Bzzlletin. Jaargang 13

[p. 27]

J.G.A. Thijs
Wolkers lezen: bewondering en wat ergernis

‘Zonder een shakespeare te vertrekken’ reciteert een papoea ergens in het oerwoud van Nieuw-Guinea, ‘prachtig van dictie’ en ‘helemaal westers’, een aantal regels van de grote Engelse dichter William Shakespeare. Dat wonder gebeurt als Nederlandse missionarissen hem met een ‘zielencleaner’ behandeld hebben - ook enkele andere papoea's worden daardoor plotseling vervuld van westerse, zelfs Nederlandse cultuur. Met het satirisch verhaal waarin dit voorkomt debuteerde Jan Wolkers 25 jaar geleden, in november 1958, in Podium. Het verhaal ademt de geest van de spanning die in die jaren heerste rondom Nieuw-Guinea, toen dé grote binnenlandse politieke kwestie.

Ik haal de woorden waarmee dit artikeltje begon aan (uit: Het afschuwelijkste van Jan Wolkers, pag. 10 en 11), omdat ik die typerend vind voor een van de niveau's waarop Jan Wolkers schrijft. De ‘woordspeling’ die ontstaat doordat de laatste lettergreep van ‘Shakespeare’ bijna eender klinkt als ons woord ‘spier’, vind ik niet geestig, goedkoop en platvloers zelfs. Dat ‘platte’ niveau zal de aandachtige lezer menigmaal in Wolkers' verhalen en romans terugvinden. In Terug naar Oegstgeest bijvoorbeeld, waarin een aardige herinnering aan het belastingplaatje uit de jaren dertig bedorven wordt door de daaropvolgende constatering dat je, als je voor de oorlog arm was, een zwarte vlek had ‘...in het kruis van je onderbroek. Van drukinkt. Omdat je je met krantenpapier af moest vegen’ (pag. 121). En in De kus, als het motto ‘Niet bij brood alleen’ moet dienen ter opluistering van de mededeling dat een reisgezelschap in ‘Indië’ op zekere ochtend bij het ontbijtpakket een banaan vindt (pag. 321). En ook - nog een voorbeeld uit vele - als in Turks Fruit de ‘ik’ aan een etentje moet overgeven en uit zijn mond een ‘tomatensoep-roodachtige brij’ als een ‘reuzepannekoekgroot plakkaat’ op het tafellaken ‘klettert’ (pag. 137).

Na deze citaten haast ik mij mede te delen dat ik Jan Wolkers bewonder en dat zijn boeken mij zonder uitzondering boeiden - ook als ze mij ergernis bezorgden. Die bewondering heeft niet alleen te maken met de meeslepende wijze waarop Wolkers gevoelswerelden weet te beschrijven en op te roepen; belangrijker nog vind ik de van vakmanschap getuigende, tot in details uitgewerkte beschrijvingen van alledaagse situaties en gebeurtenissen. Lees bijvoorbeeld Wolkers' weergave van een val met een fiets (Een roos van vlees, pag. 29 en 30), of van wat er met rupsen en luizen op een plant gebeurt (uit hetzelfde boek, 126, ik citeer daaruit): ‘De rups tast met het voorste gedeelte van zijn lichaam trillend rond zich. Als hij een luis voelt houdt hij zich ineens stil, zijn kop boven de luis die traag probeert weg te komen. Dan stulpt de rups zijn voorkant, die een gaatje wordt, over de luis. Zijn lichaam heft zich op en maakt een draaiende, zuigende beweging. Daniël ziet de inhoud van de luis in de rups schieten. Dan loopt de rups verder. De luis blijft achter als een vliesje met pootjes en verwonderde oogjes als speldeprikken’.

Of lees hoe hij iemands uiterlijk beschrijft (van Broodster, in Terug naar Oegstgeest, 195): ‘Hij had een rond hoofd dat zonder nek, alleen met wat rimpelige huidplooien boven zijn geopende boordje, op zijn romp zat. Een grote witte snor liep uit in een paar warrige borstels die de ruimte bijna opvulden waar de leerachtige huid van zijn wangen met een vouw wegzakte in de holte van zijn tandeloze mond’.

