Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 20]

Frans van Houten
Randbemerkingen

In het najaar van het jaar 1954 na Chr. bezocht ik voor het eerst een bijeenkomst van het Leidse slavisten-dispuut ‘Slovo’ (Het Woord). Die bijeenkomsten bestonden uit een vergadering met een lezing van een der leden in het Prytaneum en daarna een drankje in de Vergulde Turk. Hooguit zo'n man of 15. De Turk ging om 12 uur dicht (of was het 11 uur?). Dan ging iedereen naar huis, maar Wilfred en ik, die gewend waren wat later te leven, zetten het gesprek op de stoep voort en tenslotte bij mij thuis (hij woonde toen nog in Warmond; het was die winter, dat hij Rodins ‘De kus’ van sneeuw gemaakt heeft). Vanaf die tijd heb ik hem, behalve wanneer een van ons met een beurs in het buitenland was, tot 1961 bijna dagelijks ontmoet, daarna slechts incidenteel.

Wilfred vertelde mij in een geschiedenis van de Russische literatuur door Nicolaas van Wijk (tot dusver de enige Nederlandse slavist van betekenis) te hebben gelezen, dat deze Pasternak als de grootste levende dichter beschouwde. Wilfred vroeg mij toen iets van Pasternak uit de bibliotheek te halen en dat heb ik gedaan (ik geloof erg in exploitatie van de éne mens door de andere).

In een van de gedichten van Pasternaks bundel Mijn zuster het leven buigt de dichter zich gehuld in een cache-nez uit het dakraam en roept: ‘Beste kinderen, welk millenium is het buiten en wie heeft het paadje aangeveegd, terwijl ik met Byron rookte en terwijl ik dronk met Edgar Poe?’

Dit beschrijft de atmosfeer, waarin wij verkeerden; wij leefden buiten de tijd en dronken koffie met Pasternak, hoewel hij nog leefde. Er moeten in die tijd, dat ik hem kende, toch verkiezingen geweest zijn, maar ik heb geen idee waar Wilfred op stemde, zelfs bij benadering niet. Ik denk niet dat het ooit ter sprake is gekomen. Ik vroeg hem nooit iets. Wij vertelden elkaar, wat wij kwijt wilden en dat was, denk ik, voor Wilfred, die nogal kwetsbaar was, de atmosfeer, waarin hij zich het beste thuis voelde.

Hij had thuis kost en inwoning en kon verder practisch zonder geld leven. Als hij geld had, gaf hij het vlot uit. Mevr. prof. Ivic in Novi Sad herinnerde zich met plezier - tussen twee haakjes, iedereen, die ik ken, herinnert zich hem met veel genegenheid; mensen, die ik niet ken, vinden hem interessant of begaafd, maar niet sympatiek - zij nu herinnerde zich, hoe hij dikwijls op de helft van de maand bij haar kwam, zijn excuses maakte, dat hij niet op college was gekomen, omdat hij onderweg iemand had ontmoet en dan vroeg of hij geld van haar kon lenen.

Wilfred was een matig eter en drinker. Zijn lichaam verdroeg geen uitspattingen op dat gebied. Ik heb hem nooit dronken gezien. Hij rookte veel. Hij kon zonodig met weinig slaap toe. Wat zijn uiterlijk betreft, was het belangrijkste, dat de kraag van zijn overhemd er altijd onberispelijk uitzag

Wilfred had de gewoonte voorwerpen uit zijn omgeving een boek, een theemuts o.i.d. op zijn hoofd te zetten of te leggen.

Als hij bij mij was geweest en hij had mij niet thuis getroffen, liet hij meestal een compositie van voorwerpen uit mijn kamer achter, bijvoorbeeld bestaande uit een koffiepot, sokken, papier enz.

Als er bij mijn kennissen een feest was, dan vroeg men, vooral de meisjes, ‘Vraag dan of Wilfred ook komt, die kan zulke gekke dingen zeggen’, bovendien was hij een verwoed danser.

