Bzzlletin. Jaargang 11

[p. 33]

B.M. Salman
De slinger van Springer

Over Springers nieuwste boek, Bougainville, van 1981 oordelen de critici overwegend gunstig. Tom van Deel zegt: ‘Het is Springer gelukt om Bougainville in die vloed aan gebeurtenissen gedurende een eeuw kristalhelder uit te sparen. Geen kleinigheid’.^1. Peter van Zonneveld noemt het een ‘geslaagde roman’.^2. En Wam de Moor vindt het ‘een intelligent, mooi boek van een auteur die zichzelf in stijl en thematiek gelijk blijft’.^3. Iets genuanceerder oordeelt P. Valkman, die ondanks bepaalde bedenkingen van inhoudelijke aard van een ‘eerlijk en geslaagd boek’ spreekt.^4. Men kan met deze beoordelingen meegaan, maar het tegelijk jammer vinden dat ze zo veel nadruk leggen op de overeenkomsten met vorige werken en zo weinig op het verschil.

Het is zeker waar dat het ook in dit nieuwe boek weer over diplomaten gaat, die zich afvragen wat ze in zo'n vreemd land nou eigenlijk doen, die wat badinerend spreken over ontwikkelingshulp en die verder nog vol zitten met onverwerkte moeilijkheden uit een Indische jeugd en een verloren jeugdliefde. In zijn nieuwe boek stelt Springer echter ook een aantal keren zijn

schrijverschap zo nadrukkelijk aan de orde, dat men zich gaat afvragen of dat nieuwe boek niet een afsluiting van een periode is, een laatste omzien naar wat voorgoed voorbij ging.^5.

F. Springer werd als Carel J. Schneider in 1932 in Batavia/Djakarta in het toenmalige Nederlands Indië (thans Indonesië) geboren. Na zijn schooljaren en na de kampervaringen in de Japanse interneringskampen keerde het gezin na de oorlog naar Nederland terug, waar zijn vader hoogleraar werd in de Duitse taal- en letterkunde. Als F. Springer debuteerde hij, afgezien van enkele verhalen voor het kappersblad De Uitkijk, met het verhaal ‘Een Eskimo op het Dak’ in Vandaag van 1958. In 1962 verschijnt dan Bericht uit Hollandia, een bundel met drie verhalen die handelen over de bestuurstijd van de ikfiguur in het toenmalige Nederlands Nieuw-Guinea. In het titelverhaal van de bundel treedt een lefgozer op, een poehafiguur, die het met louche middelen ver geschopt heeft, maar met wie het slecht afloopt. In het tweede en derde verhaal ontbreekt zo'n figuur. Vormelijk valt op dat alle drie de verhalen in de ik-vorm zijn geschreven, ook al staan in het eerste en derde verhaal passages in de hij-vorm. In het verhaal ‘Dwars door de Vogelkop’, het tweede uit de bundel, begint hij geleidelijk dagboeknotities in het verhaal op te nemen tot hij op bladzijde 60 bewust het dagboek volgt om de zaak ‘van zich af te schrijven’, eraan toevoegend dat hij dat geen gekke uitdrukking vindt. Met het aforisme ‘Veel van ons gevoelsleven is te herleiden tot aanstellerij’ besluit hij de dagboekaantekeningen die hij nu ‘reisnotities’ noemt. Al met al een verhalenbundel waarvan vorm- en inhoudselementen in het latere werk zullen blijven terugkeren. Dat telt in het bijzonder voor de aandacht voor de autochtone bevolking, want daaraan wijdt de schrijver zijn eerstvolgende boeken: Schimmen rond de Parula (1966) en De gladde Paal van de Macht (1969). In deze boeken, respectievelijk een novelle en een roman, slaat de schrijver de vleugels wat breder uit, maar ze doen toch geforceerd aan. Ze geven de reactie weer van de eigenlandse bevolking van twee gefingeerde, pas onafhankelijk geworden ontwikkelingslanden op een sectarisch christendom en de westerse democratie.

