Bzzlletin. Jaargang 13

[p. 77]

James Brockway
Wolkers in Engeland introduceren

In het voorjaar van 1959 heb ik Maria Dermoût in een hotel in Comano, boven Lugano, ontmoet. Gedurende de wintermaanden was de Nederlandse schrijfster dikwijls in Zwitserland te vinden. Op een dag heeft haar dochter, Etty Kist, mij terzijde genomen en verteld, hoe teleurgesteld haar moeder was dat haar korte verhalen - volgens haar uitgever (Querido) - zich niet voor plaatsing in Engelse of Amerikaanse bladen leenden. Maria dacht hier anders over. Haar boeken Nog pas gisteren en De Tien Duizend Dingen waren immers kort tevoren met groot enthousiasme in Amerika begroet. Zou ik er misschien toe bereid zijn, een paar van die korte verhalen te lezen om mijn mening daarover te geven?

Uit praktische overwegingen koos ik, om mee te beginnen, het kortste verhaal uit de bundel De juwelen haarkam. Dit was ‘De danseres van koper’. Het was mij direct duidelijk, dat zo'n verhaal het in Engeland goed zou doen, en misschien ook in Amerika... een mening, die later door de feiten werd bevestigd. Reeds bij de tweede poging heb ik ‘De danseres van koper’ kunnen plaatsen en wel in het London Magazine, dat toen een van de allerbeste literaire tijdschriften was dat Engeland rijk was - en nog steeds is. In die dagen was de dichter en criticus John Lehmann de redacteur, een dichter die zeer internationaal georiënteerd was. Hij accepteerde mijn vertaling en ook enkele gedichten van Lodeizen - ik had hem hier twaalf vertalingen van laten zien. Hij plaatste er acht van met een korte inleiding die ik hiervoor schreef. De vertaalde gedichten werden in het februarinummer van het jaar 1960 opgenomen, waarna ‘De danseres van koper’ in december volgde. Het had een jaar eerder kunnen verschijnen, ware het niet dat Maria's uitgever zelf voor plaatsing wilde zorgen, hetgeen betekende dat de vertaling geen redacteur vond. Misschien zou mijn werk nog steeds ergens in een la in Amsterdam liggen, als ik er niet op had aangedrongen zelf voor de plaatsing ervan te zorgen. Het verschijnen van het verhaal in het London Magazine opende de deur naar Amerika. Binnen een paar dagen ontvingen wij een aanbod van Harper's Bazaar in New York. Ook dat blad wilde ‘De danseres van koper’. Daarna heb ik gedurende een periode van negen jaar ieder jaar opnieuw een vertaling uit het werk van Maria in Harper's Bazaar kunnen plaatsen, welk blad later ook voor verschillende herdrukken zorgde. Er was dus wel degelijk een markt in het buitenland te vinden voor de korte verhalen van Maria Dermoût.

Misschien kwam het door deze activiteit, dat verscheidene kennissen van mij in Amsterdam mij bij herhaling zeiden: ‘Maar Wolkers, Jim, Wolkers, die moet je gaan vertalen.’ Dat heb ik zo vaak gehoord, dat ik het eindelijk ook ging doen.

Toen zijn eenakter Wegens sterfgeval gesloten in het maandblad Tirade verscheen, werd ik zozeer door de satirische humor getroffen, dat ik besloot het stuk te vertalen, als vingeroefening op Wolkers-terrein. Er zitten gekke situaties in, die mij aan toneelstukken van George Bernard Shaw deden denken, en vooral aan zijn lichte stuk Androcles and the Lion, waarin ik zelf eens heb opgetreden.

Het stuk bleek zich bijzonder goed voor een vingeroefening te lenen. Wolkers schrijft namelijk zeer goede dialogen, waarin veel typisch Nederlands idioom voorkomt. Dat werd reeds in het begin duidelijk, want wat leest men daar? Men leest daar het volgende:

Een oud kerkhof

VOORSTE KRAAI: Dat zit er weer op.

ACHTERSTE KRAAI: Dat zit er weer in.

