Bzzlletin. Jaargang 13

[p. 75]

Brieven en commentaren

Schellebelle, 27 juni 1984

Geachte heren,

De door Camiel Hamans op p. 66 van Bzzlletin 116 geciteerde ‘vreemde tekst’ is inderdaad, zoals Fred Van Leeuwen op p. 100 vermoedt, een objet trouvé. Jan Hanlo vond hem waar hij hem zelf verstopt had: in zijn eigen werk. De tekst is slechts een transcriptie in geheimtaal van de titel en de eerste strofe van het uit 1946 daterende:

het spitse gras omzoomt d'ovalen
perken
mos begroent de grauwbegrinte
paden
en in metselwerk en zerken
vult het allengs naam en naden

F. Lodewick heeft ontdekt dat het tweede deel van ‘een paar vreemde teksten’ ontstaan is door eenvoudige verschuiving van letters in de volgorde van het alfabet. ‘Kf cfou’ is aldus de transcriptie van ‘je bent’. In de geciteerde tekst is dezelfde sleutel gebruikt. Alleen heeft Hanlo het resultaat van die verschuiving min of meer uitspreekbaar gemaakt door tussen twee medeklinkers telkens een a in te voegen.

Om de tekst te ontcijferen moet men de a's dus schrappen en de andere letters vervangen door de voorafgaande in het alfabet.

‘Hasabawafo’ wordt zo via ‘hsbwfo’ ‘graven’. Dat levert enkel in de woorden ‘panapapanu’ en ‘afasalafo’ een kleine moeilijkheid op omdat daar de cursieve a moet behouden blijven als transcriptie van de z.

Vanaf ‘faqazudam’ moet men de sleutel in de andere richting draaien: na schrapping van de a's vervangt men de letters door de volgende in het alfabet en, jawel hoor, ook ‘fraqazudam’ wordt zo via ‘fqzudm’ weer ‘graven’.

Jammer dat Jan Hanlo de commentaren bij zijn vreemde teksten niet meer kan lezen. Die zouden hem nogal wat binnenpret bezorgd hebben. ‘Onnederlands’ schrijft Hamans, ‘Nimmer staan er namelijk twee medeklinkers achter elkaar. Alle woorden bestaan uit een afwisseling van enkelvoudige klinkers en medeklinkers.’ (p. 66) Tja, hoe zou dat nu toch komen?

En Van Leeuwen meent de bedwelmende geur van poésie puré op te snuiven: ‘Dit is al verdacht dicht in de buurt van muziek.’ (p. 100) Verdacht inderdaad, want als men de troonrede in deze code zou omzetten, zou die niet minder muzikaal klinken. Met een regressief spelletje (terug naar de geheime boodschappen uit de spannende jeugdboeken van vroeger) heeft Hanlo de volmaakte poëzij binnen het bereik van doehetzelvers gebracht. Ik stel me voor dat de dichter van ‘ho poièètèès’ dat een leuke gedachte zou gevonden hebben. Anderzijds zouden de drukfouten in zijn door Hamans geciteerde tekst de op dat punt zo gevoelige Hanlo mateloos geërgerd hebben. In de gebruikte code wordt ‘gras’ immers geschreven als ‘faqazar’ en niet ‘foqazar’. En ‘omzoomt’ wordt niet geschreven als ‘nalijnanalas' maar als nalynanalas’. Die fouten heeft Hamans trouwens argeloos overgenomen uit de ‘Verzamelde gedichten’, vermoed ik. In elk geval staan ze in mijn uitgave van 1970 ook. Ik stuur daarom een kopie van deze brief naar Van Oorschot, in de hoop dat de fouten in een volgende druk gecorrigeerd worden.

Voor het overige heb ik uw Hanlo-nummer niet altijd met instemming maar vaak met veel genoegen gelezen.

