Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 27]

Theodor Duquesnoy
In gesprek met Theo Sontrop

Bij de eerste klop zwaait de deur Singel 262, drie- of vierhoog, uitnodigend open: de directiekamer van Theo Sontrop. De met fraai grafisch werk gedecoreerde wanden, zonovergoten op deze nazomermorgen van 13 september, verraden een man van smaak en verfijning. Onderwerp van gesprek: Wilfred Smit, de dichter Wilfred Smit.

Ja, de dichter Wilfred Smit, het dichterschap van Wilfred Smit. Ik vind het verwant aan het jouwe, maar vind jij dat zelf ook, of mag je over zoiets helemaal niet praten? Is het zo'n lijn trekken uit den boze? Maar toch, ik vond de overeenkomst tussen jullie beider dichterschap heel frappant, en dat is een van de redenen waarom ik dacht: je zult wel kontakt met hem hebben gehad, méér kontakt dan alleen maar het bespreken van een kontrakt, de inleveringstermijn van de kopij en dat soort dingen...

Ja, het was duidelijk anders. Ik herinner me dat. Ik heb zijn eerste bundel, Een harp op wielen, die uitgegeven was bij Bert Bakker-Daamen, in de ramsj gekocht. Van die bundel lagen grote stapels in de ramsj, voor 78 cent of zoiets. Daarna verscheen bij Johan Polak Franje. Die bundel was toen nog te krijgen.

Het curieuze is dat ik me niet meer kan herinneren hoe ik hem precies ontmoet heb, Wilfred Smit, maar ik geloof dat het geweest is via Kees Pouw, een Slavist, een jaargenoot van hem, dacht ik, want ik wist helemaal niet wie hij was, ik wist ook niet waar hij huisde, waar hij woonde. Er was een soort vage mythe over die befaamde kritiek die Vestdijk geschreven had, die kende iedereen ook. En ik herinner me dat hij wel onderwerp van gesprek was in die Utrechtse periode dat Jan Emmens en ik veel bij elkaar over de vloer kwamen...

Kun je daar iets meer over vertellen?

Het was die periode dat er vanuit Utrecht allerlei impulsen naar Amsterdam gingen, en terug. Jan Eijkelboom speelde daar ook een rol bij, die zat toen in de redactie van Propria Cures. En Emmens had een grote waardering voor het werk. In een kleine kring had het een grote reputatie. Alleen, hij was iemand die zeer weinig schreef. Ik zat toen bij Meulenhoff, en we begonnen een reeksje poëzie op te bouwen. Korteweg er in, en enkele anderen, zoals William Kuik, Gerrit Komrij... Toen heb ik, nogmaals ik weet het niet helemaal zeker, via Kees Pouw kontakt met hem gekregen. I k hoorde dat hij op het Instituut voor Sociale geschiedenis zat. Ik heb hem daar toen opgezocht. Hij zat daar in een vertrek schuin onder Charles Timmer. De deur stond meestal open, en dan zat hij daar achter een tamelijk opgeruimd bureau met - ik geloof dat enige ironie daar zeker niet vreemd aan was - een groot affiche van een portret van Lenin. En de gelijkenis tussen Wilfred en Lenin, die was duidelijk aanwezig. Later, toen de verzamelbundel verschenen was en we foto's lieten maken, heeft hij me een foto overhandigd die hij, terwijl ik daar bij was, eerst had geretoucheerd in die zin dat hij zichzelf voorzien had van een zeer overtuigende sik, waardoor de gelijkenis nog groter was. Hij had ook dat prachtige hoge voorhoofd dat je niet vaak ziet bij mensen... Tegenwoordig is het mode geworden in bepaalde kringen om een hele kale, bijna gladgeschoren kale kop te hebben. Maar of bij Wilfred de haaruitval wat drastisch was geweest of dat hij dat nu juist kultiveerde, dat weet ik niet...

Nee, zijn haaruitval is heel plotseling gegaan. Tot zijn schrik en groot verdriet behoorde hij al jong tot het leger van (bijna) kaalhoofdigen...

Bij onze gesprekken moest ik altijd mijn best doen om niet naar dat voorhoofd te zitten kijken, dat geweldige grote hoge voorhoofd, waaraan je ook kon zien, daar zit vast een hele hoop in...

[p. 28]

Hoe was hij zoal in de omgang?

