Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 77]

Peter de Boer
Voor en tegen 6
Speelse zwartkijkerij: nieuwe poëzie van H.H. ter Balkt

In 1979, met de verschijning van Waar de burchten stonden en de snoek zwom, deed H.H. ter Balkt definitief afstand van zijn pseudoniem Habakuk II de Balker, onder de potsierlijke dekking waarvan hij tot dan toe zeven dichtbundels had gepubliceerd. Er is over Ter Balkts voormalige alias eertijds heel was afgeschreven. De kritiek werd niet moe te benadrukken dat ‘Habakuk II de Balker’ als een dubbele verwijzing opgevat diende te worden: naar de oudtestamentische profeet Habakuk namelijk, en naar het opstandige, burleske geluid dat des ezels is en waarvoor het woordenboek de term ‘balken’ heeft gereserveerd. In de Grote Winkler Prins - die dergelijke kritieken altijd ijverig excerpeert, indikt en vervolgens voor een stukje van eigen vinding door laat gaan - staat Habakuk II de Balker sinds 1976 dan ook te boek als ‘een ware, romantisch bevlogen onheilsprofeet’ en ‘een antipoëet, een oproerkraaier in de wereld der poëzie’.

Ter Balkt heeft zich herhaaldelijk groen en geel geërgerd aan de gewoonte van critici en andere ‘frikken’ om een dichter - ik citeer - ‘een plaatsje in hun eigen herbarium op (te) dringen’. Ik kan me zijn afkeer van de inkapseling wel indenken, maar zeg er onmiddellijk bij dat critici, en lezers in het algemeen, wel tot het einde der tijden dóór zullen gaan met het modelleren van literaire werken tot vereenvoudigde kopieën die hun geestelijk spijsverteringsproces niet al te zwaar zullen belasten. Trouwe lezers lezen al zoveel en die schrijfsels moeten allemaal in dat ene hoofd, zodat het vereenvoudigen en veralgemeniseren van de literaire ‘boodschap’ voor hen vaak een bittere noodzaak is. De Grote Winkler Prins werkt in wezen volgens hetzelfde principe. Hij heeft van de nood een profijtelijke deugd gemaakt en alle personen en zaken die hij omvat met enkele forse streken in zijn ‘herbarium’ neergezet.

Ter Balkt een onheilsprofeet en oproerkraaier, - de typering klopt wel, ongeveer, en voor het overige is ze in haar algemeenheid zo weinigzeggend dat een ieder dit zwartwittableau naar eigen inzicht kan inkleuren. Toch doet de WP Ter Balkt niet helemaal recht. Bezien we opnieuw zijn vroegere pseudoniem. Hugo Brems heeft er in zijn boekje Al wie omziet terecht op gewezen dat dit pseudoniem - behalve als verwijzing naar de profeet Habakuk en het gebalk van een ezel - ook anderszins heel betekenisvol is. Uit de klankassociatie tussen ‘Balker’ en ‘Ter Balkt’ spreekt een overduidelijke voorkeur voor het taalspel, voor (Brems:) ‘een dik in de verf gezet gebruik van klanken en ritmische frasen. Ik vond, en vind nog, dat deze naam al heel sterk de taalsfeer tekent van de gedichten: het niets ontziende, natuurlijke, niet gepolijste geluid, dat doet denken aan hikken en boeren, aan bloed en aan snot.’

Wat Brems hier zegt over Ter Balkts barokke, Boeotische taalplastiek is heel essentieel, zó essentieel dat in een encyclopedisch lemma dat grote woorden hanteert als ‘onheilsprofeet’ en ‘oproerkraaier’ het woord ‘speels’ niet had mogen ontbreken. Het taalspel is, ongeacht de al dan niet droefgeestige inhoud, een van de belangrijkste kenmerken van het doorsneegedicht van Ter Balkt. Of hij nu de revolutie predikt of op een komieke wijze het platteland idealiseert, het jongleren met de taal ontbreekt nooit. Ter Balkt is altijd op zoek naar het spectaculaire effect, gewaagde klankassociaties en beelden, bizarre personificaties en dergelijke, wat uitmondt in een gepassioneerde poëzie waarin ernst en spotternij onlosmakelijk verbonden zijn.