Dat van die paedofilie van Wilfred is onzin. Als hij in een situatie met kinderen was, maakte hij er het beste van en speelde wel met ze, maar over het algemeen meed hij gezinnen met kinderen, omdat het te onrustig was. Hij had, dunkt mij, een zeer erotische verhouding tot zichzelf, tot vrouwen en mannen. Wat dieren betreft weet ik het niet. Laat ik dit vertellen: eens liepen wij over de Achterburgwal in Amsterdam. Daar zat achter de ramen een poedel op een stoel. ‘Oh,’ zei Wilfred, ‘dat is voor de verfijnde smaken.’ Wat betreft dingen, hij beleefde, zei hij, een fetisjistisch genoegen aan zo'n grote gedekte tafel met damast en fonkelend tafelzilver en glaswerk.

Hij luisterde enorm veel naar muziek, waarbij het altijd een sport was om te bepalen, wie de componist was. Ik herinner mij een uitzending waarbij twee opnamen van zoiets als de Mondscheinsonate werden gespeeld, één door Liberace en één door een serieuze pianist. Dat verschil kon hij er (op mijn oude radiootje) gemakkelijk uithalen. Hij zei wel eens: ‘Áls ik piano kon spelen, zou ik heel goed piano kunnen spelen.’ M.a.w. hij bezat dat gevoel voor abstracte grootheden als stijl, sfeer, motieven, die van iemand, die de techniek beheerst een muzikant maken.

Wilfred was niet religieus, maar hij had door zijn opvoeding een grondige kennis van de Bijbel; ook had hij grote bewondering voor Gregoriaanse muziek.

Hij geloofde in Freud.

Linguïstisch was hij geschoold door De Saussure - Wilfred was geamuseerd, als deze een beetje boos schrijft over ‘une catégorie inférieure de jeux de mots’ zoals: ‘Les musiciens produisent les sons et les grainetiers les vendent.’ (Sons kan betekenen klanken en zemelen.) - en door het structuralisme van de Praagse school (Wilfred zei: École de Prague), vnl. vorst Trubetzkoy en Jakobson. Dat generatieve heeft hij zich nooit eigen gemaakt. Wat literatuurtheorie betreft, kwam hij voort uit het Russische formalisme en het structuralisme van de Praagse school. Dit alles onder de leiding van professor Van Schooneveld, een semanticus, die ook toen al zijn tijd ver vooruit was. De theoretische vakken golden niet als iets, waar je tentamen in deed om het daarna zo gauw mogelijk weer te vergeten. Theoretisch inzicht en inzicht in de theorie vormden (toen) de essentie van de slavistiek in Leiden. En Wilfred voelde zich daarbij thuis.

Ik had thuis microfiches van De paardensprong van Viktor Sklovskij, een verzameling briljante ideeën over literatuur, uitgedokterd in de kleine uren van de nacht, maar als het gehele Formalisme niet uitgebouwd tot een sluitende theorie. Niet ongelijk aan onze eigen bespiegelingen, alleen zat er bij hen meer wodka in. Ook de Morfologie van het sprookje van Propp was alleen op microfiche. Tegenwoordig zijn deze boekjes in allerlei talen te vinden, maar toen was de slavistiek nog een zeer esoterische wetenschap. Wilfred had Jakobsons The grammar of poetry and the poetry of grammar nog niet gelezen. U heeft het waarschijnlijk ook niet gelezen, maar U kunt er nog wat aan doen.

Ook voor de Russische taal was er niet veel studiemateriaal. Voor het vertalen Nederlands-Russisch kregen wij doorslagen van getypte velletjes met oefeningen over een bepaald onderwerp uit de grammatica. Bijvoorbeeld met zinnetjes, waarbij in het Russisch de instrumentalis moet worden gebruikt: ‘Hij sliep met een open raam, Hij liep met zijn vriend door het bos’ enz. Wilfred onderwierp deze zinnetjes aan een dieptepsychologische analyse en ontdekte dan allerlei navrante wetenswaardigheden over de docent, die ze had samengesteld. Dit, geïnspireerd door een studie over Shakespeare, waaruit blijkt, dat hij tijdens het schrijven van een bepaalde passage aan maag- en darmstoornissen moet hebben geleden.