Mooi vertaalprobleem. Hup, begin maar!

Door deze vertaling leerde ik Jan kennen en hoewel het allerlaatste wat men over ons zou kunnen zeggen, is, dat wij als twee druppels water op elkaar lijken, vond ik de schrijver van het begin af aan sympathiek. Dit heeft iets te maken met wat ik ‘creative spontaneity’ noem, iets dat haast naïef lijkt maar dat hoogstwaarschijnlijk niet is. Verschillende kunstenaars hebben iets dergelijks, iets dierlijks dat mij dierbaar is - maar dan denk ik meer aan de ‘dierlijkheid’ van het dier, dat in zijn eigen, afgesloten wereld lijkt te leven, waar hij zijn eigen afgesloten leven leidt: zijn werk is zijn zelf gekozen kooi.

Al spoedig begon ik boeken van Jan cadeau te krijgen, met steeds een vriendelijke opdracht er in gekrabbeld, en toen Wegens sterfgeval gesloten in boekvorm verscheen, zag ik dat hij zijn jongste uitgave aan mij had opgedragen - een aardig en alweer spontaan - gebaar. Het boterde tussen ons, hoezeer wij ook qua persoonlijkheid van elkaar mochten verschillen. Bovendien was het precies dat verschil van aard en achtergrond, dat zowel ons contact als het vertalen van zijn werk voor mij boeiend maakte. Er zat een directheid in zijn stijl, een trefzekerheid, die ik savoureerde. Hij wist wat hij zeggen wilde en hij zei het ook, zonder enige ‘beating about the bush’. Ook spontaan en uit eigen beweging, zei Jan tegen mij, dat hij mij tot zijn ‘alleen-vertaler’ zou maken. Ik had daar niet om gevraagd, maar zoiets is inderdaad nuttig, als je van plan bent voortaan veel tijd te wijden aan het voor eigen rekening vertalen en aanbieden van het werk van een ander. Het ging héél anders - maar dat is weer een ander verhaal. Als ik in Nederland gebleven was, zou het, naar ik geloof, anders uitgepakt hebben. Maar ik vertrok naar Engeland, waardoor er geen direct contact meer was.

Inmiddels was ik reeds begonnen, om de korte verhalen in Serpentina's petticoat en Gesponnen suiker te bekijken met het oog op vertalen. Ik kende enkele van die verhalen al uit De Gids en Tirade. De bedoeling bij het vertalen was: het werk in Engeland (en daardoor misschien ook in Amerika) te introduceren door middel van plaatsing in Britse toonaangevende literaire tijdschriften. Ik onderhield namelijk relaties met redacties in Londen en ook met redacteuren bij enkele uitgeverijen, die ik over Nederlands en Belgisch werk adviseerde. Ik kende ook vele Engelse auteurs, dat kwam grotendeels door mijn recensies van hun werk in het oude Algemeen Handelsblad in Amsterdam en de oude NRC in Rotterdam; ook door een adviseurschap bij een Amsterdamse uitgeverij, Contact, waar ik een reeks Britse romans in vertaling op touw had gezet. Ik had ook, vanaf 1959, soms Nederlands werk in mijn vertalingen in het London Magazine ondergebracht, waaronder Maria Dermoût, Hans Lodeizen, Remco Campert en vertalingen van gedichten in het Times Literary Supplement.

Deze relaties wilde ik nu uitbuiten, om Wolkers in Engeland te introduceren, hetgeen mij ook lukte. Dat kwam voornamelijk door Alan Ross, nu redacteur van het London Magazine, door de Amerikaan Joe McCrindle, stichter en redacteur van de Transatlantic Review, en ook door mijn redacteur, Christopher Driver, bij het dagblad The Guardian (de Britse NRC), die een handje meehielp.

Alan Ross redakteur van Londen Magazine.