Ter Balkt heeft vertrouwen in de zeggingskracht van de taal. Van zijn taal wel te verstaan, die door en door retorisch is en het gebruik van grote woorden, een ‘bewogen’ syntaxis en het begeleidende ritueel van machtige gebaren niet schuwt. Daarbij zal het burleske, dat al in zijn voormalige schuilnaam vervat lag, zelden ontbreken: de titels van bepaalde bundels, zoals Uier van 't oosten (1970) en De gloeilampen/De varkens (1972), spreken wat dit betreft voor zich. Om zijn opstandige bevlogenheid en de Rubensachtige contouren van zijn werk heeft de dichter zelf ongetwijfeld weleens hartelijk gelachen. Niet voor niks noemde hij zijn enige roman Zwijg en publiceerde hij die onder het pseudoniem Foel Aos, dat in het Twentse dialect ‘malle idioot’ betekent.

H. ter Balkt. Foto: Louis Drent.

Het navolgende gedicht uit de debuutbundel Boerengedichten (1969) laat goed zien tot welke resultaten Ter Balkts afwisselend ernstige en humoristische speelsheid gewoonlijk leidt:

De roodkoperen kont van de kunst
wordt door velen gekust,
zo komen ook op de 60watts gloeilamp
vliegen en torren af bij miriaden

denkend: waar 't licht is is 't lekker
De schrik van de torren ontlaadt zich
in minuskule stipjes, hun altaren
die zij bouwen op het glas van de gloeilamp

Hoera! de herfst komt! veel duister
veel lampen veel vleugelslag
Lezer onder je gloeilamp hef je hoofd op:
de trekvogels gaan, de uiltjes komen.

[p. 78]

Bij al het geklapwiek is dit een opvallend aards gedicht. Zowel idiomatisch (de ‘roodkoperen kont van de kunst’) als naar de strekking krijgt de poëzie zelf een bescheiden plaats toegewezen, met hoeveel retorisch aplomb ze zich ook manifesteert. De ware grootheid der natuur, zo luidt immers de boodschap, ligt niet in de poëzie, of onder de leeslamp, maar daarbuiten: in de akkers, weiden en beemden die Ter Balkt door de jaren heen onophoudelijk bezongen heeft. Vandaar die spottende aansporing aan het slot: de lezer wordt het gedicht uit en de wei in gestuurd waar ‘de trekvogels gaan, de uiltjes komen’. Deze discrepantie tussen de ‘gewone’ poëzie en de ‘hoge’ werkelijkheid waarop zij niettemin betrokken is, is een constante in Ter Balkts werk.

De al genoemde bundel Waar de burchten stonden en de snoek zwom markeert een duidelijke wending, die Ter Balkt formeel kracht heeft bij willen zetten door zijn bundels voortaan onder eigen naam uit te geven.

Zijn overdadig geornamenteerde stijl is er enigszins in aan banden gelegd, zijn cynische humor is niet zelden in ironie, zijn woede in berusting omgeslagen. Niet alleen stilistisch, ook inhoudelijk is de dichter bescheidener geworden. De onbereikbare verre verschieten (ideaal geachte, maar voorbije tijdperken, de geïdealiseerde natuur) blijken, onverwoordbaar als ze immers zijn, naar de achtergrond verdwenen. Tegelijkertijd echter doet Ter Balkt op een metafysisch plan een heel ‘onbescheiden’, althans hoog gegrepen claim. In navolging van de beeldend kunstenaar Joseph Beuys en onder het motto ‘Alles is één’ brengt Ter Balkt in Waar de burchten stonden en de snoek zwom allerlei attributen bijeen die binnen het bestek van het afzonderlijke gedicht een even wonderlijk als hecht bouwsel vormen dat daarbuiten onbestaanbaar zou zijn. Een voorbeeld van dit Beuysiaanse procédé is ‘Hoe een wijnkelder te beginnen’:

Neem vijftig flessescherven
Honderd stevige flessescherven
Flessescherven die goed gebouwd zijn
Vijfhonderd gelukkige flessescherven

Het is erg interessant om de scherven
in een jutezak of wijnkist te stoppen,
de groene scherven op de groene of
de witte op de witte te stapelen

Scherven van wijnkruiken, wijnflessen
Scherven van frankrijk en duitsland
Voor het oog van de wijnetiketten
zijn alle flessescherven gelijk

Omdat het oog het zijne wil, voeg
aan de kelder aarde toe, zout, vuilnis
Mooier nog: de adel van een straatkat
verongelukt in een goed wijnjaar

Het fascinerende van dit gedicht is dat het, ondanks of juist dank zij de ingetogen dictie en het onpoëtische materiaal - scherven, zout, vuilnis -, iets oproept dat in de werkelijkheid niet kan. ‘De adel van een straatkat verongelukt in een goed wijnjaar’ (wat een prachtig beeld trouwens!) - tracht daarvan eens een analogon in de alledaagse werkelijkheid te vinden. Het lijkt wel of Ter Balkt de verhouding tussen kunst en werkelijkheid radicaal omkeert: het gedicht roept voorstellingen op die door de werkelijkheid onmogelijk adequaat uitgedrukt zouden kunnen worden.