Of de beschrijving van de lotgevallen van een vel op een kop koffie (uit De doodshoofdvlinder, 140): ‘Om het warm te houden had Anna zijn tweede kop koffie op de kachel gezet. Er zat een donkerbruin vel op dat middelpuntvliedend met kleine plooien strak trok. Hij pakte het tussen duim en wijsvinger, liet het uitdruipen en stak het vlerkje in zijn mond’.

Jan Wolkers. Foto: Steye Raviez.

Niet alleen dergelijke nauwkeurige beschrijvingen van de werkelijkheid verraden een zeker meesterschap over de taal, ook de wijze waarop Wolkers afzonderlijke woorden naar zijn hand zet doet dat. Ik zou daarop direct wel iets willen afdingen: Wolkers kan de taal beheersen als de dingen meezitten - als hij er de tijd voor neemt, zou je soms geneigd zijn te denken. Want een enkele keer vloeit er een zin als een doolhof uit zijn pen, een zin waaraan je met moeite kop en staart, begin en einde kunt ontdekken. Als voorbeeld haal ik uit het ‘Indische’ gedeelte van De walgvogel (pag. 293) een zin aan waarin driemaal ‘dat’ bij elkaar het vlot lezen wel erg bemoeilijkt: ‘Ik maakte een gebaar dat het helemaal niet nodig was dat ze zover opschoven dat ze bijna van de bank afrolden’. De volgende zin, ook uit De walgvogel (295), is nog erger: ‘Toen schraapte hij een paar keer zijn keel en mompelde een beetje voorzichtig en afwezig dat hij van een van zijn onderofficieren die nogal goed maleis sprak had gehoord dat erover gesproken werd in de kampong naast het kamp dat er een soldaat was die met de inlanders langs de kant van de weg meeat. Dat het dus zo was dat hij gehoord had dat ik dat bleek te zijn’. Op pagina 334 van De walgvogel staat een zin die ik bijna een gedrocht zou willen noemen: ‘Want ze vonden dat ze er steeds allemaal aan hadden meegewerkt dat hij (dat is de commandant, die bevorderd was - Th.) een keer vergenoegd had kunnen zeggen, nadat de commandant van de luchtmacht die generaal was, na een inspectie van het kamp zijn tevredenheid niet onder de stoelen of banken van de kantine had gestoken

[p. 28]

waar wij wel het vuil van de vloer onder geveegd hadden, dat hij een meer dan voorbeeldige compagnie had’.

De walgvogel is beslist niet het enige boek waaruit dergelijke zinnen te halen zijn. Uit wat misschien wel Wolkers' hoogtepunt zal blijven, Terug naar Oegstgeest put ik deze aanvechtbare constructie (pag. 155): ‘Toen ik weer door het dorp reed kwamen overal de figuren opnieuw tot leven die als kind een blijvende indruk op mij hadden gemaakt’. En zouden we mogen aannemen dat de spelling ‘voorheftruck’ voor ‘vorkheftruck’ (Horrible tango, 97) op rekening van het zetfoutenduiveltje moet komen en niet op die van de auteur?

Maar dat alles even daargelaten, Wolkers biedt zijn lezers meer dan eens een interessant woord, soms naar eigen believen samengesteld: een bloemenman noemt het weer ‘barrebeestelijk’ (De hond met de blauwe tong, 81), een slaap heet ‘afgronddiep’ (De doodshoofdvlinder, 143), het is zo stil dat het ‘gonsstil’ is (De kus, 204) of ‘dofstil’ (De doodshoofdvlinder, 78), er klinkt ‘droefgeestige kippevelmuziek’ en er heerst ‘dakgooteenzaamheid’ (De kus, 383 en 386), een meisje had ‘nog dat zelfde jeugdliefdegezicht als vroeger’ (De walgvogel, 234), we komen ‘korrels gevriesdroogde Nescafé’ tegen (Brandende liefde, 165). Maar meestal zijn het, vooral in zijn vroege boeken, ‘gewone’, goed herkenbare Nederlandse woorden die Wolkers gebruikt, en doordat hij er situaties en gevoelens mee tekent die talloze lezers al of niet bewust meegemaakt hebben of gekend hebben, is de herkenbaarheid ten top gevoerd. En waar hij niet zelden korte en krachtige, goed lopende zinnen schrijft, die voor de lezer weinig obstakels bevatten en van hen weinig doorzettingsvermogen vragen (vooral in Horrible Tango en Turks Fruit viel mij dat kernachtige op) hebben we een paar belangrijke oorzaken van Wolkers' succes genoemd. We zouden bovendien kunnen wijzen op de beeldende taal in veel zinnen: de vader is ‘zwanger van de gezwellen’ en vader zegt tegen moeder, iedere avond om half elf: ‘Zullen we klarigheid maken’ (De hond met de blauwe tong, 70 en 85).