Voor deze laatste schreef ik ‘feature articles’ over van alles en

[p. 78]

nog wat, meestal humoristische en satirische beelden uit het leven in Engeland, maar hij vond het ook prettig, als hij af en toe iets over Nederland schreef. Ik was namelijk begin 1964 terug naar Engeland gegaan na achttien jaar in Nederland te zijn geweest en leerde al deze relaties persoonlijk kennen. Het kwam zelfs eens voor, dat ik in een Londense pub verzen van Achterberg zat voor te lezen aan Iris Murdoch. Zij wilde horen hoe het Nederlands klonk en vooral hoe de oorspronkelijke regels van Achterberg klonken. Belangstelling was er dus wel. Het brengen van korte verhalen van Jan in een Engelse vertaling vergde nogal veel werk. Dit kwam deels doordat Alan Ross niet voor niets redacteur van een van de top-literaire bladen van Engeland was en nog is. Hij ging zeer verantwoord te werk. Ik had hem namelijk, om te beginnen, het verhaal ‘Zwarte Advent’ in vertaling laten zien... een eerste introductie die lukte. Ja, hij zou graag werk van Wolkers in het London Magazine willen opnemen, maar kon ik hem dan niet eerst iets over de andere verhalen laten weten? Misschien zou ik synopses kunnen maken van al zijn gepubliceerde verhalen? Een hele opdracht en natuurlijk niet gehonoreerd. ‘Zwarte Advent’ werd wel opgenomen, maar Ross wilde liever met iets anders beginnen.

Ik stuurde hem synopses van alle dertien verhalen in Serpentina's petticoat en Gesponnen suikeren hieruit koos Ross zonder enige aarzeling ‘Vivisectie’ en ‘Kunstfruit’, waarna ‘Zwarte Advent’ zou volgen. Er is dus zorgvuldig en op een verantwoorde manier te werk gegaan.

De brief waarmee werk van Wolkers voor het eerst in Engeland is aangenomen

Eerste bladzijde van het eerste verhaal van Wolkers dat in Engeland is verschenen. Nov. 1964

De brief waarmee Ross Kunstfruit en Zwarte Advent accepteerde.

De eerste vertaling die ik van ‘Vivisectie’ heb gemaakt is niet de versie die later in het London Magazine is verschenen. De eerste was een hele vlugge vertaling, om Ross een impressie te geven (hij accepteerde het verhaal desalniettemin onmiddellijk) en om naar Jan in Amsterdam op te sturen voor zijn reacties. Op verschillende plaatsen waren er namelijk vraagtekens,

[p. 79]

waarvoor ik Jans mening nodig had. Niettemin was deze eerste versie, vooral wat literaire kwaliteit betreft, voldoende om een enthousiast respons van Ross uit te lokken, want hij schreef mij als volgt: ‘Ik heb alle bewondering voor “Vivisection” en vooral voor jouw versie ervan en het zal mij een genoegen zijn, het verhaal af te drukken.’

Dat de versie die in het London Magazine in november 1964 is verschenen, als eerste introductie van het werk van Wolkers in Engeland, niet precies de versie is zoals Jan het wilde hebben, lag aan Jan zelf, want hij liet vier maanden voorbijgaan voordat hij met zijn suggesties en wensen kwam, en toen bleek het te laat te zijn. De drukproeven waren reeds naar mij onderweg. Gelukkig stuurde Charles Osborne - toen adjunct-redacteur van het London Magazine maar nu al jarenlang directeur van de afdeling letteren van de Britse Arts Council - mij twee copieën van de proeven. Op de ene proef maakte ik de essentiële verbeteringen - dat waren er negen, als ik me goed herinner - en op de andere alles wat Jan wilde, voorzover hij enigszins gelijk had en het Engels daar niet door achteruit ging. Jan zag natuurlijk alles van zijn Nederlandse kant, terwijl ik alles ook van de kant van de Engelse lezers moest zien, want de vertaling is in de eerste plaats voor hén gemaakt en niet voor de Nederlandse auteur. (Niettemin was Jan bescheiden genoeg om er bij te schrijven, dat sommige van zijn suggesties mij misschien onzinnig zouden kunnen lijken, daar hij ten slotte geen Engelsman was.)