Onze eerste kontakten waren heel gereserveerd. Zijn hoffelijkheid was niet gering. Hij wilde eigenlijk niets. Dat idee van die Verzamelde gedichten, dat vond hij maar zozo. Er was misschien enige koketterie bij, maar toch niet van het vervelende, ijdele soort. Hij had een beetje een ‘schwankhafte’ relatie met zijn eigen werk. Hij stond er wel echt voor, maar aan de andere kant dacht hij: er zijn twee bundels verschenen en een ervan ligt in de ramsj. Het Nederlandse volk zit er niet op te wachten. Maar, mijn god, als je zonodig een verzamelbundel wilt brengen, want er waren ook een aantal inedita en er waren links en rechts in tijdschriften allemaal dingen van hem verschenen, dan vind ik dat best. Het had ook in het geheel niets te maken met geld, dat interesseerde hem geloof ik ook heel weinig...

Merkwaardig is dat. Uit de briefwisseling met Simon Vestdijk komt een heel andere Wilfred naar voren. Hij is daar, reislustig als hij is, verschrikkelijk op de penning en wil zijn gedichten koste wat kost in boekvorm gepubliceerd zien.

Dat was lang voor de tijd dat ik hem ontmoette. En intussen was er natuurlijk iets afschuwelijks gebeurd, tenminste dat is wat ik ervan begrepen heb. Wilfred wist toen al dat hij niet zo lang meer te leven had. Ik ben niet zo op de hoogte van de medische aspecten van zijn latere leven, maar ik heb horen zeggen dat hij een niet opereerbare tumor had, en dat hij dat wist.

Een hersentumor, ja.

Ik heb toen van verschillende kanten gehoord dat wanneer die tumor geopereerd zou zijn, dat er misschien toe had geleid dat hij de rest van zijn leven een plant geworden was. En dat heeft hij gewoon geweigerd. Daar vloeide uit voort dat hij eigenlijk zijn interesse in zijn eigen strevingen voor een deel verloren had, geloof ik. Als een boek nogal wat stof deed opwaaien, dan probeerde ik daar met hem over te spreken, en dan zei hij: ach nee, dat heb ik niet gelezen of ik ben ook niet van plan om dat te gaan lezen. Ik lees alleen maar science-fiction. Ik verdacht hem ook van een soort mythe dat hij zich voortdurend achter zijn betrokkenheid met die, ja toen zeker nog wat malle science-fiction verschool om niet over andere zaken te hoeven praten. Achteraf ben ik toch gaan aannemen dat het echt zo was. Dat hij wist dat hij niet meer zo veel tijd voor zich had en heeft gedacht: nou lees ik alleen nog wat ik leuk vind. De rest interesseert me niets meer...

Zou dat ook jouw weg zijn?

Je kunt twee kanten uitgaan. Erzijn mensen die denken: ik heb nog maar zo en zoveel tijd (dat geldt voor ieder mensenleven), en dus moet ik nu bijvoorbeeld Dante, Michelangelo en Homerus gaan lezen. Maar een andere mogelijkheid is dat je zegt, ach wat interesseert mij dat, ik concentreer mij nu op leuke, vrolijke tracks. Dan amuseer ik mij op een probleemloze manier.

Toch gaat het verhaal dat hij, ook in die tijd, speelde met de gedachte om ‘het’ gedicht te maken.

