Bzzlletin. Jaargang 13

[p. 41]

Hugo Bousset
Schimmenspel tegen de verschrikking van de dood

Wat is het thema van het oeuvre van Jan Wolkers: liefde of dood? Die vraag hoor ik nogal eens stellen, maar ik denk dat hij onoplosbaar is, omdat hij een fout dilemma bevat. Voor Jan Wolkers is schrijven een bezweringshandeling, het vangen in woorden van de strijd tussen Eros en Thanatos, van het opslijtende leven dat de liefde kapot maakt. Het schrijven is het even vasthouden van al die heerlijke, grootse momenten van liefde, maar zelfs in die momenten knaagt de made van de dood, die altijd overwint. Seks en sterven hangen nauw samen. Het orgasme is ‘la petite mort’. Dat kan geïllustreerd worden met talrijke citaten uit Wolkers' werk.

Kort Amerikaans (1962): ‘In iedere zaadcel zit een klein skelet dat je bij een vrouw naar binnen propt. Dat groeit, en als het geboren wordt is de moeder nog blij ook. Ze hebben niet door dat ze met een doodgeboren kind zitten.’

De hond met de blauwe tong (1964): ‘Het is hetzelfde. Of je alleen de inhoud van je kloten in een donker gat spuit of je dondert met je hele hebben en houen de aarde in.’

De walgvogel (1974): ‘Later had hij erover tegen mij gezegd, de schoot der aarde of de schoot der vrouwen, het is allemaal hetzelfde. Het enige verschil is dat je in het ene helemaal gaat en in het andere maar zo'n stukkie.’

De junival (1982): ‘En ik dacht hoe belachelijk het was van Freud om te veronderstellen dat je met je moeder naar bed wil. Je pik is maar zo'n stukkie. Je wil en moet met je hele lichaam erin terug.’

Dit stuk heeft de bedoeling in te zoemen op de liefde/doodthematiek in twee recente romans van Wolkers: De doodshoofdvlinder (1979) en De junival (1982), waarin respectievelijk de dood van de vader en de moeder aan de orde zijn. Wolkers' vader leidde met streng-autoritaire hand een gereformeerd gezin van in totaal tien kinderen. Hij was een soort God-de-Vader, de ‘vervloekt alziende zedenmeester’. De verplichte bijbellectuur resulteerde bij de auteur in een beeldenchaos van moord, schuld, boete, offer. Wolkers' moeder daarentegen vormt in De junival een ‘heilige drieëenheid’ met de kat Voske en de ik-figuur. Maar ook zij wordt door de dood weggemaaid.

Ik zal de camera eerst richten op De doodshoofdvlinder met de bedoeling het thema naar voren te halen uit de barokke, lugubere, morbide motieven. De roman speelt zich af van maandag tot vrijdag. De vijftigjarige Paul, leraar Engels, verneemt bij het begin van zijn herfstvakantie dat zijn vader stervende is. Op maandag sterft hij, op vrijdag wordt hij begraven. Vrijdag is niet toevallig de slotdag van het boek: de ambiguïteit van die dag is héél typerend voor Wolkers. Vrijdag is de dag van de boete, het vleesderven, de dood (van Christus), maar vroeger was vrijdag de dag van Venus (cfr. vendredi), van de liefde en de erotiek. Het is in dat hoofdstuk dat de genadeloze strijd tussen de schaduw van zijn dode vader en de mogelijke liefde tot Carla beslecht wordt, in het voordeel van de dood natuurlijk, zoals dat past in een Allerheiligen- en Allerzielenweek. In een week die beheerst wordt door de doodshoofdvlinder. De Latijnse benaming daarvan is Acherontia atropos. Acherontia is de rivier uit de onderwereld van de Grieken. Atropos is de onafwendbare, degene die de levensdraad doorknipt. Het is één der drie Schikgodinnen. De doodshoofdvlinder zit ook in de natuur van eind oktober: kleuren van verval, geuren van de dood.