Ter Balkts latere gedichten flitsen als een jojo tussen relativisme en absolutisme heen en weer. Vaker dan voorheen maakt de dichter een pas op de plaats voor die aspecten van de werkelijkheid die onverwoordbaar zijn, maar navenant vaker exploiteert hij de evocerende kracht van de taal om dimensies op te roepen die een onmiskenbare (psychologische) realiteit bezitten, dimensies waarvoor de tastbare werkelijkheid als het ware geen woorden heeft. En precies dit maakt zijn werk zo boeiend.

Alle interessante poëzie is per slot op deze uitersten - absolutisme en relativisme - betrokken.

Beide polen zijn in Ter Balkts onlangs verschenen nieuwe bundel Hemellichten aanwezig. Het openings- en tevens titelgedicht is illustratief voor de meer berustende, relativerende kant van Ter Balkts wezen:

Het onweer veranderde
van betrekking
werd ladenlichter
in een comestibleszaak

De rivieren, gebroken
ruilden hun kristallen
tegen mijnhouwelen om
en sprongen in zee

Stervensmoe sleepten
walvissen zich aan land
Eindelijk echte kerken!
zonder Jona erin

Hemellichten, schijnend
vanaf het eerste begin
verhingen zich in schuren;
werden rijp en ijzel

De hemellichten
zoek je die nog?
Ze glinsteren op kermissen,
spotlichtjes van de herfst

Dit frêle gedicht sluit de schitter der poëtische bevlogenheid van meet af aan uit, wat de dichter getuige de vertwijfelde vraagzin ‘De hemellichten/zoek je die nog?’ met gemengde gevoelens vervult. Al in de eerste strofe gaan de hemellichten de doofpot in: het onweer heet er ‘ladenlichter’; vervolgens komen ze in het teken te staan van gebroken rivieren die hun schitterend kristallijnen oppervlak aan stukken gehouwen zien, en van walvissen die zich stervensmoe aan land slepen. In de vierde strofe wordt hun licht gedoofd doordat ze zich - heel terre à terre - verhangen in schuren, om vervolgens als ‘spotlichtjes’ (!) nog even op te lichten.

Het begrip ‘dovend licht’ speelt ook elders in de bundel een rol in uitdrukkingen als ‘zwarte voetlichten’ en ‘het uitdovende sneeuwlicht’.

Het moet Ter Balkt - voorheen zo'n eruptief dichter - in zijn ‘relativistische’ gedichten te moede zijn of de Parnassus een uitgewerkte vulkaan is geworden. Van een halfvolle, sinds jaar en dag onaangeroerde fles brandspiritus zegt hij bijvoorbeeld: ‘Zoveel talent voor vuur!/Triomfpoorten van as/konden voor hem zijn gebouwd.’ Je kunt dit interpreteren als: het heilige vuur is er wel, althans in potentie, maar in de praktijk van het dichten komt het er niet uit. Komt het er tóch uit, zoals in ‘Sigaretten’

Aan het nachtelijk blauw boven 't dak
stralen brandende sigaretten
als hemellichten

dan houdt het licht nooit érg lang stand:

Het leven van de sigaretten
verloopt kort en teugelloos
Ze verlichten en bevleugelen
de sekonden

Zo lichten sterrenregens
even op in de ruimte, brandden
eens, kleine troostende vuren
langs de donkere weg

Gedichten als even opflakkerende ‘kleine troostende vuren’, meer mag men van de poëzie blijkbaar niet verlangen. Een meer humoristische uiting van dit weemoedig relativisme is het gedicht ‘Meerkoet’. Ter Balkt heeft het beestje Einstein gedoopt en voert het sprekende op: ‘“E=MC², tingting,//nog even iets interessants doen/met mijn metaaldetector!/Kijk het ijs houdt.../En wat de relativiteit aangaat”’ De slotstrofe plaatst

[p. 79]

in een in meerdere opzichten breekbaar idioom de relatieve waarde van al het menselijk streven op de voorgrond: ‘“Al jullie uitroeptekens/zijn ook maar riet, hoor” - krak/zakt hij door het dunne ijs/en duikt’.