Opmerkelijk is ook dat Wolkers veel ‘volkstaal’ in zijn boeken verwerkt, waardoor een indruk van gemoedelijkheid en ‘echtheid’ geschapen wordt. Ik noem een paar voorbeelden: een vrouw heet een ‘heerszuchtig kavalje’ (Turks Fruit, 63), iets gaat ‘naar de sodemieter’ (De walgvogel 114), een vrouw zou ‘op haar sodemieter moeten krijgen van het leven’ (Turks Fruit 180), iemand moet ‘als de sodewipwap weg’ (‘De wet op het kleinbedrijf’, 134), een moeder drinkt ‘een heerlijk bakje troost’ (Een roos van vlees, 50), een portier in het Rijksmuseum zegt op de vraag of hij een Canadees militair gezien heeft: ‘Dat zou toch een vreemd genoege verschijning geweest zijn om niet onopgemerkt te blijven’ (De perzik van onsterfelijkheid, 140), een meisje is ‘zo scheel als de pieten’, een vlag heet een ‘stukkie textiel’ en meisjesborsten heten (hoe kan het anders) ‘tieten’ (De walgvogel 67, 219 en 115), in een zin komen we zowel ‘klootzak’ als ‘sentimentele etter’ tegen (Perzik, 215), een plas doen heet ‘de piepers af gieten’ of ‘sassen’ (De walgvogel 66 en Turks Fruit 73). Een bijzondere voorliefde moet Wolkers voor bepaalde woorden hebben, zoals ‘wrungelen’ en ‘drussen’ (beide een moeizame actie aanduidend, met het doel iets te bereiken of machtig te worden): iemand ‘wrungelt’ zich een wenteltrap af (Brandende liefde, 122) en reizigers proberen aan een Indische rijsttafel een extra schepje los te ‘wrungelen’ (De kus, 215). Elders ‘drussen’ de reizigers van de vliegtuigtrap omlaag, iemand ‘drust’ steunend langs, en een ander ‘drust’ weer verder (De kus, 15, 107 en 117); ‘Lien vond die koeien griezels die veel te dicht en te nieuwsgierig op ons aan kwamen drussen’ (De Walgvogel, 130). Ook het niet alledaagse woord ‘schonkig’ (schonk±been) ligt Wolkers blijkbaar goed: in De kus (180) komen een paar ‘schonkige geiten’ voor, in Brandende liefde (41) heeft iemand ‘een beetje schonkig gezicht’, in De walgvogel (159) wordt de ‘ik’ verhuisd door de groenteboer ‘met zijn valse schonkige schimmel voor de kar’, in De doodshoofdvlinder komt minstens tweemaal het werkwoord ‘schonken’ voor: ‘...schonkte ze haar vette rug naar hem toe’ (103), ‘de vrouw schonkte zich verongelijkt met haar reusachtige kont naar hem toe’ (153).