Het London Magazine ontving dus beide drukproeven, maar Osborne schreef mij, dat hij niet kon zien, dat de vertaling op deze wijze vooruit was gegaan, en dat men door tijdgebrek slechts de negen essentiële veranderingen kon aanbrengen. Het blad moest namelijk op tijd bij de drukker zijn en ook op tijd verschijnen.

Brief uit Vrij Nederland van 20-5-'67 waarin Prof.Dr.J.J. Oversteegen James Brockway verdedigt tegen grofheden van een journalist en een paar feiten meldt

Zoals ik zal laten zien, is de vertaling in Engeland zeer goed ontvangen - met precies het resultaat waar ik op had durven hopen. Dat wil zeggen, de belangstelling voor het werk van Wolkers is hierdoor bij een grote Londense uitgeverij gewekt. Niettemin kon men ruim twee jaar hierna in Nederland (Vrij Nederland!) lezen, dat mijn vertaling zo slecht was, dat men er nachtmerries van kon krijgen. (Hier spreekt de stem van een echte deskundige natuurlijk, een Nederlander die het Engels veel beter dan een Engelsman zelf beheerst - of dat tenminste denkt. Verderop zal ik op enige details van de vertaling ingaan, om precies te laten zien, hoe mis deze journalist het had.)

Het verschijnen van ‘Vivisection’ had ik samen laten vallen met een artikel van mijn hand over enkele Nederlandse auteurs, welk artikel op de Kunstpagina van het dagblad The Guardian was verschenen in dezelfde week dat ‘Vivisection’ in het London Magazine werd uitgegeven. Het artikel werd geïllustreerd met een portret van Wolkers dat Jan mij voor dit doel uit Amsterdam had opgestuurd.

Deze tactiek lukte niet alleen uitstekend maar ook onmiddellijk, want ik ontving diezelfde week nog een brief van Uitgeverij Secker & Warburg (die later inderdaad Wolkers' Londense uitgever zou worden) met het bericht, dat men aldaar de vertaling en het artikel met belangstelling gelezen had en met het verzoek, de uitgeverij verder over Wolkers en zijn werk in te lichten.

Hiermee hebben persoonlijke relaties alweer een handje meegeholpen. De schrijfster van deze brief was namelijk een vriendin van de Engelse schrijfster Brigid Brophy. In dat jaar, 1964, had ik over haar werk in de NRC en elders geschreven en ik was begonnen, enkele van haar romans in de reeks bij Uitgeverij Contact op te nemen. Naar aanleiding hiervan hadden Brigid en deze vriendin juist een lezing-tournée door Nederland gemaakt.

In tegenstelling tot de Nederlandse journalist die later over mijn werk in Vrij Nederland zo afbrekend zou schrijven, was deze redactrice bij Secker & Warburg vol enthousiasme. Zij ontving van mij een volledig rapport over Jan en zijn werk, een rapport dat notabene ook ongehonoreerd bleef, en schreef mij, dat zij mij over de verdere ontwikkelingen op de hoogte zou houden.

De zaak werd haar echter uit handen genomen en aan een jonge redacteur bij Secker gegeven, die zelf blijkbaar als ‘Wolkers-kenner’ wilde schitteren en mij juist daarom niet op de hoogte wilde houden. Slechts bij toeval kwam ik te weten, dat de uitgever een roman van Wolkers (Een roos van vlees) in haar fonds zou opnemen. Mij had men niet meer nodig. Door een list, die alleen vuil en verradelijk te noemen is, kwam de jonge redacteur van mij af. Daarna is hij zich als zegevierende deskundige gaan toeleggen op het voorbereiden van een Engelse vertaling van Een roos van vlees, waarin minstens 2500 fouten zitten. Hiermee heeft Jan blijkbaar genoegen genomen. Misschien heeft de jonge redacteur ook hém bedonderd. Vele van de recensies in Londen waren in ieder geval lauw, van een beledigende beknoptheid en soms op een honende manier afwijzend - wat Jan niet had verdiend.

