Bzzlletin. Jaargang 13

[p. 32]

Het feit dat ik schrijf, tekent mijn optimisme
Jan Kees van de Werk in gesprek met Chinua Achebe

Chinua Achebe is de nestor van de Engelstalige Afrikaanse literatuur. Zijn in de jaren vijftig en zestig geschreven romans behoren tot de klassieken van de geschreven Afrikaanse literatuur. De romans van Chinua Achebe bestrijken chronologisch de ontwikkelingen in Nigeria vanaf de koloniale kennismaking, de culturele en politieke confrontatie met Europa, aan het einde van de vorige eeuw, toten met de in 1960 verworven onafhankelijkheid met haar neo-koloniale teleurstellingen. Zijn romans overschrijden door de literaire behandeling van de onderwerpen de geografische grenzen van het beschreven gebied. Het werk van Achebe wordt dan ook in heel Afrika met een grote mate van herkenning gelezen. Zijn oeuvre heeft een richting-gevende invloed uitgeoefend op de nog betrekkelijk jonge (geschreven) Afrikaanse literatuur.

De basis van dit artikel werd gelegd door een gesprek in Berlijn (1979) en een interview in Nsukka (Nigeria) waar hij aan de universiteit literatuurwetenschap doceert (1980). Terugkerende thema's waren: De functie van de literatuur en de culturele politieke dialoog tussen Europa en Afrika.

Chinua Achebe werd in 1930 in oostelijk Nigeria, het land van de lbo, geboren. In een omgeving waar de tradities van het verleden nog voor velen de dagelijkse realiteit bepaalden, genoot hij een Christelijke opvoeding. Zijn doopnaam luidde Albert Chinualomogu. Hij groeide op in de verwarrende situatie die zich in zijn naam weerspiegelde. De confrontatie tussen de Christelijke cultuur en de lbo-beschaving. Zijn opvoeding voltrok zich op, wat hij zelf noemt, het ‘kruispunt der culturen’. Een kruispunt dat dwars door zijn vroegste herinneringen loopt en later bepalend zal blijken voor de synthese waarmee Achebe zich op het breukvlak van twee levensfilosofieën in evenwicht tracht te houden. Een balans die pas bereikt wordt door het verleden weer dat gewicht toe te kennen dat het door de culturele gelijkschakeling ontnomen was.

Chinua Achebe weet nog dat de bekeerden zichzelf ‘de mensen van de kerk’ en de anderen ‘de mensen van het niets’ noemden. Een zelfvernietigende veroordeling die zich op alle fronten voordeed: van het verwerpen van de goden tot het primitief vinden van eigen gebruiksvoorwerpen. Schalen en potten van klei werden alleen in de hutten van de ‘heidenen’ aangetroffen. Het eigen handwerk was inferieur. De desintegratie van eigen denken en doen, het verder uiteenvallen van eens vertrouwde referentie-kaders voltooiden de totale culturele vervreemding. Achebe herinnert zich bijvoorbeeld hoe tot ontsteltenis van zijn vader, een man van de kerk, en generatiegenoten ter opluistering van een Christelijk feest Nigeriaanse dansen opgevoerd werden. Een ongepaste vermenging van de Christelijke zeden met het verachte verleden. Chinua Achebe herstelt in zijn eerste boeken de gefragmenteerde fundamenten van het verleden, waarop het zelfrespect weer herwonnen kan worden.

In 1958 verscheen zijn eerste roman Things Fall Apart (Alles valt uiteen) waarmee de Nigeriaanse literatuur zich onmiskenbaar in de Engelse taal manifesteerde. Met de publikatie van deze roman werd de Engelstalige Nigeriaanse literatuurtraditie, die zich in de jaren vijftig al schoorvoetend in beweging had gezet, beslissend beïnvloed. Alles valt uiteen zou later zelfs als het archetype van de Afrikaanse roman beschouwd worden. Een Afrikaanse wereld, herschapen in een Europese taal, in het klassieke conflict met de Europese wereld. Een indrukwekkend eerherstel van de prekoloniale tijd. Een hommage van Achebe aan zijn voorouders, zonder in een vervlakkende verheerlijking van het verleden te vervallen. Achebe: ‘We mogen niet doen alsof ons verleden een lange kleurrijke idylle was.’

Chinua Achebe.

Cultuur is natuurlijk nooit een statische situatie. Een in stilstand gesteven waarde- en normenstelsel. Chinua Achebe beschrijft in zijn werk de interne morele verschuivingen die zich geleidelijk binnen de Ibobeschaving voltrokken. Een onvermijdelijke ontwikkeling waardoor, ook in de prekoloniale tijd, vertrouwde denkbeelden uiteenvielen en aanpassing vereist was. Veranderingen die door krachten van binnenuit of door beïnvloeding van buitenaf op gang gebracht worden. Een natuurlijke dynamiek waardoor een integere integratie van oude patronen en vernieuwende variaties tot stand komt. Uit het werk van Achebe spreekt steeds weer de wens dat, ondanks de desintegrerende catastrofale confrontatie, het culturele conflict zich tot een verrijkend compromis ontwikkelt, waarin het waardevolste van de twee systemen verenigd wordt.

Als ik God was, zou ik de acceptatie van raciale inferioriteit, om welke reden dan ook, het ergste vinden. Het is te laat om er kwaad over te worden of om er anderen de schuld van te geven, hoezeer ze die schuld en veroordeling ook verdienen. Wat wij moeten doen is terugblikken en proberen te achterhalen waar we de verkeerde weg insloegen, waar de regen ons begon te geselen.