Om tot de ‘volkstaal’ (een aanvechtbaar woord, maar ik weet geen beter) terug te keren, daartoe reken ik ook het ‘zondigen’ tegen het onderscheid tussen ‘hen’ en ‘hun’ - dat verschil moge dan kunstmatig ingevoerd zijn, overboord gezet is het toch allerminst. In Turks Fruit zag ik: ‘bij hun op de trap’ en ‘bij hun thuis’ (66 en 67), in De doodshoofdvlinder ‘Dat is voor hun al erg genoeg’ (144), in Horrible Tango ‘Ze zei dat het bij hun vaak te droog was’ (62) en ‘Bij hun hadden alleen heel rijke mensen rozen in hun tuinen’ (81) - en ik heb allerminst alle dergelijke ‘huns’ aangestreept. Tot de ‘volkstaal’ reken ik ook maar het betrekkelijk voornaamwoord waarvan, waarbij enzovoort als het over personen gaat - dr. C.G.N. de Vooys rekende dat in zijn bekende spraakkunst tot de hedendaagse familiaire taal (pag. 100, 7e druk 1967). Een paar - uit talloze - voorbeelden: ‘de jongen waar ze van hield’, de jongen... waar ik toen mee reisde (Een roos van vlees, 93 en 163), ‘Mensen die ik niet kende, maar waar Olga zich al helemaal tussen thuis scheen te voelen’ (Turks Fruit, 134 - tekenend is in het laatste citaat ook de bij Wolkers veel voorkomende scheiding van ‘waar’ en ‘tussen’), ‘er was niemand meer waar ik mee kon praten (De walgvogel, 155), ‘Theo Paardebek en Japie van der Horst, waar hij het van gehoord had’ (De walgvogel, 187). ‘Volkstaal’ is ook, volgens Van Dale, ‘het matras’ (Turks Fruit, 127) - maar waaronder ik ‘het schemer’ (Turks Fruit 58) moet rangschikken is mij niet duidelijk.

Boeiend is ook het (overigens niet moeilijke) zoeken naar tijdgebonden elementen, het gebruik van modewoorden uit de jaren zestig en zeventig zelfs. In De walgvogel (76) heet iets ‘puur mooi’, in ‘De achtste plaag’ heet een ei ‘kakelvers’ (19) en in De hond met de blauwe tong zitten een man en een vrouw ‘in het lijkbleke licht van de televisie’ (95, de waarneming moet uit de tijd van de zwartwit-tv zijn), in Turks Fruit (82) gaat het over een ‘nieuwigheid die pas uit Amerika was overgewaaid...: barbecuen’, in Horrible Tango komen ‘meisjes in minirokken’ voor (18) - en niet iedereen zal nu nog weten wat een ‘aanhangster van Lou’ is en wie model gestaan moet hebben voor de evangelist Ben Koekenlijk (Lou de palingboer was een sekteleider, Hoekendijk was een evangelist- Een roos van vlees 113 en 43).

En tussen dat alles in staan gewoon aardige woorden: bijvoorbeeld vader die zijn dobber ‘hardnekkig simmetje bleef noemen’ (De doodshoofdvlinder, 227), oma die zo deftig gevonden werd ‘omdat ze in plaats van groenteboer groenman zei’ (Terug naar Oegstgeest, 16) en een knappe weergave van ‘Nederlands-Engels’, in De doodshoofdvlinder (180 ev) uitgesproken door Jenny na een jarenlang verblijf in Amerika: ‘En die proeven allemaal hetzelfde’. ‘Vier jaar van nu ben ik eraan begonnen’. ‘Allemaal oude liedjes kwamen naar me terug, zei Jenny... Die komen weer in me op, zei Paul, of die komen weer bij me boven’.