Inmiddels had ik het verhaal ‘Gesponnen suiker’ bij de Transatlantic Review kunnen plaatsen, welke vertaling in maart 1965 is verschenen. Die vertaling en ook de vertaling van ‘Vivisectie’ doen het vandaag nog uitstekend. Beide verhalen bezitten de levendigheid, spontaniteit, spanning en die indringende kracht, die kenmerken van de prozastijl van Wolkers zijn. Zoals in de oorspronkelijke verhalen, is het proza van de Engelse versies ook van ieder ‘literair doen’ gespeend. De vertalingen doen het. Dit was reeds duidelijk door de reacties die ze wisten uit te lokken.

Hierna wilde Alan Ross zowel met de vertaling van ‘Kunstfruit’ als de vertaling van het reeds aangenomen verhaal ‘Zwarte Advent’ komen. Hij had ook in de tussentijd het verhaal ‘Wespen’ in een Engelse versie van mij gezien. ‘Zwarte Advent’ zou in het London Magazine verschijnen en ‘Kunstfruit’, waarop Alan zeer gesteld was, zou samen met twee andere verhalen van buitenlande auteurs in boekvorm verschijnen. Dit zou geschieden in zijn nieuwe reeks keurige, kleine pocket-uitgaven, waarin hij mijn vertaling, van Een dagje naar het strand van Heere Heeresma had opgenomen voor verschijning in mei, 1967. Ik liet hem weten, dat ik helaas geen contact meer met Jan of zijn Nederlandse uitgever had en dat hij hen daarom zelf moest benaderen om toestemming te vragen - hetgeen, zoals hij mij schreef, hij zou doen. Blijkbaar heeft Ross dit toch verzuimd, want nauwelijks had ik de drukproeven van ‘Kunstfruit’ (‘Wax Fruit’) gecorrigeerd, of er kwam uit Amsterdam een uitgaveverbod. In minstens één opzicht was dit heel vreemd, daar Jan, toen hij de vertaling van Kunstfruit eerst ontvangen had, mij over zijn enthousiasme ervoor had geschreven, waarbij hij ‘uitstekend’ zowel in zijn brief als bui-

[p. 80]

ten op de envelop geroepen had. Ik heb het reeds over de spontaniteit van Jan gehad en misschien heeft deze spontaniteit een rol in al de vreemde latere ontwikkelingen gespeeld. Misschien heeft die spontaniteit hem parten gespeeld. Misschien is hij ook tegen anderen al te spontaan geweest. In ieder geval besloot ik, me nu niet verder met Nederlandse auteurs te bemoeien. Financieel was het altijd een verliespost geweest... maar er zijn toch andere dingen in het leven en ik zat niet om die andere dingen, en ook niet om werk, verlegen.

Uit wat hierboven staat, blijkt dat vertalen niet louter om woorden gaat. Het gaat ook om mensen, persoonlijke dingen, ambities, karakter, wedijver, koppigheid, betweterij, allerlei dingen waardoor men van de woorden zelf wordt afgehouden, en die daarom bijzaak en hinderlijk zijn. Laten wij dus even naar de woorden teruggaan. Laten wij kijken naar een paar problemen die zich bij het vertalen van het verhaal ‘Vivisectie’ voordoen. Die problemen zijn niet talrijk en ook niet moeilijk. Het proza van Wolkers is sterk, krachtig en helder. Ook heel plastisch en visueel. Maar Holland is Engeland niet en Nederlands is ook geen Engels. Slechts ondeskundigen en onnozelen denken, dat goed vertalen letterlijk, woord voor woord, vertalen betekent en hopen daarna vertalingen in een vooraanstaand literair blad als het London Magazine te kunnen plaatsen.

Neem nu de allereerste drie woorden van ‘Vivisectie’ en daar heb je het al onmiddellijk. In het Nederlands luiden die woorden: ‘Ik hoor niks’. Wie denkt dat die woorden met ‘I hear nothing’ te vertalen zijn, moet terug naar de kleuterklas voor vertalers. Dat zou een jongen in een situatie als die aan het begin van het verhaal, in het Engels nooit zeggen of denken. De situatie is namelijk, dat twee broers op dezelfde kamer slapen en de jongste van dit tweetal, de verteller, weet dat zijn broer bezig is, zijn keep-fit oefeningen te doen.