Hartelijke groeten,

Willy Van Doorselaer

Dendermondse Steenweg 84

9208 Schellebelle

België

Naschrift

Ik ben niet goed in spelletjes heb ik al eens eerder betoogd. Het ontcijferen van geheimschriften is dan ook niet mijn sterkste zijde. Jeugdige liefdesbrieven in code begreep ik nooit. Veel geluk is zodoende aan me voorbijgegaan. Genoegen eveneens, zoals Van Doorselaer (VD) nu laat zien. Jammer, maar gelukkig is daar VD, die op knappe wijze mijn rommelige voorzet alsnog scorend afrondt. Een plaatsvervangend genoegen is nu mijn deel, maar niet als ik de triomfalistische grimassen zie die hij daarbij maakt.

Van Leeuwen ‘snuift niets bedwelmends op’, hij constateert echter slechts dat deze tekst dicht in de buurt van muziek komt. Is dat dan niet zo? Ik moet wel heel weinig van muziek, Lautpoesie en hun onderlinge relatie weten en begrijpen dat ik niet inzie wat VD hier wil beweren. Elke tekst op zo'n wijze bewerkt wordt poëzie, een gedicht van Hanlo, de troonrede en de naam Van Doorselaer (uzal cananaqaradakazadas).

Nonsenswoorden bestaande uit een opeenvolging van steeds een klinker en een medeklinker leveren nu eenmaal altijd hetzelfde muzikale effect op. Bedwelmend? Voor niet taalkundigen misschien. Voor Van Leeuwen en mij in elk geval niet, wij nemen ‘een paar vreemde teksten’ serieus en hebben geprobeerd via deze teksten, hoe speels ze ook ontstaan zijn, aan te geven dat het Hanlo ernst was met zijn onderzoek naar de structuur van de taal. Niets chaos of toeval, daar draaide het om. Vandaar mijn opmerking over de onnederlandse structuur. Wat is daar zo lachwekkend aan? De structuur is artificieel en onnederlands. VD toont het ten overvloede nog eens aan. VD vreest dat Hanlo mateloos geërgerd zou zijn door twee drukfouten (zetfouten zou beter zijn) in de door mij geciteerde tekst. Dat zou kunnen; ik denk dat hij eerder de hand in eigen boezem zou steken, als ‘foqazar’ tenminste fout is. De andere fout is geen fout, maar een misverstand bij VD. Deze blijkt immers niet te weten dat de een na laatste letter van het klassieke Nederlandse alfabet ij luidt en niet y. Hanlo wist dit wel en gebruikte in de derde van de ‘vreemde teksten’ dit eerste teken dan ook driemaal, zoals VD zelf had kunnen constateren. In de hier ter discussie staande tekst dient daarom ‘nalijnanalas’ te blijven staan. Ik hoop dat Van Oorschot BZZLLETIN leest en zodoende de voorgestelde correctie niet overneemt.

‘Foqazar’ zou een fout kunnen zijn, het is er dan wel een die Hanlo zelf heeft laten zitten in de bij zijn leven verschenen eerste druk van de Verzamelde Gedichten (1958), die ik geciteerd heb (zie noot 43). In deze uitgave verschenen deze gedichten uit 1956 voor het eerst, met de door VD veronderstelde fouten. Of hij daarover Van Oorschot lastig gevallen heeft of dat hij deze versie geaccepteerd heeft, of dat hij deze eigenhandig gemaakt heeft, weten we, zolang het brievenboek niet verschenen is, niet. VD's gezeur over vermeende citeerfouten van anderen verhindert hem de balk in zijn eigen oog te zien. Hij suggereert dat Van Leeuwen het over poésie puré heeft. Van Leeuwen gebruikt zelfs de woorden poésie pure niet. ‘Poésie puré’ komt uit het interview dat Hans Krol in 1962 met Hanlo gehad heeft. Toen dit stuk in In een gewoon rijtuig opgenomen werd, heeft Hanlo zelf bij het laatste accent een noot toegevoegd: ‘Ik mag dit van de toen zeer jeugdige Hans Krol laten staan. Het was een zetfout.’ (p. 256). Het is niet netjes grapjes van een ander als van jezelf op te dienen. O, zo! Overigens zeer bedankt voor de ontcijfering van deze ‘vreemde tekst’.