Zoals gezegd, bewondering en ergernis wisselen elkaar af bij het lezen van Wolkers; al verliest de ergernis het vaak, zij is er toch. Ergernis om de platte, vulgaire sex bijvoorbeeld - moet dat nu steeds zo cru en zo smakeloos, zo geforceerd tevens? Ergernis om de vele herhalingen ook: je kunt jezelf nog zo voorhouden dat ook Gustav Manier en Serge Rachmaninoff hun vaak terugkerende akkoorden en melodie-wendingen hadden en dat het dwaas zou zijn om een schrijver het recht op dergelijke herhalingen te ontzeggen, als je een paar maal gelezen hebt over de overleden broer (in Terug naar Oegstgeest, Kort Amerikaans en De walgvogel), over de vader die een geslachte zwaan uit de Amsterdamse jodenbuurt haalde (Terug naar Oegstgeest en De doodshoofdvlinder) over de oom (oom Hendrik in De Walgvogel, oom Louis in Serpentina's Petticoat) die de kerkhoven afstruint, over het tegenover de nabestaanden veel mooier en ‘geloviger’ weergeven van de laatste woorden van een overledene (van de broer in Terug naar Oegstgeest en Kort Amerikaans, van Piet Ranzijn in De walgvogel), over iemand die in zijn jeugd uit de winkel stal (Terug naar Oegstgeest en De doodshoofdvlinder), over de manier waarop vader maden kweekt om te vissen (De doodshoofdvlinder en het verhaal ‘Wespen’), over De Spin en de tors (Kort Amerikaans en De walgvogel) - na een aantal van dergelijke herhalingen kun je de reactie toch niet langer onderdrukken: weet Wolkers soms niets nieuws meer te bedenken?

Ergernis is er ook om het soms onzorgvuldig citeren, en daarmee raak ik een belangrijk punt in Wolkers' boeken: hij haalt veel uit de bijbel, de psalmen en de kerkelijke formulieren aan - ik denk dat die ‘bijbeltaal’ op veel lezers (van mijzelf weet ik dat zeker) een grote aantrekkingskracht heeft. Nu is citeren gevaarlijk als je niet alles zorgvuldig controleert, en daaraan

[p. 29]

moet het bij Wolkers wel eens ontbroken hebben. Nu kan ik me voorstellen dat de schrijver op wat hier volgt reageert met de stelling dat niet hij die fouten maakt, maar dat de door hem geschapen figuren dat doen. In die stelling zit veel waars, de roman heeft een eigen werkelijkheid en een eigen waarheid, maar het lijkt me toch dat je van een schrijver verlangen mag dat ‘fouten’, vooral als ze betrekking hebben op een door ieder controleerbare werkelijkheid, zo weergegeven worden dat duidelijk is dat er iets niet klopt.

Ik geef een paar voorbeelden. In ‘Dominee met strooien hoed’ (126) speelt de vader psalm 84 op het harmonium en samen met moeder zingt hij: ‘Zelfs vindt de mus een huis o Heer, de zwaluw legt haar jongskens neer, in 't veilig nest bij uw altaren...’. De laatste van deze drie regels begint in het eerste vers van de berijmde psalm zo: ‘In 't kunstig nest...’. Kunstig of veilig, het is nogal een verschil!

Een tweede voorbeeld. In het titelverhaal van Serpentina's petticoat (pag.36), denkt de ‘ik’ dat zijn vader, staande bij het lijk van oom Louis, het bijbeltje zal opslaan bij de ‘Openbaringen van Johannes’. In ‘De verschrikkelijke sneeuwman’ in dezelfde bundel (pag. 69) roept hoofdpersoon Herman uit: ‘Jullie met je openbaringen van Johannes’. Tweemaal Openbaringen, terwijl iedereen kan nagaan dat het laatste bijbelboek niet ‘Openbaringen’ maar ‘Openbaring’ heet.

Een derde voorbeeld. In Een roos van vlees is de vader van hoofdpersoon Daniël het type van de ouderwetse, bijbelvaste man. Op pagina 59 zegt die vader: ‘En uit die wanhoop leer je bidden met Paulus: Ik geloof, kom mijne ongelovigheid te hulp’. Die passage doet de bijbelvastheid van de vader geducht wankelen: een blik in Marcus 9 leert dat niet Paulus deze woorden ‘bidt’, maar dat een vader die een kind ‘met eenen stommen geest’ bij Jezus brengt ze uitroept. En waarom laat Wolkers, die toch steeds uit de Statenvertaling citeert, die prachtige derde naamval ‘mijner’ hier vervallen? Ook in een vierde voorbeeld komt Paulus ter sprake. In het begin van Terug naar Oegstgeest (12) schrijft de ‘ik’ dat zijn vader en moeder elk een deel vertegenwoordigen van de uitspraak van Paulus ‘Weest oprecht als de duiven en listig als de slangen...’. Ook daar is Paulus' naam ijdel gebruikt: de geciteerde woorden staan, maar dan wel in een andere volgorde, in Mattheus 10 vers 16, waar Jezus zegt: ‘zijt voorzichtig gelijk de slangen en oprecht gelijk de duiven’.