Chinua Achebe schreef deze regels in zijn essay De roman-

[p. 33]

schrijver als leraar (1965). Een artikel waarin hij beschrijft hoe tijdens de Christelijke koloniale overheersing de ‘bekeerden’ zich schaamden voor het inferieure in zwart heidendom gedompelde verleden. Een deformatie van de Afrikaanse psyche, op de ruïneuze restanten waarvan de Afrikaanse geschiedenis pas met de verlossende komst van de blanke beschaving zou beginnen. Een idee dat zich volgens Achebe zo hardnekkig in het gedachtenleven vastgezet heeft, dat het in variërende vorm nog steeds zijn verleden-uithollende invloed uitoefent en de denigrerende dunk van de eigen prekoloniale geschiedenis in stand houdt. Hij beschouwt het als zijn taak de lezer middels zijn romans duidelijk te maken dat het verleden niet ‘een lange barbaarse nacht was waaruit de eerste Europeanen hen, door Gods wil, bevrijdde’.

U heeft eens gezegd dat u met uw boeken onder meer duidelijk wilde maken dat begrippen als ‘cultuur’ en ‘beschaving’ niet pas hun intrede deden met de komst van de blanken. Is het anno 1980 nog steeds nodig de mensen ervan te overtuigen dat Afrika zijn eigen culturele achtergrond heeft?

Vergeet niet dat de koloniale krachten onze cultuur vierhonderd jaar onder druk hebben gezet. Van het begin hoorden we: ‘Jullie hebben geen beschaving, godsdienst en geschiedenis. Wees blij dat wij er zijn om jullie uit de donkere primitieve tijden naar het beschaafde licht te leiden.’ Er zijn nog steeds mensen, Afrikanen en Europeanen, die als gevolg daarvan denken dat er geen alternatief zou zijn voor de Westerse technologische cultuur.

Maar u bent zich na de romans Een wereld valt uiteen en Pijl van God (Arrow of God), waarin u de geschiedenis van uw Ibovolk herschept, meer gaan richten op de actuele politieke problematiek. Is uw rol als schrijver dan niet veranderd? Hoe beschouwt u uw verantwoordelijkheid als schrijver?

Ik til net zo zwaar aan de verantwoordelijkheid van de schrijver als aan die van een leider, een politicus of een priester. De schrijver is een leraar, een leider. Hij kan, ten goede of ten kwade, een enorme invloed op de maatschappij uitoefenen. Daarom stel ik aan hem dezelfde eisen. Hij zal zijn taak zeer serieus moeten nemen, zonder overigens plechtstatig te worden en humor uit te sluiten.

Ik geloof niet dat mijn rol in principe gewijzigd is. Hoewel de onderwerpen van de schrijver natuurlijk wel veranderen, naarmate de maatschappij zich ontwikkelt. Welnu, na de onafhankelijkheid bleken onze politieke leiders niet dié structurele omwentelingen te stimuleren, die het volk van hen verwachtte. Zodat ik als schrijver verplicht was, mijn kritiek in een meer actuele terminologie en plaats van handeling te gieten. Maar dat was toch een meer kwantitatieve dan een kwalitatieve verandering, omdat beide benaderingen in hun tijd en context gezien op hetzelfde neerkomen. Vóór de onafhankelijkheid was de georganiseerde ontkenning door de blanken van onze eigen geschiedenis en cultuur, een politiek instrument ter onderdrukking van een volk, waardoor ik de nadruk legde op de waarden van onze culturele achtergrond. Dat was toen een belangrijk politiek/sociaal onderwerp. En zoals ik al vele malen gezegd heb: De Afrikaanse schrijver die de grote politieke en sociale problemen van zijn tijd probeert te omzeilen, gedraagt zich als de absurde figuur in het Ibospreekwoord die zijn brandende huis verlaat om achter een rat aan te jagen die de vlammen ontvlucht.

De plaats van de schrijver is middenin de actie. Als hij zich in het rustige vaarwater van de beschouwende toeschouwer begeeft, zal hij alleen wat kanttekeningen bij de gebeurtenissen kunnen plaatsen of slechts in staat zijn een van de praktijk geïsoleerd commentaar te schrijven. Objectiviteit bestaat niet en wordt ook niet verworven door je te onttrekken aan het woelige tij van de actie.

Als we de Europese en de Afrikaanse literatuur vergelijken, vindt u dan dat de Europese schrijver in het algemeen, vanuit een ander verantwoordelijkheidsbesef werkt dan zijn Afrikaanse collega?

Ik heb weleens gezegd dat ik kunst terwille van de kunst beschouw als een van de vele geparfumeerde hondedrollen. Ik bedoel daarmee dat de kunst in Afrika altijd in dienst van de mensen moet staan. Onze voorouders creëerden hun mythen, verhalen en legenden ten behoeve van de mensen, zonder daarbij overigens de individuele vreugde van de persoonlijke creatie uit te sluiten. Zj maakten hun beelden van hout, terra cotta, steen en brons die inhoudelijk aansloten op de eisen van hun tijd. Ik opereer in het verlengde van mijn voorouders. Kunst behoort ons allen toe en heeft een belangrijke, al dan niet corrigerende, maatschappelijke functie. Kunst is nooit geïsoleerd van de maatschappij en moet voor iedereen toegankelijk zijn.