Van de schone letteren had hij, ik zou bijna zeggen, alles gelezen en als U achtergrond-informatie bij zijn poëzie wilt hebben, kunt U beter de Klassieke, de Westerse en Russische literatuur lezen dan dit stuk.

Wilfred was een slecht student. Meestal stond hij 's middags op om naar de vespers te luisteren, ging 's avonds naar vrienden om te bridgen of te schaken, kwam daarna bij mij en besteedde dan de rest van de nacht thuis aan lezen of dichten. Hij kon natuurlijk niet concurreren met studenten, die college liepen en de meeste tijd aan hun studie besteedden. Maar prof. Van Schooneveld had bewondering voor zijn gevoel voor taal en literatuur en wilde proberen hem ook te voorzien van de

[p. 21]

nodige kennis. Zo'n tentamen ging bijvoorbeeld zo:

De professor op een bijeenkomst van Slovo: ‘En mijnheer Smit, hoe gaat het met de studie?’
W.: ‘Oh, ik ben nu bezig met Oudkerkslavisch. Ik wil binnenkort tentamen doen.’
Prof.: ‘Prachtig, wat zou U zeggen van aanstaande woensdag?’
W.: ‘Nou, kijk, weet U, ik wou eigenlijk de hele stof nog één keer doornemen.’
Prof.: ‘Wel, dan woensdag over een week.’ En zo werd besloten. Wilfred slootzich tien dagen op in zijn kameren deed tentamen.

Het verhaal, waarmee hij van tentamen Russische literatuur kwam gaat als volgt. Maar eerst moet U weten, dat de Nederlanders de letters ch gebruiken voor de eerste klank van Chatsjatoerian en de Engelsen de ch voor die van Tsjajkovskij.

Het ging over het toneelstuk Gore ot uma (Verdriet door verstand). Wilfred had dit niet gelezen, maar er in het Engelstalige boek van Mirsky over gelezen en sprak over de hoofdpersoon als Chatskij. Toen liet de professor een wind en zei: ‘Wat Chatskij. Tsjatskij!’ Toen kwam de vrouw van de professor binnen en moest erg rammelen met de theekopjes. Later vertelde hij, dat hij het natuurlijk wel had gelezen, maar dat eerst de professor een wind liet, hij toen in de war raakte en Chatskij zei in plaats van Tsjatskij en dat daarna de vrouw van de professor binnenkwam. Ik heb hem ook nog andere versies horen vertellen. Hij had minder belangstelling voor de werkelijkheid dan voor het probleem, hoe de verschillende motieven en de causaliteiten ertussen aaneen te rijgen.

Bij zijn candidaatsexamen, in het Zweetkamertje gevraagd naar de gang van zaken was zijn antwoord: ‘Oh, de professor was erg zenuwachtig.’

De opvolgers van Van Schooneveld zijn er alleen maar in geslaagd om Wilfred bang te maken, wat bij hem niet zo moeilijk was. Je vraagt je af, waar... Nou ja, laat maar.

Wilfred over literatuur

‘Wanneer je twee personen beschrijft en je zegt van de éen, dat hij een grijze regenjas draagt, dan moet je van de ander niet zeggen, dat hij een donkere winterjas aan heeft, maar bijvoorbeeld, dat hij in Parijs gestudeerd heeft.’ Ik merk hier bij op, dat bij Wilfred ergens anders dan wel weer een kleur opduikt.

Ik weet niet waar hij dat vandaan heeft. Men verwijst meestal naar de Engelse mystici. Deze asymmetrische tegenstelling komt vele malen voor en de regel éen dof, éen glanzend valt op als uitzondering.

‘“Ik houd van je” is een liefdesgedicht, “Ik houd niet van je” is ook een liefdesgedicht. Er zijn mensen, die dat niet vinden, maar “Ik houd niet van je” gaat ook over liefde’ of op zijn Praags gezegd: de liefde is er distinctief. Ik veronderstel, dat uit deze theoretische overweging het gedicht ‘Arabeske’: Mag ik U voorstellen, iemand van wie ik niet houd is ontstaan.