Het is bekend dat Wolkers in zijn eerste hoofdstuk reeds alle motieven aanbrengt. Hij zegt daarover: ‘Het begin van een boek is uiterst belangrijk. Alle thema's van het boek moeten in het begin samengebald worden. Je spuwt in de eerste pagina's bloed en gedurende de volgende tweehonderd pagina's ben je bezig met het opruimen van de bloedvlekken’. Ook in De doodshoofdvlinder maken we dergelijke explosie mee. Meteen in het eerste (maandag) hoofdstuk hebben we de oktobersfeer te pakken: een laatste stuiptrekking van de natuur, de zaadvorming, net voor de dood. In zijn ‘tent der zelfbevlekking’ kan Paul alleen nog maar van vrouwen dromen en zaad verliezen, dat geen vrucht zal dragen. Als Paul buiten loopt, zit hij in de mist, tussen de halfvergane hopstengels; met zijn schop steekt hij dwars in een kluwen kikkers, die zich ondergronds klaarmaakten voor hun winterslaap. Hij denkt daarbij aan zijn dochter Laura, die onder de littekens zit van het spuiten. En dan is er de telefoon van zijn zus dat vader aan het sterven is. Op weg naar zijn vader heeft Paul een auto-ongeval: het gezicht van het meisje dat de tegenligger bestuurt, is stuk. Toch weet ze nog te zeggen: ‘Mijn vriendin heeft zich in haar kut gesneden. Het bloed staat in haar schoenen’. Paul belooft haar in het ziekenhuis te komen opzoeken. Als hij thuis arriveert, is vader al dood. De man maakt een gulp herinneringen in hem los. Zijn vader was ‘een substituut voor de ogen van God, die vervloekt alziende zedenmeester’. Hij viste graag en kweekte maden in rottend vlees achter de schuur. Paul riekt opnieuw de geur van stinkend bederf, ziet opnieuw de glanzende metalliekgroene aasvliegen. Anderzijds ontmoet hij in zijn ijskoude, dode vader zijn eigen dood. Hij staat op een onzalig plekje met aan alle kanten de afgrond om hem heen. De dood van de vader doet Paul ook terugdenken aan de dood van zijn broer en zus, die reeds in de familiekelder liggen. De beenderen van beide kinderen zullen worden geruimd om plaats te maken voor vader en later ook moeder. De ‘pornograaf van de dood’ is aan het woord als hij over het afleggen van de vader schrijft: ‘Ze binden je lul af en stoppen je reet vol vette watten, anders loopt de rommel eruit’. Steeds wordt er achter je iemand in de duisternis van de dood gesleept. Tot het jouw beurt is. Als de doodshoofdvlinder je komt halen. Paul eindigt deze maandag doodmoe. Na zo'n eerste hoofdstuk is de nieuwsgierigheid van de lezer voorgoed gewekt. De volgende vier hoofdstukken lees je dan in één ruk uit. De lezer komt in contact met de haat en wraakzucht van Paul tegen zijn vader, die al deed wat hij kon om de dood, de angst, het zondebesef reeds in het leven zelf te installeren, terwijl Paul juist ieder ogenblik de dood wil overwinnen. Nu slaagt Paul daar aanmerkelijk minder goed in dan de personages uit Wolkers' vorige romans. In Turks fruit (1969) was de liefde tussen de ik-figuur en Olga zo héérlijk, dat de lezer er zich in zekere zin kon mee verzoenen dat de dood uiteindelijk al dat moois vernietigde. Onze geluksmomenten zijn juist zo hevig mooi, omdat we weten dat ze niet kunnen duren. Tien jaar later is er in de romans van de ouder wordende Wolkers (^o 1925 te Oegstgeest) nog maar weinig geluk te rapen. Overal zit de dood (de mot) in. Er is alleen de zekerheid van een altijd aanwezige dood. Het leven is als zwemmen onder een ijslaag: als je naar het licht zwemt, bots je met het hoofd tegen de onderkant van het ijs. Alleen langs de donkere plekken kun je eruit, want daar is een wak. Maar Paul ziet niet veel wakken. In Laura's kliniek wordt hij opnieuw gedompeld in een sfeer van verval. Met de eigenzinnige Laura, van wie het gezicht onder een masker verborgen zit, kan het ook nooit goed komen. Ze is half lesbisch en haar auto-ongeval volgde op een ruzie, waarbij haar vriendin zich inderdaad in het geslacht sneed. Ook bij een hoer komt Paul niet eens tot een copulatie. Alle liefde is tot mislukken gedoemd: masturbatie, een lesbienne, een hoer.