Min of meer generaliserend kun je toch wel constateren dat er in het westen een stroming bestaat die woorden als nut en gebruikswaarde met betrekking tot kunst als godslasterlijk beschouwt. Kunst is voor hen tot God verheven en zijn wegen zijn ondoorgrondelijk, zodat vragen naar het hoe en waarom geen zin hebben en storend werken op de priesters van de kunst. Deze kunst staat natuurlijk ver van het volk af en is uitsluitend toegankelijk voor een kleine groep gelovigen: Kunst terwille van de kunst kortom, de individuele ivoren toren waarin het contact met het publiek niet meer centraal staat. Men werkt alleen nog voor zichzelf.

Rondreizend in Nigeria had ik toch erg veel moeite literatuur in verband te brengen met de vaak uitzichtloze, armoedige situatie zoals die zich vooral in de krottenwijken van de grote steden toespitst. De literatuur leek zo ver af te staan van de mensen.

Het lijkt inderdaad nogal traumatisch. Maar er is wel degelijk verband tussen literatuur en de situatie van vuiligheid en armoede waar u het over heeft. De bestaande armoede, de diepe en brede kloof tussen arm en rijk, is het resultaat van verkeerde prioriteiten en sociale waarden. En dat zijn tenslotte toch de onderwerpen waar de literatuur zich mee bezig moet houden.

De meeste schrijvers zijn verstokte critici van hun medemensen en de maatschappij, een houding die voortkomt uit hun veelvoudige visie, hun natuurlijke scepsis en individualiteit. Schrijvers zijn geen voorlichtingsambtenaren van de regering of publiciteitsmedewerkers. Toon een schrijver de glinsterende skyline van een groeiende stad en hij zal naar beneden kijken, naar de overlopende, smerig stinkende open riolen. Verwijs hem naar de sierlijke lijn van de betonnen en aluminium constructie van over elkaar heen glijdende wegen en hij zal de bedelaar ontdekken die op prehistorische wijze onder de brug slaapt. Dat is de aard van de schrijver en zijn kracht. Als men hem anders wil laten zijn, wenst men hem impotentie toe en wil met de maatschappij de volheid van zijn kritisch kreatief vermogen ontnemen. Een schrijver die met perfect aansluitende pas in de optocht blijkt mee te lopen is het aan zijn koppige karakter verplicht met slepend voetgeschuifel de mars te ontregelen. Als hij met anderen gaat dansen, zal hij geneigd zijn - met het oor van zijn gedachten - het ritme van een andere drummer te horen. Om met de schrikwekkende woorden te spreken van Joyce Gary: De schrijver is gedoemd vrij te zijn.

U schrijft veel over de confrontatie tussen Afrikaanse waardesystemen en het westen. Denkt u dat er vanuit een open dialoog een integer compromis tussen beide culturen gevonden kan worden?

Vanaf het moment dat men het principe van gelijkheid accepteert tussen de beide systemen kan er een dialoog ontstaan. Op dit moment is er geen sprake van enige dialoog omdat Europa het idee van bondgenootschap, dat gelijkwaardigheid met andere culturen veronderstelt, niet accepteert. Europa praat en praat maar, zonder te luisteren. Maar er bestaat geen eenrichtings-dialoog. Als je een echte dialoog wilt, zul je moeten accepteren dat een ander ook wat te zeggen heeft. Vanaf dat moment zal er zeker een nuttige en vruchtbare dialoog tussen Europa en Afrika ontstaan. Ik ben verbijsterd dat men blijkbaar de mogelijkheden tot verrijking van beide partijen nog steeds niet inziet.

De relatie tussen Europa en Afrika is al oud en van bijzondere aard. De kusten van Noord-Afrika en Zuid-Europa beïnvloedden elkaar en creëerden het begin van de moderne Europese beschaving. Later betrok Europa Afrika op een wat minder gelukkige wijze in het tragische huwelijk van de Slavenhandel met het Kolonialisme, waarmee de basis gelegd werd voor het

[p. 34]

moderne Europese en Amerikaanse industrialisme. Als de dichter Leopold Senghor zingt over Afrika dat met een navelstreng aan Europa vastzit, is hij misschien wat over-sentimenteel over de relatie, waardoor hij de geschiedenis van wrede vijandigheid ten onrechte zuivert door het weldadige moederkind beeld. Maar in wezen heeft hij gelijk.

De kern van het probleem is dat geen enkele definitie van bondgenootschap de idee van gelijkwaardigheid kan uitsluiten. En de Europeanen blinken nu juist opzienbarend uit in het onvermogen gelijkwaardigheid in anderen, speciaal Afrikanen, te erkennen. Natuurlijk wordt het woord ‘bondgenootschap’ als slogan te pas en te onpas in de politieke retoriek gebruikt. Maar iedereen die enigszins twijfelt aan de werkelijke betekenis, hoeft alleen maar herinnerd te worden aan de woorden van de Engelse gouverneur van voormalig Rhodesië die in de jaren vijftig het bondgenootschap tussen zwart en blank in zijn gebied definieerde als het bondgenootschap tussen het paard en zijn berijder. De brute verwoording van dit standpunt zal ongetwijfeld verstandige, blanke mensen afschrikken en ze zullen er zich verontwaardigd niet in herkennen. Toch geloof ik dat dit echt de fundamentele houding van Europa tegenover Afrika was en is, hoewel een meer beleefde formulering mogelijk is. Zelfs de uitdrukking van de metafoor in mens-dier is niet nieuw of toevallig.