In de eerste plaats geven wij er in het Engels meestal de voorkeur aan, het werkwoord in de ontkennende vorm te bezigen. Dus niet ‘I hear’ maar‘I don't hear’. In plaats van ‘I hear nothing’ krijgen wij dan in het Engels: ‘I don't hear anything.’ Dat zou kunnen, maar natuurlijk en alledaags Engels is het nog niet. In natuurlijk idioom zou zo'n jongen: ‘I don't hear a sound’ zeggen. En zo heb ik die drie eerste woorden vertaald. Op deze wijze wordt het alledaagse van het Nederlandse ‘niks’ ook weergegeven.

Hierdoor ziet men, dat goed vertalen niet letterlijk vertalen is - hoewel de uitdrukking in het Engels precies weergeeft wat Wolkers met ‘Ik hoor niks’ in het Nederlands heeft bedoeld. Wat in Nederland als ‘vrij vertaald’ wordt gezien, of zelfs als ‘beunhazerij’, is in feite ‘exact vertaald’. Vertalen is een veel subtielere bezigheid dan de buitenstaander, die zich toch als oordeelkundige ziet, beseft. ‘There are more things between heaven and earth, Horatio, than are dreamt of in your philosophy.’ Ook op vertaalgebied.

De Nederlandse journalist die blijkbaar nachtmerries van mijn vertaling kreeg, citeerde het gebruik in een zin (in slechts één zin) van ‘immediately’, waar ‘plotseling’ in het Nederlands staat, als een voorbeeld van beunhazerij. Het was, integendeel, een voorbeeld van zeer zorgvuldig te werk gaan, in het belang van de Nederlandse auteur, want ‘immediately’ was met opzet gekozen, omdat ‘suddenly’ reeds verschillende malen gebruikt was. Een ieder weet dat iemand - een kind bijvoorbeeld - die iets heel spannends te vertellen heeft, al te vaak het woord ‘plotseling’ bezigt, om de spanning op te voeren. Daarom heb ik het woord ‘suddenly’ op déze plaats met opzet vermeden. Wat een bewijs van zorgvuldig te werk gaan was, werd alweer door de Nederlandse criticus, die zich als deskundige voordeed, niet begrepen.

In de allerlaatste zin van ‘Vivisection’ heb ik - zoals ik dat bij de allerlaatste zin van Heeresma's novelle Een dagje naar het strand ook heb gedaan - een paar woorden ingelast. Deze woorden hebben de plaats ingenomen van een paar woorden die ik - alweer met opzet - heb weggelaten. Hoe zat dat? Absoluut niet zoals de aan nachtmerries lijdende Nederlandse criticus heeft gedacht: niet door slordig vertalen en ook niet door het werk van een ‘beunhaas’, maar, na veel overpeinzingen, met opzet. Waarom? Het ging als volgt.

Aan het eind van het verhaal - een bijzonder knap, zelfs geniaal bedacht en uitgewerkt slot, waarin naveel turbulentie in het verhaal alles tot rust en stilte terugkeert - staat de ik-figuur, een kleine jongen, buiten. Hij gluurt naar binnen en ziet hoe zijn moeder in een crapaud zit te slapen. De jongen heeft een kleine zaklantaarn bij zich, die hij in zijn mond heeft gestopt, zodat een ‘rood kolenvuur’ achter zijn wangen ging gloeien. Helemaal aan het eind van het verhaal haalt hij dezaklantaarn uit zijn mond en dan schrijft Wolkers als volgt: ‘Terwijl ik naar de deur loop veeg ik het glazen bolletje, dat nat geworden is van speeksel, droog in de palm van mijn hand’.