‘Een schrijver is zijn eerste lezer.’ Bij Wilfred zelf ging dit zeker op. Hij maakte een gedicht volgens de regels van zijn literaire code, hij zette woordjes op een rij totdat het goed klonk (de ‘razvertyvanie slov’ van het Formalisme, waar hij tot verbazing van Viktor Erlich sterk in geloofde) en als het klaar was kon hij gaan kijken, wat het betekende, kon hij het gedicht gaan interpreteren. (Als U nu niet geschokt bent, moet U de laatste zin nog even over lezen.) Zo ontdekte Wilfred bv., dat je de regel Wiens handen wonderzacht met paarden konden zijn (‘Slotpark’) ook kunt lezen Wiens handen wonderzacht met paarden konden zijn, maar wat hij met de koningin deed... en dan volgde gegrinnik.

Naar aanleiding van het gedicht ‘Identiteit’ kwamen wij tot de conclusie, dat als er in een gedicht staat Ik houd van je, dan is in onze cultuur de ik een man en de jij een vrouw, tenzij anders vermeld.

Sprekende over periodisering in de kunst, was de conclusie meestal, dat het niet de kunstenaars zijn, die de verandering van stijlen veroorzaken, maar dat er veranderingen in de maatschappij (een voorkeur voor beweging of voor het statische, belangstelling voor de dingen op zichzelf of voor de verhoudingen of overgangen ertussen en dergelijke) plaats vinden, die de kunstenaar aanvoelt en zichtbare en hoorbare vorm geeft. Een enkele maal was de conclusie omgekeerd.

Hij citeerde vaak Čechov, die aan zijn broer schrijft: ‘Als jij een avondstemming wilt weergeven, dan schrijf je een hele pagina vol; het is voldoende als je zegt: “Maanlicht weerkaatste in een glasscherf; in de verte blafte een hond” en dan heb je het hele beeld compleet.’

Ook van Čechov: ‘Als erin het begin van het verhaal een spijker voorkomt, dan moet aan het einde van het verhaal zich daar iemand aan ophangen.’

Over de gedichten

‘Nocturne i’: ‘Dit is eigenlijk een grapje met telwoorden.’ Lento lento grave/een kleiner uur. Drie is kleiner dan vier; daarna mevrouw en meneer (een tweetal) en tenslotte de portier in zijn kluis. Dat hij kluizenaar met éen, alleen associeert, blijkt uit: twee eeuwen lang bezat een kluizenaar mijn top (‘Zuil’). Vestdijk maakte er bezwaar tegen en zei dat een kluizenaar in een kluis hoorde. Daarom is het toen niet in Een harp op wielen terechtgekomen. Het merkwaardige is verder, dat het tweetal met het predicaat éen is voorzien en de eenling in de laatste regel met derde, zodat de drie, die in de tweede regel ontbrak toch weer opduikt. Behalve de reeks van vier naaréen, zit er ook de reeks stad - trappenhuis - kluis in. - Waarom verfilmt niemand dit gedicht eens? Waarom verfilmt niemand ooit een gedicht? - Diezelfde richting van groot naar klein vindt men bijvoorbeeld in ‘Brief: hoewel de eerste regels aan een klein kind refereren, komt er tweemaal het morfeem groot in voor. (Wilfred: ‘als ik het woord terug gebruik, dan vóel ik daar het lichaamsdeel rug in.’) Het eindigt met een pop.

De eerste versie van ‘Jongste dag’ bevatte de regels terwijl uw schaamhaar meer dan zichtbaar als een bezem brandt, omdat hij dat schaamhaar meer dan zichtbaar in de ‘Almanak van het Leidsche Studentencorps’ (1956) wilde hebben. In de bundel Een harp op wielen heeft hij dat meer dan zichtbaar weggelaten.

‘Verveling’: ... om regen ... om het spanen huis ... om niet... Hier komt de linguïst om de hoek kijken: drie keer het woord om in drie verschillende betekenissen, of om het wat Praagser te zeggen in drie contextuele varianten (Wilfred sprak van combinatoire varianten). Bij spanen stelde hij zich het hout voor, waar vroeger pillendoosjes van gemaakt werden.