Laten we er geen misverstand over laten bestaan. In de confrontatie van de blanke met de zwarte, heeft de blanke maar één simpele keus: De menselijkheid en gelijkwaardigheid van de zwarte accepteren of deze verwerpen en hem als een lastdier te beschouwen. Er is geen andere tussenweg dat die van intellectuele woordspelletjes en uitvluchten. Eeuwenlang heeft Europa gekozen voor het ‘beestachtige’ alternatief dat automatisch de mogelijkheid van dialoog uitsloot. Je kunt wel met een paard praten maar je wacht niet op een antwoord. Dankzij de mythen die door de blanken gecreëerd zijn om de neger te de-humaniseren in de loop van de laatste vierhonderd jaar - mythen die misschien een psychologisch, in ieder geval economisch comfort voor Europa hebben opgeleverd - is de blanke blijven praten en praten en heeft hij nooit geluisterd omdat hij altijd gedacht heeft tegen een sprakeloos beest gesproken te hebben. Toen Wole Soyinka (Nigeriaans auteur JKvdW) zijn inmiddels beroemd geworden poging deed de Négritude-beweging (een in de jaren dertig opgekomen culturele beweging ter bevestiging van de indentiteit van de neger JKvdW) als belachelijk van de hand te doen, door er op te wijzen dat een tijger ook niet over zijn Tigritude praat, pareerde Leopold Senghor - een van de oprichters - op adequate wijze met het antwoord dat een tijger niet praat. Waarschijnlijk ging door de eenvoud, de diepzinnigheid van dat antwoord voor veel mensen verloren. De neger praat en praten is een maatstaf voor zijn menselijkheid.

Er is één restrictie die ik graag maak, omdat zij de mogelijkheid in zich heeft het probleem van de dialoog op te lossen. Ik denk aan de zekere ambivalente nieuwsgierigheid van de blanke naar de Afrikanen. Een nieuwsgierigheid die enige hoop biedt. Laten we hopen dat de blanke zo nieuwsgierig is naar de zwarte, dat hij ooit op een dag leert te luisteren. Hoewel het gevaar groot is dat de blanke, die al zoveel uitvluchten heeft gevonden en gebruikt om de dialoog te stimuleren of te vervangen, hiermee tot in het oneindige door zal gaan. Eén van de beproefde ontwijkingen van de dialoog is het fenomeen van de deskundige of de buitenlandse correspondent. De blanken sturen er iemand op uit om het land te bezoeken, kennis te maken met de geest van de zwarte mensen en al het nieuws naar huis te brengen: Priesters, soldaten, handelaren, journalisten, wetenschappers en romanciers. Begrijp me niet verkeerd. Het zou verkeerd zijn iedereen over een kam te scheren. Veel Europeanen hebben erg veel bijgedragen aan het begrip van Europa voor Afrika. Maar we spreken over dialoog en die kan zelfs niet vervangen worden door de meest briljante monoloog.

De in de Europese monoloog verpakte vooroordelen beïnvloeden natuurlijk ook de taal waarin het vooroordeel verwoord wordt. Bent u daar gevoelig voor? Ik denk bijvoorbeeld aan het door het vooroordeel negatief geworden woord ‘inboorling’.

Ja, ik haat het woord ‘stam’ bijvoorbeeld. Dat woord heeft allerlei onplezierige en onsmakelijke bijbetekenissen gekregen. Een woord is tenslotte wat je ervan maakt. Europa heeft dit woord door het slijk van het misbruik gehaald. Het woord ‘stam’ wordt geassocieerd met irrationele wilden die schreeuwen en met speren gooien. Een stam is primitief en slecht. Als er conflicten zijn in Afrika, wordt er in de media ook meteen over stammenrivaliteit gesproken. Het woord is doorde media gemanipuleerd om een gewone groepsverbondenheid in een conflict, negatiever te laten klinken dan bijvoorbeeld de onderlinge verbondenheid van de Engelsen in conflict met de leren. Een ander voorbeeld van een instinctief misbruik van woorden is het verschil tussen taal en dialect. Tijdens een cultureel festival in Berlijn (Horizonte 1979), stond er in een van de Duitse kranten dat de directeur het publiek welkom heette in vier wereldtalen en drie Afrikaanse dialecten. Iemand die zoiets schrijft, associeert het begrip taal niet met Afrika. Taal is een geavanceerd Europees communicatiemiddel, maar in ongeletterd Afrika gebruiken ze een dialect. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld ook voor het gevoelsmatige verschil tussen het woord cultuur en folklore; Europese cultuur en Afrikaanse folklore.

Over taal gesproken: U schrijft vrijwel altijd in het Engels, een taal die u volledig beheerst en plooit naar de Iboverbeeldingswereld en taaltechniek.

Vanaf het moment dat Europa honderd jaar geleden Afrika onder zichzelf verdeelde, hadden we geen keuze meer. De Engelse taal werd ons opgedrongen. Maar het Engels werd ook een taal waarin we ons weer uit de koloniale situatie hebben kunnen praten. Ik heb een dubbele taalerfenis, waar ik mijn voordeel mee doe. Mijn romans schrijf ik in het Engels, sommige gedichten en toneel in het Ibo.