Wilfred had dat zeker gekund, ‘het’ gedicht maken. Hij was voortdurend bezig. Aan de andere kant was hij in mijn geval niet wars van een zekere inmenging. Toen we met de Verzamelde gedichten begonnen hebben we in een aantal zittingen de twee vorige bundels plus een aantal niet eerder, überhaupt niet eerder verschenen gedichten doorgepraat. ‘En let in godsnaam eens op de interpunctie,’ zei hij, ‘dat is zo'n warboel bij mij.’ En zo waren er dubbele punten, die zijn komma's geworden; puntkomma's, dat werden gedachtestreepjes... Hij was er ook niet helemaal vies van om rekening te houden met suggesties die van mij kwamen. Iedere suggestie, ieder mogelijk voorstel om correcties of wijzigingen aan te brengen, werd zeer secuur bekeken. Er was ook een aantal gedichten dat hij er gewoon uit wilde gooien, dat is ook met een of twee gebeurd. Die staan wel in de bundels en niet in de Verzamelde gedichten. En daar was ik het ook mee eens. Dan was er een gedicht, herinner ik me, ‘Refugium’, daarvan vond hij de titel aanstellerig en wilde hij om die reden het hele gedicht eruit gooien. Toen heb ik gezegd: ‘Noem het dan “Toevluchtsoord”.’ ‘Ja,’ zei hij, ‘laten we dat doen.’ Maar toch, het gedicht irriteerde hem kennelijk in zijn geheel zo dat hij zei: ‘Ja, nou is de titel wel mooi, maar het gedicht deugt niet.’ Toen heb ik tegen hem gezegd: ‘Als je nu de laatste vier regels er eens af doet.’ Die waren overigens wel erg clavecimbelachtig. Nietwaar, de spinetten, de clavecimbels, de rococo... die moesten er uit. Dat was een voorbije periode. Hij legde zijn hand op die laatste vier regels en zei: ‘Ja, als je het nu ziet, dan blijft het mooi in de lucht hangen. Dan moet je dat zelf maar verder afbouwen, of niet, maar nu eindigt het heel duidelijk, niet meer met zo'n Rossini-achtige coda erachter aan.’ En zo is het toen ook in de Verzamelde gedichten gekomen.

En dat was dan echt aanvaardbaar voor hem?

Ja, het was dan voor hem een mogelijkheid. Hij had eigenlijk het hele gedicht eruit willen hebben, maar minus die vier regels werd het dan toch weer acceptabel. Want dan was de franje er af. Het grappige is ook de titel van die bundel Franje. Hij noemde die bundel Franje, maar hij was eigenlijk niet een soort schrijver die zelf van franje hield. Hij maakte toch keistenen.

Precies.

En dat was geloof ik ook wel een soort verwantschap die er bestond. Over wat hij in zijn poëzie deed, daar praatten we over, over hoe hij het deed... Hij heeft in die Verzamelde gedichten ook een aantal enjambementen veranderd...

Dat heb ik gezien in het zojuist bij Johan Polak verschenen Verzameld Werk, waarin bij de gedichten ook een heel variantenapparaat is opgenomen...

Dat was onderwerp van uitvoerig gesprek. Ik zei: ‘Lees het dan zelf, dan hoor je het toch.’ Of: ‘God ja, je moet dat woord van die regel naar de volgende regel doen.’ ‘Ja,’ zei hij dan, ‘optisch is het ook veel mooier.’ Want hij was zeer betrokken bij de manier waarop het tekstblok op de pagina stond. En dan te bedenken dat ik het zelf hoogst vervelend vind om met mensen over het ‘fachmännische’ gedeelte van poëzie te praten. Want of degene, met wie je erover praat, weet er net zoveel van als jij, alleen hij heeft andere meningen, en dan is het gesprek eigenlijk zinloos...

[p. 29]

Hahaha!

...of je hebt een soort ‘Anklang’ en dan krijg je in het gesprek een aangenaam Aha-Erlebnis als je elkaars positie over zoiets aftast. Het laatste was bij hem duidelijk het geval. Ik heb met twee mensen ooit gesproken over wat je schrijft, hoe je schrijft als je het doet, wat de achtergronden zijn. Ja, en dat zijn Jan Emmens geweest, en Wilfred Smit. En misschien is dat geen toeval. Verder heb ik dat nooit een onderwerp van gesprek gevonden. Ik bedoel, we hadden ook vaak een wat giechelige zitting, ik herinner me dat.

Maar dat heb je toch bij zijn poëzie, vind ik, er wordt zo vaak een lach geboren als je zijn poëzie leest. En toch zijn zijn gedichten geen grote grap.

Zijn grappen waren altijd in heel dunne plakjes gesneden. Grollig waren ze sowieso nooit. Hij beschikte wel over een soort aardige boosaardigheid, pratend over invloeden in de poëzie bijvoorbeeld... We waren het er alletwee over eens dat niets zo erg is voor een dichter of een aankomend dichter als het steeds maar Nederlandse poëzie lezen. Altijd maar weer Roland Holst lezen. Altijd maar weer Achterberg lezen. Altijd maar weer Slauerhoff lezen. Ik liet hem ook wel eens manuscripten zien die bij de uitgeverij binnenkwamen. En dat waren er heel wat toen, we hebben het over de zestiger jaren...

Ja.