Maar als gezegd: Hemellichten bevat ook gedichten waarin een gooi naar het absolute wordt gedaan. Ter Balkt is zeer bedreven in het schetsen van fantastische tafereeltjes die ondanks hun ongewoonheid maar al te reëel lijken. Er gaat meestal iets dreigends van uit. In ‘Wekker, appel, muis’ werkt de dichter nog volgens het beproefde Joseph Beuys-recept.

In een container stapelt zich allerlei rommel op en er ontstaat een mysterieuze eenheid in verscheidenheid. De dichter zelf echter gaat aan zijn eenheidsdrang ten gronde, want ook hij komt in de container terecht ‘en huil(t) met het glas/met de scherven met de weckflessen/met de muizevallen met de appelpitten/in de container’. Zelf ben ik op dit bijeenbrengen van verschillende objecten die dan zogenaamd een eenheid vormen wel een beetje uitgekeken; nu het nieuwtje er af is blijft slechts het maniertje over. Veel overtuigender zet Ter Balkt een surreële wereld neer in de onderling sterk verwante gedichten ‘Valse slotenmaker’, ‘Nonnen’ en ‘Rasp en vijl’, die zich laten lezen als een sprookje voor volwassenen. Opnieuw is er sprake van een onbestemde dreiging, maar zij wordt getemperd door een ietwat belegen en ironisch taalgebruik. Het duistere duo Rasp en Vijl moge dit bewijzen:

Rasp en vijl
verbleven in het dorp
waar een kookhuis was

Gezangen zingend
Omhels ons, Omhels ons     (sic)
Wij willen omhelzen

Rasp en vijl dronken
tot de gasten omvielen
Zulke wrede gereedschappen

Slechtaards op doorreis
Jaag ze weg van huis
O grendel je deuren

Als ze aankloppen
rode rasp, rode vijl
Blijf achter je drempel

Dit is wreed gezelschap
drinkend tot hemel en aarde
rood zijn als rasp en vijl

Ter Balkts spielerische temperament heeft hier het volle pond gekregen.

Het komt me voor dat het hem in dit soort gedichten evenzeer om het spel, de grillige voorstelling te doen is als om het bezweren van onbestemde werkelijkheidsgebieden. Rasp en vijl horen thuis in die toverachtige wereld waar aardgeesten, kabouters, reuzen en dergelijke hun snode plannen smeden. Bij andere dichters kom je zulke fabelwezens ook wel tegen. Hun anders-zijn komt vaak alleen al in hun bespottelijke namen tot uiting: denk maar aan het kipachtige wezentje Jeldican bij Vroman, de kleine Iwosyg bij Lucebert, Bargaluut, Schorkenool en Kraddewimpel bij L.Th. Lehmann en Jubal Jubelslee bij Gerrit Komrij. Met deze dichters heeft Ter Balkt, bij alle verschillen waaraan ik nu maar stilzwijgend voorbij ga, de voorkeur voor de humoristisch aangezette bizarrerie gemeen, en dat neemt mij voor hem in want naar mijn smaak is de genietelijkheid van de dichtkunst er zeer bij gebaat wanneer er zo nu en dan óók eens wat te lachen valt. Zwartkijkers zijn veelal grote humoristen. Ter Balkt mag wat hem in aanleg als luguber voorkomt graag in lacherigheid smoren, hetgeen knotsgekke tafereeltjes oplevert als in ‘De mieren’: ‘Zou ik in stukken uiteenvallen/bij de gootsteenkast,/dan droegen zij zoete porties lip;/mieren-honderdmannen torsten/mijn niet langer funktionerende oogbol/Wat zou de lopende band ratelen,/daar in de diepte’.