Cultuur is het gevarieerde en beweeglijke totaal van de door de gemeenschap gedeelde reacties op haar omgeving, op basis waarvan het sociale verkeer geregeld de normen en waarden die aan de betreffende maatschappij ten grondslag liggen. De culturele identiteit wordt bij uitstek in de taal tot uitdrukking gebracht. Een veel en heftig besproken onderwerp is dan ook in hoeverre Afrikaanse literatuur in de eigen taal dan wel in de, inmiddels veelal als nationaal ervaren, Europese talen geschreven moet worden.

Onder de koloniale druk vielen de lokale strukturen uiteen en liep de sociale organisatie vast op de met blind geweld ingevoerde Europese culturele tradities. Vanuit de Eurocentrische kolonisatie bevoorrechtte de onderwijspolitiek natuurlijk ook de Europese taal waarin de Europese ethos besloten ligt. In de Britse koloniën werd de beheersing van het Engels een voorwaarde tot bestijging van de nieuwe sociale ladder. Het Engels was het instrument ter verkrijging van macht en geld (de betere banen), de beheersing van de Engelse taal gelijk aan de indentificatie met de blanke en zijn achtergrond. Kortom het Engels verwerd tot een statussymbool, superieur aan de eigen talen. Dezen erodeerden voor de klasse der Engelssprekenden tot primitief ongeletterd gemompel. De sociale verbrokkeling van de tribale culturen verliep min of meer langs de taallijn. De kloof tussen de geletterden en de anderen verbreedde zich tot de afgrond tussen de cultuurloze inboorling en de ‘beschaafde’ blanke.

Chinua Achebe schrijft in een artikel over zijn taak als schrijver:

...Het ergste dat welk volk ook kan overkomen is het verlies aan eigen waardigheid en zelfrespect. Het is de taak van de schrijver om te helpen dat terug te winnen, door in menselijke bewoordingen te laten zien wat er met hen gebeurd is, wat zij verloren hebben.

Is het nu wel mogelijk om als schrijver aan het herstel van de eigen culturele identiteit en waardigheid bij te dragen in een taal waar die specifieke cultuurkenmerkende waarden niet in opgeslagen zijn? Is het Engels, getrokken uit een vijandig wereldbeeld, in staat Afrikaanse aspiraties vast te leggen?

Chinua Achebe stelt wat hem betreft, nuchter de realiteit van de gesproken en geschreven aanwezigheid van de Engelse taal vast en wijst zakelijk op het voordeel dat de vele etnische groepen dankzij het Engels uit het isolement van hun verschillende taalgebieden kunnen komen. ‘Als het (Engels) er niet in slaagde hen een lied te geven, gaf het hen in ieder geval een taal om in te zuchten.’ Een feit is dat het Engels zich in de voor-

[p. 35]

malige Britse West-Afrikaanse gebieden tot een lingua franca ontwikkeld heeft. De Engelse taal is, door de gebruikers gevormd naar de Afrikaanse omgeving en de nieuwe situatie, een zelfstandig leven gaan leiden.

Chinua Achebe heeft als geen ander overtuigend aangetoond dat het eigen lied wel degelijk in de Engelse taal getoonzet kan worden. Hij is erin geslaagd karakteristieke Ibofilosofieën en de typerende wijze waarop deze in de Ibotaal onder woorden gebracht worden, in het Engels te herscheppen. Lenige linguïstische transposities van ideoom, struktuur en ritme modelleren de taal tot een verrijkende variant op het reguliere Engels. De architectuur van Achebe's Engels en de verbale verbeelding, bepalend voor de bouwstijl van zijn taal, is typisch Ibo. Zelf zegt hij:

Ik beweer dat zij die de grenzen van het Engels willen verleggen opdat het Engels aangepast wordt aan Afrikaanse gedachtenpatronen, dat vanuit een beheersing van het Engels moeten doen en niet vanuit een onkunde van het Engels. ... Dat kan leiden tot slecht Engels dat geaccepteerd en verdedigd wordt als Afrikaans of Nigeriaans.

Achebe beschouwt de Engelstalige Nigeriaanse literatuur als de nationale literatuur die de tribale grenzen doorbreekt waarbinnen zich de etnische literatuur in het Ibo, Haussa, Yoruba, enzovoort, ontwikkelt. De spanning tussen het conventionele Engels en de Afrikaanse ervaring, dwingt de schrijver de grenzen van de Engelse taal vanuit de filosofische kracht van Afrikaanse gedachtenpatronen te verleggen.

Een opvallende traditionele taaltechnische karakteristiek van de Ibotaal die Chinua Achebe in het Engels plooit, is het overvloedig gebruik van spreekwoorden tijdens de conversatie. ‘Bij de Ibo staat de kunst van het converseren erg hoog aangeschreven en spreekwoorden vormen de palmolie waarmee woorden gegeten worden.’ Het spreken is een sociaal ritueel dat zich volgens rethorische regels ontrolt. Een rijke orale traditie waarbinnen het spreekwoord een ereplaats inneemt. Voorvaderlijke ervaring en tribale tradities zijn in de spreekwoorden opgeslagen. De gezegden verwoorden in suggestieve regels de sociale normen en etnische waarden van de Ibomaatschappij en bezweren het onbekende in een bevattelijke beeldspraak.