Soms staat Wolkers in ander opzicht met de bijbel op gespannen voet. In De junival (88) heeft de ‘ik’ na de dood van zijn moeder een afschuwelijk visioen: zij hangt aan een kruis genageld en zijn zuster staat erbij als ‘de treurende Maria Magdalena’. Johannes 19 vers 25 leert dat er drie Maria's bij het kruis stonden; van hen, mogen we aannemen, is Jezus' moeder het verdrietigst geweest. Toch noemt Wolkers hier Maria Magdalena. Doet hij dat vanwege de mooie, zangerig klinkende naam die de sfeer van een bewogen verhaal geen kwaad doet? - ik kan geen andere verklaring bedenken.

Soms is het verschil maar klein: Daniël zegt in Een roos van vlees (103) dat zijn jeugd vernieuwd wordt ‘als van een arend’, maar in psalm 103 vers 5 in de Statenbijbel staat ‘als eens arends’ - en zo staat het wel weer in De doodshoofdvlinder (pag. 120), waar Paul droomt over zijn vader die op zijn doodsbed ligt en deze woorden uitspreekt; in De hond met de blauwe tong (pag. 70) trilt vaders stem als hij leest ‘De stad was van zuiver goud, zijnde zuiver glas gelijk’, maar in Openbaring 21 vers 18 ontbreekt ‘van’. In Terug naar Oegstgeest (pag. 30) zegt vader ‘met brekende stem’ bij het graf van de overleden broer: ‘De Here heeft gegeven, de Here heeft genomen, de naam des Heren zij geprezen’, in Kort Amerikaans (123) zegt de vader precies hetzelfde tegen hoofdpersoon Erik na de dood van diens broer - maar in Job 1 vers 21 staat niet ‘geprezen’ maar ‘geloofd’. In De doodshoofdvlinder (147) wordt het begin van Johannes 15 vers 5 als volgt weergegeven: ‘Ik ben de wijnstok en gij zijt de ranken’ - maar in de Statenvertaling (in de meeste uitgaven daarvan althans) ontbreekt het woord ‘zijt’. En in ‘De wet op het kleinbedrijf’ (120) staat ‘de stem des roepende in de woestijn’ - wat mis je daar (zie Johannes 1 vers 23) de n van ‘roependen’!

Veel ‘bijbeltaal’ bij Wolkers - maar soms zou je willen dat het wat minder was. De manier bijvoorbeeld waarop hij ettelijke keren de ‘wonderbare spijziging’ gebruikt als ‘smaakmaker’ voor zijn verhalen doet vervelend aan. In De Hond met de blauwe tong (81) weet de vader van een ‘schamele oogst’ een ‘wonderbare spijziging’ te maken, in Een roos van vlees (187) wordt aan dit bijbelverhaal herinnerd als Daniël muisjes gebakken heeft, in De kus (233) gebeurt dat als het reisgezelschap in ‘Indië’ een maaltijdpakket meekrijgt - in De doodshoofdvlinder (77) het ineens de ‘wonderbare visvangst’ geworden. Niet zelden is ‘het geloof’ er duidelijk ‘bijgesleept’, zoals in Een roos van vlees (20), waar grote stukken ijs scheef omhoogsteken ‘als zerken op een kerkhof na de wederopstanding’. En ook in De doodshoofdvlinder (178), als Paul Jenny na jaren terugziet. De schrijver wil dat in gedragen statenbijbeltaal vertellen, maar het effect heeft iets koddigs: ‘En hij werd met innerlijke ontferming bewogen, dacht hij. En toelopende viel hij haar om haar hals en kuste haar.’