...Nou ja, het leek wel alsof ergens de schim van Hans Lodeizen voortdurend tuinkabouters uit een zak losliet, want alles wat je over de vloer kreeg aan nieuwe manuscripten, dat was Lodeizen. Het was die broze, brekelijke, geïmiteerde toon. En op een keer zei Wilfred, ja maar, dat is ook dom van al die kinderen. Ze moeten natuurlijk gewoon buitenlandse dichters lezen. Want dan heb je wel sfeerverwantschap, maar je kunt de taal niet laten verknoeien. Over zichzelf zei hij, het aardige is bij mij - niemand ziet dat natuurlijk in dit land - dat ik vreselijk goed Annenskij heb gelezen. En dat was ook zo. Niemand wist waar hij die merkwaardige toon vandaan had. Het is niet zijn toon, het is een toon die je bij Annenskij terugvindt. Het is ook de verwevenheid, de verknooptheid, de ongelooflijke, bijna sluwe opbouw van zijn poëzie... Als je nou zo'n gedicht op een pagina zet, en je gaat lijntjes trekken van wat er gebeurt, ja dat wordt een labyrinth. Hij ontkende overigens dat hij daar nu zo vreselijk hard op wroette. Ik geloof ook dat dat waar is, omdat op een bepaald moment een bepaalde toon domweg in je botten gaat zitten. Je kunt het niet meer anders.

Is het wel zo dat hij niet hoefde te wroeten? Als je de enorme hoeveelheid kladjes, varianten, varianten van en op varianten bekijkt die uit de nalatenschap te voorschijn is gekomen. Dan moet hij toch hard gewerkt hebben...

Jawel, werken deed hij wel, maar het was een werken naar datgene toe wat jezelf zien wilt. Er is een soort werken, dat is wroeten. Dat is een oeverloos uitproberen en niets lukt eigenlijk. Dan is er sprake van een te klein talent. Maar sommige mensen weten: ik wil daarheen, dat is waar ik tenslotte wil terechtkomen, en ik weet ook dat dat kan. Het is geen wroeten, het is een betrekkelijk zeker ergens naartoe wandelen, struikelend over rotsblokken kom je toch boven... En dat was duidelijk zijn manier van werken. Dat kun je, geloof ik, ook aan zijn vertalingen, van Pasternak bijvoorbeeld, heel goed zien. Want een vertaling is het eindresultaat van een zeer meticuleus taalgebruik en het met de gevoelens van iemand anders bezig zijn. En zijn gesprekken over eigen werk hadden ook helemaal die teneur, niet nekpikkerig, niet lichtgeraakt of touchy. Als je op een bepaald moment zei, ik vind dat lelijk, dan kwamen daar soms ook correcties uit voort. Een enkele keer zei hij: ‘Maar dat moet juist lelijk, dat wil ik. Die regel moet raspen.’

Ja ja.

En in die tijd was hij natuurlijk uniek. Hij heeft geen school gemaakt. Bij het woord monoliet denkt iedereen aan iets curieus, maar hij was toch wel een recht overeind staand zuiltje. Het was een zuiver door hem ontwikkelde stijl met eigenlijk geen Nederlandse invloeden er in. Ik zie geen verwijzingen.

Er is, behalve door Simon Vestdijk, ook eigenlijk in de pers nooit bijzonder veel aandacht aan het werk van Wilfred Smit geschonken, ik heb het niet over de laatste jaren...

Ja, dat was schandalig. Maar ja, toen de eerste bundel verscheen, beleefde de beweging van Vijftig zijn opmars en triomftocht. Dat was nu niet bepaald het beste moment om met Een harp op wielen te komen.

Nee.

Dat was poëzie, die ging tegen alles in. En weer op een heel andere manier dan bijvoorbeeld de poëzie van Emmens, want daar kon je op snieren. Emmens schreef een poëzie met een duidelijk humanistische inhoud. Daar kon de Vijftigers-aanhang van zeggen: Wat is dat voor een malle onzin. Het werd dan weer in de Forum-hoek teruggeduwd, wat ook heel dom was, niet ziende dat de toon van Emmens een volkomen andere achtergrond had, een volkomen andere oorsprong. Uit slordigheid? Zeker, maar ook omdat toen, veel sterker nog dan tegenwoordig, door de critici en neerlandici hoofdzakelijk Nederlands werd gelezen. Wie las er nu Annenskij?