In 1964 kwam zijn derde roman Pijl van God uit, die echter aansloot op zijn eerste boek Alles valt uiteen. De koloniale aanwezigheid heeft in Pijl van God inmiddels vaste grond onder de voeten gekregen, maar het wezenlijke verschil met Alles valt uiteen schuilt in de andere benadering van en reactie op veranderingen die zich in de directe omgeving voltrekken. Okonkwo, de hoofdpersoon van Alles valt uiteen, weigert deze veranderingen te accepteren. Hij breekt zijn nek op de eigen onbuigzaamheid en valt uiteen. Ezeulu, de hoofdpersoon van Pijl van God, evenwel ziet en erkent de waarde van verandering. Ik citeer Chinua Achebe:

Hij is tot op zekere hoogte bereid zich met het nieuwe te verenigen, tot waar zijn waardigheid in het gedrang komt. Dat kan hij niet aanvaarden; hij is erg trots. ... De tragedie is dat beiden (Okonkwo en Ezeulu) op het zelfde uitkomen, hetzelfde rottige resultaat. Dus, er is geen ontsnapping mogelijk, of je de verandering nu accepteert of niet...

De romans Een wereld valt uiteen en Pijl van God beschrijven de desintegratie van de traditionele Nigeriaanse (Ibo-) cultuur aan het eind van de vorige en het begin van deze eeuw. In 1960 verscheen Weerzien met vreemden (No Longer at Ease, 1960), Achebe's tweede roman, maar in inhoudelijke chronologie aansluitend op Pijl van God, waarin Chinua Achebe de meer actuele spanning tussen traditie en nieuwe normen, tussen hedendaags idealisme en door maatschappelijke veranderingen geperverteerde tradities, behandelt.

De hoofdpersoon uit Weerzien met Vreemden Obi Okonkwo is de kleinzoon van de roemruchte Okonkwo uit Een wereld valt uiteen. De oude Okonkwo dankte zijn maatschappelijke prestige aan de verworven traditionele titels en zijn onvoorstelbare moed en kracht. (‘Okonkwo was vermaard in alle negen dorpen en zelfs daarbuiten. Zijn roem berustte op solide persoonlijke prestaties.’) Kleinzoon Obi was op een andere manier de trots van zijn clan:

Hij is de kleinzoon van Ogbuefi Okonkwo, die het zonder hulp tegen de blanken opnam, en stierf in het gevecht. ... Vandaag is grootheid anders. Titels hebben geen waarde meer; noch grote schuren, noch het aantal vrouwen en kinderen dat je bezit. Grootheid is tegenwoordig in de dingen van de blanken. En zo zijn ook wij anders geworden. Wij zijn de eersten geweest van al onze negen dorpen om onze zoon naar het land van de blanken te sturen.

Grootvader noch kleinzoon Okonkwo ontkomen, ieder op eigen wijze, aan een persoonlijke nederlaag in het gevecht met de veranderende maatschappij en de andere eisen aan haar bewoners. Grootvader Okonkwo bezweek omdat hij niet mee wenste te buigen onder de druk der veranderingen. De kleinzoon valt ten prooi aan zijn gebrek aan standvastigheid en zijn culturele tweeslachtigheid. Hij personifieert op tragische wijze de sociale paradox van een maatschappij die zich tussen twee werelden van ongelijk gewicht in evenwicht probeert te houden. Obi Okonkwo breekt onder de sociale druk van zijn achterban die van hem zowel loyaliteit aan zekere tradities verwacht als het imponerende gedrag van iemand die (dank zij het door de gemeenschap gespaarde geld) in Engeland gestudeerd heeft.

In het gesprek met Chinua Achebe kom ik terug op het onderwerp van een eventueel waardig compromis tussen de beide culturen:

Uw boeken, Een wereld valt uiteen en Pijl van God, zijn in dat opzicht nogal pessimistisch. Okonkwo, de hoofdpersoon van het eerste boek, die zich bij voorbaat tegen de nieuwe invloeden verzet, gaat aan zichzelf te gronde. Maar ook het leven van de voor veranderingen openstaande en meer meebuigende priester Ezeulu, de hoofdfiguur van Pijl van God, barst en valt uiteen.

Ook al geeft onze situatie nu niet direct aanleiding tot vrolijk optimisme, ik geloof niet dat ik een pessimist ben. Het feit alleen al dat ik schrijf, tekent mijn optimisme. Hoewel ik als optimistisch mens natuurlijk wel pessimistische romans zou kunnen schrijven, beschouw ik mijn romans ook niet als zodanig. In de boeken waar we het over hebben, gaat het om twee beschavingen die in botsing zijn met elkaar. Er wordt een beroep op de hoofdpersoon gedaan met al zijn menselijke zwakte de last van deze confrontatie te dragen. Het is een kosmisch conflict dat deze mannen door moeten maken in hun leven. De confrontatie spitst zich toe binnen de persoonlijke begrenzingen van één man. Een immense tragedie. In het licht van de geschiedenis is het verhaal van die man slechts een hoofdstuk. Maar wel een belangrijk hoofdstuk en daarom is het ook goed dat hij zich tot het uiterste schrap zet en geen compromissen sluit. De synthese tussen de twee werelden komt uiteindelijk toch wel, in ieder geval niet eerder omdat één mens nu al dan niet volgens zijn principes denkt en handelt. Misschien is het wel zo dat de sociale synthese zelfs vroeger komt, omdat er mensen zijn die geen compromissen sluiten. Mensen die vanuit de principes en waarden van hun tijd leven en ervoor vechten die te behouden. Zo'n houding moet bewonderd worden. Daarom is het levensverhaal van zo'n man ook deel geworden van de volkswijsheid. Het verrijkt het leven van de gemeenschap, ook al is deze aan onstuitbare veranderingen onderhevig. De gemeenschap is erg belangrijk: Het individu sterft, maar de gemeenschap overleeft. Zij overleeft met de lessen van sterke individuen.