‘Zeer vrij naar Puškin’ is begonnen als ‘Naar Puškin’, een vertaling van een gedicht over de doge van Venetië. Omdat de vertaling steeds meer van het origineel begon af te wijken, heette het toen ‘Vrij naar Puškin’. Tenslotte heeft hij een geheel oorspronkelijk gedicht gemaakt met de atmosfeer van ‘Evgenij Onegin’: ‘Zeer vrij naar Puškin’.

Als de doorsnee van een meikever ... diepzwart (‘Aix en Provence’). Dit is een jeugdherinnering. Als hij een kever had gevonden, wilde hij weten, hoe die er van binnen uitzag, dus sneed hij hem door, maar omdat het diertje allang vergaan was, vond hij alleen maar een zwarte massa.

‘De boodschapper’. Het Russisch transcribeert in het Cyrillisch schrift vreemde woorden volgens de klank (dus translittereert niet letter voor letter). In het, in het begin genoemde, gedicht van Pasternak staat cache-nez dus, als ik het uit het Cyrillisch terugtranslittereer: kašne. Zulke woorden zijn uiteraard moeilijk te herkennen. Ik gaf Wilfred een paar andere voorbeelden: pensne (pince-nez) en košmar (cauchemar). Vandaar de regels:

met de gestreepte sjaal groot
als een cauchemar om zijn gezicht

Eens vertelde ik Wilfred over de stinkende gouwe, een plantje met een wat ouderwetsch aandoende naam en oranje melksap en dat in de beginperiode de automobiel stinkende gouwe werd genoemd, omdat hij stonk en omdat hij gauw ging. Dit is een aanleiding geweest tot ‘Zinnebeeld’: Wat dan een stinc kende preye...

Mocht U zo langzamerhand tot de conclusie komen, dat dit soort geschrijf over literatuur zinloos is, dan is mijn moeite ruimschoots beloond.

Ik begrijp niet, dat Vestdijk het niet begrijpt. Hij schrijft in het Gids-artikel naar aanleiding van ‘Kindertekening voor Frans’: ‘Kenden wij de werkelijkheid waar het betrekking op heeft, dan zou het glashelder zijn.’ De associatie Frans - kind komt uit Jespersen, die in zijn boek Language herhaalde malen zijn zoontje Frans citeert. Het viel Wilfred op in een Engelstalige

[p. 22]

tekst deze Nederlands aandoende naam te lezen. Dit heeft niets met de interpretatie van het gedicht te maken. Het gedicht heeft ook niets te maken met een bepaalde tekening of een bepaalde gebeurtenis. Het beschrijft hoe een kind, in de ogen van de dichter, een tekening maakt, veel te groots opgezet: een groot vel papier met een streep er over- de horizon, de zon is vergeten (‘making it strange’, de ‘ostranenie’ van het Formalisme; net zoals bv. het klein rood fruit, dat ... nooit de grond bereikte (‘Stilleven’) dan nog een aantal dwarsstrepen en dan wat bloemetjes voor ieder één, zoals een kind dat doet: jij eentje en jij eentje enz. De te groot opgezette tekening is een te grote jas geworden, de zon een buttonhole in die jas. Zulke dingen komen bij Pasternak ook voor. U zou bijvoorbeeld het gedicht ‘Sloza vesla’ (Met de (roei)riemen over elkaar) eens moeten lezen, waar de jongeman de eigenschappen van de roeiboot overneemt. Zie ook ‘Moment musical’ van Wilfred, waar de handelende personen de eigenschappen van het theekopje krijgen. Met de regels 7 en 8 van ‘Kindertekening’ is hij nooit tevreden geweest. De varianten laten zien, hoe hij er aan gewerkt heeft.