Camiel Hamans

[p. 76]

Jacques Kruithof
Het vervalsen van de werkelijkheid

In BZZLLETIN 117 stond onder de titel Het uitdunnen van de werkelijkheid het verslag van een gesprek dat Graa Boomsma heeft gevoerd met de schrijver J. Bernlef. Daarin kondigt de auteur aan dat hij over een recensie die ik eens aan een minder geslaagde roman van hem heb gewijd, een kort verhaal wil schrijven. Zoiets is natuurlijk heel aardig, maar de manier waarop Bernlef mijn kritiek samenvat, doet vrezen dat het ofwel geen goed verhaal zal worden, ofwel niet over mijn bespreking zal gaan.

Precies als sommige van zijn boeken begint zijn commentaar veelbelovend, en eindigt het twijfelachtig. Hij zegt: ‘de kritiek van Jacques Kruithof op Onder ijsbergen is de meest geniale die ik onder ogen kreeg. Hij stond in Vrij Nederland. Die recensie heb ik bewaard omdat ik er nog eens een kort verhaal over wil schrijven. Zijn redenatie was fantastisch. Hij zei: Onder ijsbergen roept de titel Onder professoren op, Hermans heeft ook eens een boek, Nooit meer slapen, over het hoge Noorden geschreven, de Emmaüsgangers uit De maker komen weer voor in Onder ijsbergen.

Conclusie: Bernlef heeft met Onder ijsbergen een vervalsing, of pastiche, gemaakt van Nooit meer slapen. Dat vind ik nu echt knap verzonnen.

Stapelgek ben je als je zo'n conclusie kunt produceren’.

Als een van mijn studenten met een dergelijk uittreksel aan komt dragen, spreek ik hem ernstig toe over de juistheid van zijn studiekeuze, of over de mogelijkheid om bijlessen te volgen in excerperen. De ‘redenatie’ die Bernlef hier in een kreupel syllogisme onderbrengt, en de ‘conclusie’ die hij daaruit trekt, zijn geheel en al door hemzelf bedacht, zodat we met een vervalsing, of voor mijn part een pastiche van mijn artikel te maken hebben. In een verhaal is mij dat best, maar een interview is geen fictie, en wordt geacht in een fatsoenlijke verhouding tot de werkelijkheid te staan.

Om te beginnen ben ik niet stapelgek genoeg om de ‘valse’ Emmaüsgangers van Vermeer te verwarren met de echte van Rembrandt. Evenmin ben ik dermate van slag dat ik twee boeken met elkaar in verband breng omdat het ene in Noorwegen en het andere op Groenland speelt. Ik heb gewezen op de ‘hermansiaanse snit’ van Onder ijsbergen: de queeste, de vader-zoon-relatie, het taalprobleem, de onmogelijke opdracht, en daar heb ik mijn verbazing over uitgesproken. Vervolgens heb ik uitgelegd dat er in deze roman een paar dingen niet kloppen, en dat ik daar ook verwonderd over was, want Bernlef heeft de reputatie van zorgvuldig te zijn.

Blijkbaar moet ik daaraan gaan twijfelen. Het komt wel vaker voor dat een schrijver niet of slecht leest wat je over zijn werk te berde brengt. Dan zeggen ze iets wat kant noch wal raakt, zoals indertijd A. Koolhaas en onlangs Van der Heijden (voorheen Canaponi), om me tot eigen ervaringen te beperken. Maar deze heren waren woedend, en dan wil ik wel eens wat door de vingers zien.

Voor Bernlef geldt dat excuus niet, twee jaar na dato, en bij een boekbespreking die hem weliswaar op de vingers tikt, maar zonder venijn. Als hij per se een verhaal over mijn kritiek wil schrijven, laat het dan gaan over een schrijver die, zoals ik in Vrij Nederland heb uitgelegd, brieven op verkeerde tijdstippen laat schrijven en bestellen, en daarmee zijn eigen intrigue grondig bederft, of over een schrijver die heel goed Willem Frederik Hermans na kan doen maar dat niet weten wil, of over een dichter in de trant van Gerrit Kouwenaar, die dat niet in de gaten heeft.

Zo'n verhaal zou heel goed De maker kunnen heten, of Onder valsemunters, en uiteraard nog beter: Het uitdunnen van de literatuur.