De les van Okonkwo en Ezeulu is deel van het erfgoed van de gemeenschap na hen. Terwijl de gemeenschap zich ontwikkelt naar het volgende stadium, zal hun verhaal niet in een dovemans vacuum verloren gaan. Het zou in mijn ogen pas echt tragisch zijn als Okonkwo en Ezeulu gemarcheerd hadden. Onze geschiedenis, hun nageslacht is juist verrijkt door het verhaal van hun strijd.

Naar mijn eigen gevoel van geschiedenis zijn het historische romans. Ik onderzoek in menselijke termen de geschiedenis van het Ibovolk in confrontatie met een vreemde beschaving. Het zijn geen pessimistische boeken, want ik accepteer dat het leven doorgaat. Ook het leven van de gemeenschap is altijd in veranderende beweging. Maar het wordt verrijkt als er persoonlijkheden zijn die standvastig in iets geloven en daarnaar leven.

[p. 36]

We spreken over individualiteit en gemeenschapszin. Deze twee begrippen worden vaak als representatief beschouwd voor de tegenstelling: Europa en Afrika. Bent u het daarmee eens?

Het is een kwestie van gradatie. Ik geloof dat er geen enkele menselijke samenleving was, is of zal zijn, die niet te maken krijgt met de spanning tussen het individu en de gemeenschap. Daar draait het experiment van de samenleving toch om: Hoe behoud je de individuele identiteit binnen de gemeenschappelijke context.

Als we praten over Europa en Afrika en vermeende verschillen, moet u begrijpen dat we in relatieve termen praten. Er is gemeenschapszin in Europa en er is individualiteit in Afrika. Europa heeft zich alleen zo ontwikkeld dat men eerder het individuele belang benadrukt dan de waarde van de gemeenschap. Het individu wordt meer geplaatst in zijn vrijheidsstrijd tegen de tirannie van de gemeenschap. In Afrika kennen we dat probleem niet in die mate. Wij bechouwen de gemeenschap niet als een tegenstander, een te overwinnen vijand, maar als een creatieve mogelijkheid waardoor en waarin de individuele talenten de kans krijgen op te bloeien. Beide ideeën zijn echter, ik herhaal het, eigen aan de natuur van de mens en welke samenleving dan ook. Het gaat niet om wat goed of fout is, maar om de levensvatbaarheid van een combinatie, waar trek je de lijn. De samenleving zal voor de subtiele balans moeten zorgen, omdat niet iedereen er hetzelfde over zal denken. Het uitbalanceren, het voortdurend delicaat bijstellen, dat is de sociale alchemie van elke beschaafde samenleving: Individualiteit niet afdoen als egoïstisch en destructief en gemeenschapszin niet verwerpen als te onderdrukkend.

Cultuur is de gezamelijke poging een open plek in de jungle te kappen en er een menswaardige woonplaats van te maken. Wij leggen nu eenmaal de nadruk op de gemeenschap maar zijn ons wel bewust van de problemen. Een oude ongeletterde tante zei altijd tegen ons hoe moeilijk het wel niet is een gezinsleven te organiseren. Zo moeilijk, dat zelfs de olifant, zo groot als hij is, na één blik op de verantwoordelijkheden van het gezin meteen weer de bush invluchtte. Het is niet makkelijk. De samenleving is niet makkelijk. Vooral in Europa zijn er mensen die de samenleving niet meer zien zitten en haar de rug toedraaien. Dank zij bepaalde voordelen die de maatschappij oplevert is dat soms wel mogelijk. Omdat de dreiging van pokken niet meer bestond in Engeland, kon Bernard Shaw zeggen ‘Ik ben tegen vaccinatie’. Anders zou dat soort individualisme niet alleen absurd maar ook gevaarlijk zijn. ... Het is zo betrekkelijk. De balans valt overal anders uit. Deze variëteit van evenwichtige mogelijkheden verrijkt het menselijke bestaan.

Tijdens een interview over de levensvisie van de Ibo, die onder meer opgeslagen ligt in een rijke spreekwoordenschat, zei u: ‘Ik kan voor elk spreekwoord een spreekwoord geven dat het tegenovergestelde beweert. Zo is het leven.’ Dat klinkt mij nogal berustend in de oren, alsof je nooit een keuze hoeft te maken.

Dat is natuurlijk een overtrokken vereenvoudiging. Het is zeker niet zo fatalistisch bedoeld, dat er geen positieve actie mogelijk zou zijn, dat alles voorbestemd is. Dat zou tot het totale verval leiden. En dat druist in tegen de levensvisie van de Ibogemeenschap. De instelling van de Ibo is dat we ruwweg weten wat goed en slecht is, maar dat inzicht mag niet leiden tot een ontoelaatbaar extreem standpunt. Het is goed om sterk te zijn, kracht en mannelijkheid de waarderen. Maar maak geen religie van kracht. Maak er geen mythe van, want anders kom je in problemen waar de gemeenschap geen rekening mee gehouden heeft.