U ziet nu ook gemakkelijk, dat het veld zo meewarig groen ... geen enkele spat nog (‘Aan de vooravond’) het slagveld is, gereduceerd tot het jak van een marketentster. Dan komt nog de kleur purper als tegenhanger van het groen en let dan op de fraaie associatie-keten sneuvelen - vaas - pot - pottebakker - dochter om weer bij de marketentster uit te komen. Mij heeft hij dit alles uit moeten leggen.

‘De bloedbruiloft’ is een van de gedichten, die bestemd waren om door Ramses Shaffy gezongen te worden.

Met die bril! (‘Moment musical II’) moet U een beetje boos lezen.

Wat Wilfred zoal citeerde

‘A poem can communicate before it is understood’ van de omslag van een uitgave van T.S. Eliot. Ook van Eliot:

Oh, the moon shone bright on Mrs. Porter
and on her daughter
they wash their feet in soda-water.

Uit Murder in the cathedral: Then there is a higher kind of treason, doing the right thing for the wrong reason.

Op de vraag ‘Hoe laat is het?’ antwoorde hij meestal: Time to be honest.

Oh, hätte ich meine Tochter nur geglaubt, nur geglaubt
Oh, hätte ich meine Tochter nur geglaubt, nur geglaubt uit Die Kluge van Karl Orff.

Verder ‘Mein Liebchen, was wilst du noch mehr’, titel van een gedicht van Pasternak.

Als scheldwoord gebruikte hij het woord barbaar. Een tijd lang gebruikte hij quasi als stopwoord.

Van de hoes van Prokov'evs Liefde tot de drie sinaasappelen: ‘It isn't done to stick pins into ladies’ en uit de opera zelf: Kakoe semejnoe i gosudarstvennoe nesčast'e (welk een familie- en staats- ongeluk).

‘Dat is har sede de nonne und grepp twischen de bene’ (dat is haar zei de non en greep tussen de benen) uit ‘Tönnies Fenne's Low-German manual of the spoken language of Pskov, 1607’.

De door Vestdijk gesignaleerde rijmdwang bij Rilke:

Wir sahen nie sein unerhörtes Haupt, aber
Sein Torso glüht noch wie ein Kandelaber.

en natuurlijk ook: Wer jetzt kein Haus hat, baut sich keines mehr.

En de versregel Lo, the poor Indian whose untutored mind, die in ieder boek over prosodie schijnt op te duiken.

‘I počemu on sidel na stole? Potomu čto russkie čerti malen'kie (En waarom zat hij op de tafel? Omdat Russische duivels klein zijn). Dit is de punch-line van een verhaal over Dmitrij Čiževskij, één van die schilderachtige professoren, die de slavistiek maakten tot een studie, die hare beoefenaren fascineert tot het uiterste. Deze heeft onder andere ontdekt dat Russische duivels niet groter zijn dan een cm of zestig.

Toen er eens in de krant stond, dat de vuurtorenwachter van Kronstadt, door eenzaamheid overmand, buiten zinnen was geraakt en uit angst voor de duivel op een tafel zaten men kon hem er op geen manier toe bewegen er van af te komen, kon Cizevskij daar bovengemelde verklaring voor geven.

Eens zagen wij de film The barefoot contessa met Ava Gardner en Humphrey Bogart. Hij gaat over een filmregisseur en een actrice. Deze film interesseerde ons, omdat er nogal wat opmerkingen in voorkomen over het maken van een kunstwerk. ‘Als dit een derderangs roman was, dan zou... enz.’ Ook de zin ‘A scenario must make sense, life doesn't’. Wilfred citeerde deze altijd als ‘A scenario must make sense, because life doesn't.’

Andere films, die ik me herinner, dat wij gezien hebben: East of Eden, Rock around the clock, Gaslight.

In een andere, Engelstalige, film, vertelde Wilfred mij eens, moest een actrice in de badkamer een onverstaanbare taal spreken. Zij gebruikte hiervoor haar moedertaal, het Servokroaats, en Wilfred was de enige in de zaal, die begreep wat ze zei.