Die zin heb ik eerst letterlijk vertaald. Daarna, bij het overlezen, merkte ik dat de letterlijke vertaling bij de Engelse lezer enige verwarring zou kunnen veroorzaken, juist waar dit vooral niet mocht - een verwarring die het prachtige slot van het verhaal had kunnen bederven. Want het Engelse woord voor dat glazen bolletje is ‘knob’ en op dat ogenblik loopt hij naar de deur en in het Engels heeft een deur ook een ‘knob’. Om verwarring te vermijden, vond ik het nodig, een paar woorden in te lassen om het overduidelijk te maken, dat het om de ‘knob’ aan het eind van de zaklantaarn ging en niet om de ‘door-knob’. Anders had de Engelse lezer op het laatste ogenblik kunnen denken: ‘Waarom in hemelsnaam was de “deurknop” nat van zijn speeksel?’

Maar een zin bestaat uit meer dan een rij woorden. Een zin bestaat ook uit klanken en ritme. Met die kleine inlas was het ritme niet meer goed en daarom zocht ik naar woorden die ik misschien zou kunnen weglaten en vond: ‘dat nat geworden is van speeksel’. Natúúrlijk was het nat van speeksel geworden - hoe zou het anders kunnen? Zodoende schreef ik: ‘I wipe the glass knob at the top of it dry on the palm of my hand.’

Deze formule heb ik, op verzoek van Jan, toch veranderd in een letterlijke vertaling, maar, zoals ik reeds heb gezegd, was het ai te laat, om alle veranderingen in de drukproef op te nemen.

De nieuwe versie luidt als volgt: ‘I switch off the torch and take it out of my mouth. Its glass knob had become wet with saliva. As I walk to the door I wipe it dry on the palm of my hand.’ Maar dat is nog niet letterlijk vertaald, zal de Nederlandse lezer misschien zeggen. Dat lijkt gevaarlijk op ‘Creative vertalen’. Nee, dat is het toch niet. De kleine verandering wordt door de Engelse voorkeur zinsbouw veroorzaakt, die niet altijd met de Nederlandse voorkeur strookt. Als ik ‘het glazen bolletje, dat nat geworden is van speeksel, droog in de palm van mijn hand’ letterlijk, met die beschrijvende bijzin erbij, had vertaald, zou men een lelijke zin in het Engels gekregen hebben - helemaal aan het eind van het verhaal. En dát - terwille van de Nederlandse auteur, en dáárom alleen - mocht niet.

Op 6 oktober 1964 gaf Jan mij een exemplaar van Serpentina's petticoat cadeau met het opschrift: ‘with friendship deep and true’. Ik had een beetje van die vriendschap ‘diep en echt’ best kunnen gebruiken, toen die jonge, listige redacteur bij Secker & Warburg in 1965 ermee bezig was, mij als vertaler eruit te werken. Gelukkig, echter, heb ik in 1982, na een zeventien jaar lange verwijdering, alles een beetje met Jan kunnen lijmen. Hierdoor is de vertaling van ‘Zwarte Advent’, na een oponthoud van maar liefst achttien jaar, eindelijk in Londen verschenen, echter niet in het London Magazine maar in het Fiction Magazine. Ook die Wespen van Jan hebben een Engels (wespen)nest gevonden - dat verhaal zal hoogstwaarschijnlijk nog dit jaar in Engeland verschijnen - dat wil zeggen negentien jaar nadat ik het vertaald heb. Maar ja - is het niet algemeen bekend, dat vertalen geduld vergt? Olé dan.

Om met een serieuzere noot te eindigen: Jan Wolkers heb ik steeds op zijn best in zijn korte verhalen gevonden. Die schrijft hij niet meer - of eigenlijk wel: ze zijn nu aan elkaar geregen... in zijn romans. Hoewel zijn ervaring bij het vertalen van zijn werk lang niet altijd even gelukkig is geweest - er was soms veel ellende... voor mijzelf, wel te verstaan - heeft dit nooit enige invloed gehad op mijn oordeel omtrent zijn literaire gaven. Wolkers is een kunstenaar zoals Nederland er maar weinig kent. Bij het vertalen van zijn werk heb ik steeds weer - en juist daardoor - heel wat literair genot beleefd.

‘Dat zit er weer op.’

‘Dat zit er weer in.’