‘Life 's but a walking shadow. It is a tale told by an idiot’. De doodshoofdvlinder is niet alleen het boek van het rijk van de Acherontia atropos, maar ook van de Atropa belladonna, de

[p. 42]

wolfskers. De bes is zeer giftig, symboliseert de stilte des doods, is ‘the deadly nightshade’, wordt medisch gebruikt om de pupillen te vergroten, dan zie je beter het grijnzende masker van de dood. The rest is silence.

Vertegenwoordigt de vader de dood reeds tijdens het leven, wat hem de haat van de ik-figuur kost, dan behoren de moeder en de kat samen met de ik-figuur tot de ‘heilige drieëenheid’ van de liefde, die echter ook uiteengeslagen wordt door de Grote Zeis. Dat kunnen we lezen in Wolkers' laatste roman De junival. De kat, Voske, en de moeder worden met elkaar vereenzelvigd. ‘Mijn moeder was een poes’. Steeds zat ze als een diep tevreden kat in de kamer, ‘in zichzelf verzonken te breien of te lezen zonder dat je als kind het gevoel had dat je aan je lot overgelaten werd’. Op een keer heeft de ik-figuur de gebakken vis, bestemd voor de poes, meegenomen voor zijn zieke moeder, in plaats van de paling. Als hij binnensluipt om ze ongemerkt om te ruilen, ziet hij dat ze er heerlijk zit van ‘te smikkelen, schuldig en genotvol, als een kat die op de keukentafel is gesprongen’. En als de mezen met kattehaar gaan vliegen, moet hij steeds terugdenken aan ‘de pimpelmees vroeger in de tuin die er met een dotje haar van mijn moeder vandoor ging toen ze zich op het stoepje in de voorjaarszon stond te kammen’. Omgekeerd gaat de kat op het strand zitten ‘met een lichte wrevel, precies zoals mijn moeder vroeger het strandleven onderging’. Moeder is een groot, geruststellend dier, een veilig nest: ‘Ze was er ineens, over je heen gebogen, en herstelde met een paar vriendelijke woorden en een enkele rustige handbeweging de harmonie’. Maar ook in deze warme-schoot-vol-leven huist de dood. Zij was een vrouw die van het volle leven had willen genieten, maar die ‘met moordende hamerslagen vastgenageld was aan de wrede werkelijkheid’. Die werkelijkheid wordt beheerst door haar man, de ‘patriarch’. De dood van de vader is voor de ik-figuur een bevrijding - zijn dood is als het ware de dood van de dood - maar de dood van zijn moeder ervaart hij als een ‘dolkstoot in de rug, een slag onder de gordel’. Hij komt nu in drijfzand terecht en heeft niemand meer om zich te troosten als hij nat bezweet wakker schiet uit angstdromen. Hij is moederziel alleen: ‘Je kan nog zoveel vrouwen om je heen verzamelen die je moederlijk vertroetelen, het helpt niet. Voor die fundamentele eenzaamheid is geen kruid gewassen’.