Als men iets wil weten over de ‘spreker’ van een gedicht, al dan niet als ik-figuur aanwezig, dan heeft het zin om zich af te vragen, hoe men het gedicht moet lezen. Bijvoorbeeld:

Mouringh, die de vrye schepen
van de Sevenlandsche buert
veertigh jaren, onbegrepen,
onbekropen heeft gestuert;
enz.

Als men poëzie beschouwt als de gestileerde vorm van gewoon taalgebruik, dan is deze viervoetige trochee (als ook ‘Gott erhalte Franz den Kaiser’, ‘Alle Menschen werden Brüder’, ‘'k Heb geloofd en daarom zing ik’, ‘Zie de maan schijnt door de bomen’ en als U wilt, Wilfreds eersteling ‘Strelend kust de zon de blaren’) de gestileerde vorm van de taal van iemand, die zijn gedachten in eenvoudige, wel afgemeten portietjes overbrengt. Syntactische pauzes vallen samen met het eind van regel en door de krachtige accenten, waarmee men dit leest krijgen de woorden een zeer concrete betekenis. Mouringh is prins Maurits en niemand anders; veertigh jaren is veertig jaar (van 1585 tot 1625), niet meer en niet minder.

Niet dat ik denk dat het iemand in Nederland zal interesseren, maar Wilfred noemde zich een syllabe-teller. Syllabisme is meer geschikt voor talen met een vast accent, als Frans of Pools. Eigenlijk was hij een mislukte syllabe-teller, want hij slaagde er nooit in om in alle regels van een gedicht een gelijk aantal lettergrepen te krijgen. Men kan zijn poëzie niet met sterke krachtaccenten lezen. De woorden krijgen dus de kans om al hun betekenisvarianten mee te laten spelen. Dagobert (‘Thuisrit’) is zo iemand als Dagobert, iemand, die bij vóórbeeld Dagobert zou kunnen heten. (Soms gebruikt Wilfred lexicale middelen: een slordige hoeveelheid, misschien de kleur van sherry.) Dit is de gestileerde vorm van de taal van iemand, die probeert zijn gedachten in nette stukken te delen, maar daarbij gehinderd wordt door het bewustzijn dat alles door ingewikkelde en vluchtige verbanden met elkaar samenhangt. U kunt dit zelf natuurlijk veel beter formuleren dan ik.

Wilfred had overigens wel iets van de persoon die in zijn gedichten aan het woord is: de enige te zijn, degene te zijn, die iets weet, wat anderen niet weten, of nog niet weten.

Als hij naar de wc ging, meestal voorafgegaan door de mededeling: ‘Ik ga nu voor enige tijd van U weg, naar mijn vader, maar kom terug, gezeten aan de rechterhand Gods’, dan nam hij zijn Russische bijbeltje mee en dan was hij de enige in Nederland, die midden in de nacht op de wc een Russische bijbel zat te lezen.

Bij bridge worden eerst kaarten getrokken om uitte maken wie met wie speelt. Wilfred wachtte eerst tot de anderen hun kaart opengelegd hadden, keek dan in zijn eigen kaart zonder hem te laten zien, was dan een ogenblik de enige, die wist, hoe gespeeld zou worden en draaide hem dan om. Met scrabble mutatis mutandis idem dito.

Bij feestelijke gelegenheden kwam er een oud, veelgebruikt spel waarzegkaarten tevoorschijn en Wilfred moest dan waarzeggen. Het slachtoffer trok een aantal kaarten en dan begon

[p. 23]

hij: ‘Oh, ik zie het al; oh, wat erg’ en dan voorspelde hij allerlei rampen en ellende.

Wilfred - syllabenteller

Er is, misschien doordat Wilfred zichzelf een minor poet noemde, door de kleine vorm, die hij gebruikte en door de vele kleine voorwerpen, die in zijn poëzie voorkomen, misschien zelfs wel doordat hij zelf klein van stuk was, de opvatting ontstaan dat kleinheid het kenmerk van zijn poëzie zou zijn. Mag ik er dan op wijzen, dat hij een groot vocabulaire gebruikt, tot over de grenzen van de Nederlandse taal heen, en verder, dat deze kleine voorwerpen staan tegenover grote, vaak meer abstracte begrippen, die het hele leven en de Europese cultuur omvatten, zodat zijn poëzie eerder gekenmerkt wordt door de aanwezigheid van de oppositie groot - klein.