Veel ‘absolutistische’ gedichten bestaan uit een mêlée van verschillende, elkaar uitsluitende werelden. In ‘Potvissen’ heeft een diepzeelandschap veel weg van een onder water gezet dorpstafereel: ‘Tussen de klokslagen in/jaagt de potvis, Ton van Diogenes/Olievat groot als een dorpsstation/Levende bronzen klok gonzend/boven de plavuizen van de diepzee/Gegoten in ijzeeën luidt hij/Rondtollend Reimerswaal/ver van de klokkengieterijen op 't land’. In ‘Tacitus op 't noordzeestrand’ lopen de Germaanse en Romeinse wereld, in ‘Kinderen’ fictie en werkelijkheid door elkaar. Ook tussen stad en land brengt Ter Balkt vreemde dwarsverbindingen aan, zoals in ‘Volle zalen met aarde’, ‘Het kadaster’ en ‘Grond’. In het laatstgenoemde gedicht begeeft de grond, ‘gehuld in een aarden jas’, zich naar de stad (een typisch Ter Balktachtige personificatie), dwaalt ‘over de stadsplattegronden’ en bonst op de deuren op zoek naar onderdak. De confrontatie met de cultuur loopt voor de natuur slecht af: ‘Vernederd sleept de grond zich/als na een verloren duel/over de stenen trottoirs’. De Boeotiër die Ter Balkt is en blijft laat er geen twijfel aan bestaan bij wie (of wat) zijn sympathie ligt: ‘Arme, arme grond!’ Vermeldenswaard in dit verband zijn nog twee beeldgedichten op etsen van Günter Grass: ‘Haai boven 't land’ en ‘Grote verrijzenis’. Analoog aan Grass tovert Ter Balkt ons hierin een verontrustende dubbelwereld voor die we te land moeten situeren, maar waarop de zee en rivieren een beheksende invloed uitoefenen.

Ik ben nogal een systeemneuroot dus haast ik mij aan het slot van deze bespreking te zeggen dat weliswaar veel, maar niet alle gedichten in Hemellichten onder het hierboven op maat gesneden hoedje van het relativisme dan wel absolutisme te vangen zijn. Ik zou tenminste ‘Lijkenhuisje’ - een boutade tegen de hamburgermagnaat McDonald's - niet met behulp van dit termenpaar kunnen beschrijven, het nonsensgedicht ‘Gevonden voorwerpen’ evenmin, en de fragmentarische niemendalletjes in ‘Spreuken van 't landschap’ en ‘Afgronden’ al helemaal niet (het korte, aforistische vers is Ter Balkts fort niet). En er is nog wel meer. ‘Vlaggenfabriek’, het misschien wel mooiste gedicht van de bundel, heeft wel iets van de sfeer van ‘Rasp en vijl’, maar staat als verkapte hekeling van (eng) nationalisme en de onlosmakelijk daarmee verbonden voorkeur voor pronte symboliek toch geheel op zichzelf. De vaandeldragers kunnen dit in hun zak steken:

Soms schijnen zij mij vleermuis-
vleugels, omgekeerd hangend
in een sombere winterse halfslaap
aan een toren die nu volligt met steenkool

Maar het werk is schoon en betaalt goed
En smetteloos zijn de strakke banen
Ja, in onze vlaggenfabriek
ratelt tevreden de stikmachine

Als de radio marsmuziek speelt
verdubbelt de innigheid van de machine
Hij snort als een ingelukkige kater
die van vinkevleugeltjes droomt

Helderder kleuren vind je in geen museum!
Smaragdgroen, kobaltblauw en vermiljoen
in strenge rechthoeken geordend
en straks wapperend in de wind

Soms denk ik dat het jammer is
Ze prijs te geven aan de verwoesting,
aan de regen en 't rondvliegend stof
dat de ochtend in schemer verandert

De vroegere verfstof van vlaggen
was donkerrood bloed, ketels vol,
om draketongen te schilderen
en moordzuchtige adelaarssnavels

Nu waait boven koudbloedige landstreken
de vlag met leeuwen, doodstil brullend
en boven landen dampig van moerassen
klapperen vlaggen met een veelvoud aan sterren

[p. 80]

 

Boven mijn hoofd knikkebolt de tl-buis

 

en hogerop spreidt een dundoek van stof

 

Vlaggen zijn de hanekam van de wetten

 

en de stikmachine stikt hun triomf

Voor strakke metra en rijmschema's moet je bij Ter Balkt niet wezen, ook dit gedicht illustreert dat weer, - zijn versificatie is soms ronduit slordig. Maar daardoor wint zijn taal juist aan natuurlijke zeggingskracht. Bovendien zijn de klankpatronen en beelden zo prachtig, de wonderlijke voorstellingen zo suggestief dat Ter Balkts gedichten je vrijwel onmiddellijk overrompelen. De dichter weet speelsheid, hartstocht en zwartkijkerij op een aangename wijze te combineren. Er gaat een aangename beklemming van zijn gedichten uit, een direct appel dat geen mens - nar of kniesoor - onberoerd kan laten.

NOOT
H.H. ter Balkt, Hemellichten. Amsterdam 1983, De Harmonie, 59 p., f 19,90.