanorde’ en ‘ongemanierdheid’.

Wat de interviewbundel, waarvan we hier een en ander geparafraseerd hebben, zo boeiend maakt en wat Thomas Mann zo intrigerend maakt, zijn niet zozeer zijn ietwat ouderwetse opvattingen over de werkende vrouw, of over milieubescherming en de voor- en nadelen van de technische vooruitgang, hoe aardig deze uitlatingen voor de Thomas Mann-dweper ook mogen zijn. De aantrekkingskracht van Thomas Mann, die zich zo graag als de consciëntie van het problematische ‘Deutschtum’ opwierp, en van zijn enorme oeuvre is er wellicht voor alles in gelegen dat hij een ‘tweeslachtig wezen’ was dat, naarstig zoekend naar de synthese van het midden, voortdurend ‘met zichzelf afrekende’. Zijn conservatisme was nooit conformisme of bekrompenheid en hij durfde zichzelf voor een goed deel op 't spel te zetten.

Frage und Antwort. Interviews mit Thomas Mann 1909-1955. Hg. von Volkmar Hansen und Gert Heine. Hamburg (Albrecht Knaus Verlag), 1983. 440blz. F 64,30.