Als ik een poging mag wagen om deze poëzie in termen van deze wereld en de andere wereld te beschrijven, dan zou ik haar willen karakteriseren als een poging om inzicht te verwerven in de angstaanjagende maar intrigerende andere wereld en deze tot zo klein mogelijke proporties van deze wereld terug te brengen. De andere wereld kan overigens ook onder een tafel, een rok of op de onderste helft van een speelkaart verborgen zijn. Toegang tot de andere wereld is een raam, deur of spiegel (geliefde objecten van de symbolisten) soms slechts een luikje, een spleet, een kier.

Mocht Wilfred in den beginne een student geweest zijn, die ook wel gedichtjes schreef, al dra ontwikkelde hij zich tot een dichter. Het dichterschap nam zijn hele leven in beslag. Meestal werkte hij lang aan zijn gedichten, soms werden ze jaren later nog weer omgewerkt. Taal was zijn grootste rijkdom. Zonder taal voelde hij zich hulpeloos, zoals die eerste keer in Zagreb. Hij zocht toen een andere vorm om zich uit te drukken en gaf 's avonds in lang ondergoed op de tafel in de slaapzaal balletvoorstellingen. Eén ballet heette ‘De drukfout’. Er had namelijk in de krant gestaan, dat de linksbuiten van een afstand van 10 km in het doel had geschoten.

Work in progress

Met verhalen had hij meer moeite om ze tot een goed einde te brengen en de meeste zijn ontstaan, omdat hij door de Almanak-commissie onder druk werd gezet.

Wat betreft het verhaal ‘Essay’, ik weet zeker dat het schip

[p. 24]

‘Arcadia’ oorspronkelijk de ‘Peter van Cappadocië’ heeft geheten.

In mijn jeugd speelt een oud buiten Charlottenburg een grote rol. Dit heeft Wilfred als Charlottenbourg gebruikt voor het verhaal ‘Constantijnt†’. Hij zocht zijn materiaal eerder in de literatuur en in dat, wat hij van anderen hoorde, dan in zijn eigen biografie. Zie ook, wat hij daar zelf over schrijft.

Toen hij mij, na een lange pauze in zijn literaire creativiteit, de vlindergedichten liet zien, vertelde hij hierover dat ze een ander karakter hadden en meer op concrete gebeurtenissen betrekking hadden, zodat het ook mogelijk was er ‘fouten’ in aan te wijzen. De eerste decade juni (‘Malacosóma Neustria’); in werkelijkheid was het al de tweede. En de positie van het keukenraam (‘Smerinthus populi’) was ook anders. N.B. de betekenis van de wetenschappelijke benamingen der vlinders speelt ook een rol: malakos is zacht, soma is lichaam.

Wilfred zei wel eens: ‘Als de professor zo enthousiast is over een verstandige opmerking, dan komt dat, omdat hij denkt, dat die het topje van de ijsberg is en dat er nog heel veel onder de oppervlakte verborgen is; hij heeft niet in de gaten, dat het een kurk is, die op het water drijft.’ Ik vermeld dit, omdat men bij Wilfred spreekt over de kunst van het weglaten, naar mijn mening ten onrechte. Wilfred was meester van de kleine vorm. Zijn gedichten zijn compleet en tonen alles, wat hij met die bepaalde motieven en woorden kan doen. Als hij suggereert dat er nog meer aan de hand is, moet U dat er zelf bij bedenken. (Was dit niet de moraal van De glanzende kiemcel?)

Eens liep ik met Wilfred over de Uiterste Gracht, een eeuwenoud grachtje, toen nog niet gedempt, met even oude Leidse wevershuisjes, niet ver van het hoekje van de Hooigracht en van de Nieuwe Rijn; toen zei hij: ‘Dan moet jij later aan de mensen vertellen, dat ik dit zo mooi vond’ en dat doe ik dan bij deze in het najaar van het jaar 1983.