Tegenover dit alles moet gesteld worden dat Wolkers als weinig anderen de schoonheid van de bijbel- en de geloofstaal doet blijken. Soms brengt hij er aardige variaties op aan, zoals in ‘De wet op het kleinbedrijf’ (113), waar aan de lucht ‘zelfs geen wolkje ter grootte van een mannenvuist te zien was’ - een herinnering aan de ‘kleine wolk als eens mans hand’ uit 1 Koningen 18 vers 44, een deel van het verhaal over Elia bij de Kermel.

Ook buiten het ‘bijbelse’ vind ik zoveel aantrekkelijks in Wolkers dat mijn bewondering het glansrijk wint van mijn ergernisjes. Wie kan bijvoorbeeld zo meeslepend de sfeer van een bloedhete zomerdag beschrijven, zoals die te vinden is in De walgvogel? En veel aardige woorden zijn er, ‘schrieperig’ bijvoorbeeld in Brandende liefde (pag. 72, ‘door haar... schrieperig optreden...’) Ik dacht dat het een woord van Wolkers' eigen vinding was, maar een Bommelfan hielp me uit de droom: het stond, wist hij, al in Marten Toonders verhaal ‘De bovenbazen’, uit 1963. Dan maar weer gelet op andere dingen, de manier bijvoorbeeld waarop Wolkers speelt met de soms dicht in betekenis bijeenkomende woorden ‘zwalken’ (dobberen of dolen) en ‘zwalpen’ (‘golvende zich verheffen’). Een kruiwagen komt piepend ‘aanzwalken’ en er is (het gaat over de zee) ‘een lome zwalk aan de horizon’ (Perzik, 195 en 235). Op Bali laat de zee een ‘zwalkend gebruis’ horen, elders is dat zeegeluid een ‘bruisende zwalk’, maar het water ‘zwalpt’ over een bad (De kus, 333, en 353 en 338). Een verhaal apart zou wellicht kunnen zijn: Jan Wolkers en de dierenwereld. Ik had, voor zover ik me herinnerde, in een roman nog nooit gelezen over een ‘slijkspringer’ (een vissenfamilie, vertelt Van Dale me), maar bij Wolkers kwam ik het dier al zeker twee keer tegen: in De Perzik van onsterfelijkheid (223) en in Turks Fruit (197). En hoe fijntjes weet Wolkers in een overigens geladen boek als De doodshoofdvlinder (pag. 234) wat luchtige kritiek op de nieuwe psalmberijming te verwerken. Hoofdpersoon Paul zegt bij de begrafenis van zijn vader tegen de dominee dat hij het een schande vindt dat het ‘hijgend hert’ dat naar de ‘frisse waterstromen schreeuwt’ het veld geruimd heeft voor de ‘moede hinde’ die ‘naar het klare water smacht’. Een ‘versje uit een poëziealbum’, vindt hij, ‘onnozel gerijmel’. Zo is er vaak wel iets aardigs te vinden bij Jan Wolkers - maar vaak ook wel iets overdrevens, zoals in Turks Fruit (18), waar het crematorium in Velsen de ‘supermarkt van de dood’ heet. Zo eindig ik toch nog met ergernis!

(Met het oog op de vermelde paginacijfers noem ik hier de drukken waaruit ik die noteerde: Kort Amerikaans 36e druk 1976; Een roos van vlees 22e druk 1973; De hond met de blauwe tong (waarin ook ‘De achtste plaag’, ‘De wet op het kleinbedrijf’ en ‘Wespen’): 13e druk 1971; Terug naar Oegstgeest 23e druk 1981; Horrible Tango 12e druk 1977; Turks Fruit 28e druk 1973; De walgvogel 2e druk januari 1975; De kus 1e druk 1977; De doodshoofdvlinder 1e druk 1979; De perzik van onsterfelijkheid 1e druk 1980; Brandende liefde 1e druk 1981; De junival: 1e druk 1982; Het afschuwelijkste uit Jan Wolkers 2e druk 1970.
Serpentina's petticoat (waarin ‘De verschrikkelijke sneeuwman’) en Gesponnen suiker (waarin ‘Dominee met strooien hoed’) las ik in Alle verhalen van Jan Wolkers 1e druk 1981 - th).