Deze principiële relativering is erg belangrijk voor het Ibovolk, dat erg energiek, ambitieus en koppig is. Okonkwo en Ezeulu hebben ook de grenzen van het mogelijke getart. Daarom is het goed dat er levende volkswijsheden, spreekwoorden zijn die hen waarschuwen tegen al te extreme, de grens overschrijdende standpunten. Het is goed om moedig en sterk te zijn, maar ook een lafaard heeft zijn waardevolle kanten. Een opmerkelijk Ibospreekwoord luidt: ‘In het huis van de lafaard wijs je naar de plek waar een sterke man leefde’. De lafaard is er nog, de (over)moedige man is verdwenen. Het spreekwoord waarin kracht en moed geprezen wordt, krijgt tegenwicht door een ander waarin de verdiensten van de lafaard aan bod komen.

U put ook veel literaire inspiratie uit de spreekwoordenschat van uw volk, uit de traditionele literatuur in het algemeen...

Mijn belangrijkste inspiratiebron is de Ibobeschaving waarvan de orale literatuur deel uitmaakt. De gave van welsprekendheid wordt bij de Ibo hoog aangeslagen en spreekwoorden vormen de palmolie waarmee de woorden gegeten worden. Maar de mate van welsprekendheid hangt af van de individuele begaafdheid, hoeveel spreekwoorden, verhalen en vergelijkingen er ook ter beschikking staan. Ik werk vanuit de Ibobeschaving en haar culturele erfenis. De wereldvisie van het Ibovolk, zijn kosmologie is van een diepzinnige kwaliteit, zijn niet-Westerse levensfilosofie is mijn uitgangspunt.

Het werk van Chinua Achebe ontvouwt in opeenvolging de geschiedenis van zijn land en is redelijk representatief voor de ontwikkeling van de Afrikaanse literatuur. Vanuit een herstellend herscheppen van een vervalst verleden ‘om mijn maatschappij haar zelfvertrouwen te helpen herwinnen en af te rekenen met de complexen van jaren denigratie en zelfvernedering’ hekelt hij vanuit het herwonnen historisch bewustzijn het gedrag van het eigen kader na de onafhankelijkheid. Een algemene ontwikkeling in de Afrikaanse literatuur. De romans beschreven aanvankelijk hoe onder druk van het dominerende koloniale kader, de autochtone waarden in een versnelde slijtageslag ontkracht werden. Maar naarmate de in het begin van de jaren zestig snel terrein winnende ‘onafhankelijkheid’ veel Afrikaanse landen uit de koloniale context lichtte, verschoof ook de focus van de roman. De kritiek op het ontwrichtende koloniale systeem werd langzamerhand vervangen door uitgesproken twijfel aan de integriteit van het eigen kader.

De uitgave van Achebe's politieke satire Een zoon van zijn volk (A Man of the People) in 1966 markeerde duidelijk het begin van een periode van kritische bezinning op het postkoloniale gedrag van de eigen leiders. Na verschijning van dit boek oordeelde bijvoorbeeld de Oostafrikaanse (Kenia) schrijver Ngugi wa Thiong'o het onaanvaardbaar als Afrikaanse schrijvers zich in hun werk nog zouden ontrekken aan vragen van actuele politieke aard en direct maatschappelijk belang.

In 1960 droegen de Engelsen het bewind over aan een, het Brits bewind welgezind, Nigeriaans kader dat zich vervolgens voorspelbaar weinig inspande de politieke structuur te verbeteren en de nationale eenheid te bevorderen. Chinua Achebe sprak in 1968 tijdens een lezing aan de Makerere universiteit van Kampala (Uganda): ‘Binnen zes jaar onafhankelijkheid was Nigeria een beerput van corruptie en wanbestuur’.

Chinua Achebe schreef de roman Een zoon van zijn volk in een situatie waarin begrippen als onafhankelijkheid en vrijheid tot lege leuzen verschrompelden. In januari 1966 grepen, tot veler vreugde, de militairen de macht. Een week later verscheen het boek waarin Achebe de vervreemding en het verraad van de zwarte elite op bittere wijze veroordeelde en een staatsgreep als onvermijdelijk voorspelde!

De vreugde was van korte duur. Geplande geruchtvorming voedde de veronderstelling dat de Ibo's de totale macht aan zich wilden trekken. Een bericht dat als een bom insloeg in een land dat binnen zijn wankele federale structuur een grote etnische pluriformiteit kent en tribale rivaliteit sluimerend maar licht ontvlambaar aanwezig is: Het begin van de beruchte Biafra-oorlog. Zes maanden na de eerste coup volgde een tweede staatsgreep. De nieuwe machthebbers wakkerden latente anti-Ibo sentimenten aan tot een ongekend bloedig dieptepunt in de Nigeriaanse onafhankelijkheid.

De burgeroorlog, die tot 1970 woedde, dwong de Nigeriaanse schrijvers tot een betrokken stellingname en het herformuleren van het moreel dat door een geperverteerde politiek voortdurend onder vuur genomen werd.

In 1967 zette Chinua Achebe samen met zijn vriend, de dichter Christopher Okigbo, de uitgeverij Citadel Books op, met de bedoeling voornamelijk kinderboeken te publiceren. Een onderneming die na uitgave van het eerste boek door de ver-

vervolg op pagina 76