Het motief van de junival begeleidt de thematiek van de dood. De kleine, steenrode peertjes van de junival ruimt hij als kind eerst op om met stukken mos op de schone grijze aarde te kunnen schrijven: LEVE MOEDER. Maar de kat maakt er rommel van voor moeder het heeft gelezen. Bij een fles Poire William associeert hij het groeien van de peer in de fles met een voortijdige dood: ‘Als het peertje nog heel klein is doen ze de fles er voorzichtig omheen, en ik dacht meteen dat moet dan wel na de junival zijn anders zit je met zo'n verschrompeld dingetje in dat vruchtwater van vijfenveertig procent’. Het motief van de peer, symbool van de vroege dood (de junival), duikt nog even op in het schilderij van Manet (Der Birnenschäler) en in de Sawankhalok-pot, waarin hij de asse van zijn geliefde poes zal bergen en die de vorm heeft ‘van de schedel van een chinees filosoof met een peer-hoog voorhoofd’.

De dood van de moeder wordt in alle tijden en wijzen beschreven: de dag ervoor, de dag erna, de begrafenis, de doodskramp zelf. Afwisselend daarmee treedt de dood van de poes op de voorgrond, ineen metronomische tik-tak-beweging van dood naar dood. De poes is zijn grote, lieve gezel geweest. Steeds lag ze, warm opgerold, zalig te spinnen naast de wagen van zijn ratelende tikmachine. Zij vervolmaakte zijn geluk als hij neukte meteen lieve, hoogzwangere vriendin. Man, vrouw, kat vormen dan een heilige drieëenheid. Als hij haar zware borsten streelt tot de melk eruit druppelt, komt de kat met haar schurend tongetje meelikken en houdt niet op voor het meisje schokkend klaarkomt. De heilige drieëenheid wordt hersteld maar dit keer tussen zoon-moeder-kat. De ik-figuur stopt de foto's van zijn dode Voske in de la bij de foto's van zijn dode moeder en zichzelf, die nog moet sterven. Reeds had hij vastgesteld dat zijn vlezige kop zienderogen op die van zijn moeder ging lijken, nu, terwijl hij het geliefde tonijneblikje van Voske zelf opeet, heeft hij het gevoel dat hij ‘daar met een dikke katerkop katachtig die blanke stukjes vis in aromatische gelei aan het wegeten was’. Meteen de laatste zinnen van De junival.

Het schimmenspel tegen de verschrikking van de dood wordt door Wolkers met een ware elefantiasis van de verbeelding opgevoerd. Die verbeelding heeft helemaal niet de functie de werkelijkheid van leven en dood te verfraaien of te verbloemen, maar die vergroot en feller gekleurd weer te geven, om haar te bezweren.

Wolkers is een bezeten schrijver, een uiterst maniakaal, ietwat teruggetrokken, zeer regelmatig werkend kunstenaar. Vol passie voor het leven, vol haat voor de dood, schrijft hij van ieder boek vaak meer dan zeven versies. Hij begint er niet aan voor hij een volkomen duidelijk overzicht heeft van het hele werk. Tegen Jan Brokken verklaarde hij daarover: ‘Voordat ik aan een boek begin staat de bouw mij helder voor ogen. Ik ken het verhaal tot in de allerkleinste details. Zodoende ontstaan er tijdens het schrijven vele verbanden tussen ogenschijnlijk losse details. Tsjechov heeft eens gezegd dat als er aan het einde van het toneelstuk een schot valt, er aan het begin van het toneelstuk een geweer te zien moet zijn’. Daar slaagt Wolkers voortreffelijk in: vanuit het eerste hoofdstuk - zo heb ik aangetoond voor De doodshoofdvlinder - worden alle motieven langs lijnen van geleidelijkheid ontwikkeld. Jan Wolkers schrijft alle dagen aan een boek; het is een vorm van bezetenheid van de dood, het boek in wording laat hem geen moment los. Maar hij wil het hoofd koel houden, de lava laten stollen. Geen mooie zinnen produceren, maar ware zinnen. Met harde realiteitszin wordt ook de dood in geuren en kleuren beschreven, bij de lurven gevat en zo goed en zo kwaad als dat gaat, bezworen. Wolkers werd ooit de pornograaf van de dood genoemd en ik kan hierbij alleen maar instemmend knikken en inwendig applaudisseren. De man die zo graag, zo goed en zo veel de liefde heeft bezongen, bevleit eigenlijk de dood, die hij haat.