Het in 1974 verschenen boek Tabee New York sluit inhoudelijk enigszins aan bij het titelverhaal uit de bundel Bericht uit Hollandia. Ook hier weer de belevenissen van een Nederlands diplomaat, maar nu wordt hij in zijn functie van vice-consul geconfronteerd met de vrienden en vriendinnen uit zijn Indische jeugdjaren. Aan die confrontatie bezwijkt hij als mens. De diplomaat wordt gered door een snelle promotie naar Lagos in Liberia, terwille van het ontwikkelingswerk. De roman is in de ik-vorm geschreven en vertoont dezelfde stijlkenmerken die voor de verhalenbundel zo typerend waren. De verhaaltrant is ook hier afwisselend scenisch en panoramisch. In vijf hoofdstukken voltrekken zich de tragische ondergang en opgang van de mens en diplomaat. Maar belangrijker dan deze hoofdstukkenindeling is de verdeling van elk hoofdstuk in fragmenten. Daaruit wordt duidelijk hoezeer deze vice-consul nog de gevangene is van zijn jeugdherinneringen. Die jeugdervaringen vormen speelse spiegelingen van de later groeiende werkelijkheid. De zwembadscène in Tjihampelas is de voorafspiegeling van wat zich in New York gaat afspelen. In Indonesië kon de haan zijn kippetje niet krijgen, want zij vertrekt met haar moeder naar Nederland; in Amerika kon het kippetje haar haan niet krjgen, want hij vertrekt naar Afrika. Maar niet alleen herinnering en werkelijkheid zijn rijmende beelden, ook werkelijkheid en werkelijkheid. De jonge ambtenaar organiseert voor een moeder met kinderen - die door man en vader verlaten zijn - de terugreis naar Nederland, waarna hij heel tevreden de constatering van een oudere collega aanhoort, dat het leuke van consulair werk is, dat er iets concreets uit je handen komt. Zelf later naar Afrika vertrekkend en Dollie - met of zonder de kinderen achterlatend - citeert hij deze woorden.

De opzet van de gezamenlijk beleefde jeugdjaren brengt met zich mee, dat er van de zwembadscène - de voorafspiegeling van de latere werkelijkheid - verschillende interpretaties zoal niet gegeven dan toch gesuggereerd worden. Menno, de poehafiguur, de chef, vond deze belevenis een echt Indianenverhaal. De bedeesde en verlegen ik-figuur heeft een en ander als een heel prille liefdeservaring ondergaan. Zo typerend als dat is voor de grote karakterverschillen tussen beiden, zo tekenend is het ook voor de zich voltrekkende werkelijkheid. Dat is geen noodlot, ook geen voorbestemming, zoals Dollie gemakkelijk interpreteert, het is verlies van eer, zoals Menno het al in zijn opgedist jeugdverhaal voorspelde: ‘maar Indianeneer, ho maar’ en wat de ik-figuur, afsluitend, ook heel goed beseft: ‘Godallemachtig, wat heb ik gedaan’. Zoals Menno Dollie tot de noodsprong in het zwembad bracht - zogenaamd om de liefde van Ruud, de ik-figuur, te testen - zo brengt Rudy haar tot de noodsprong in haar leven, een test die wel heel negatief uitvalt.

Bij romans en verhalen in de ik-vorm wordt vaak de vraag gesteld naar het al dan niet autobiografisch karakter ervan. Dat geldt nog sterker als de auteur, net als Springer, in vraaggesprekken vertelt over de historiciteit van sommige gebeurtenissen. Dat de auteur een Indische jeugd achter de rug heeft, dat hij diplomaat is, steekt hij in vraaggesprekken niet onder stoelen of banken. Maar tegen regelrechte identificatie met de ik-figuur uit Tabee New York dekt hij zich in door een ongebruikelijk voorberichtje: ‘De personen door wie de in dit boek aangeduide ambtelijke functies worden bekleed, zijn ontsproten aan de verbeelding van de schrijver’. Dat kan tot de conclusie leiden: de anderen dus niet. En dat zou tot de conclusie

1. Trouw 10-10-'81

2. NRC 30-10-'81

3. De Tijd 13-11-'81

4. Elseviers Magazine 6-3-'82

5. In het boekje Jan Campertprijzen 1982 (BZZTôH, 's-Gravenhage 1982) gaat T.v. Deel wel op het schrijverschap in, maar hij trekt m.i. niet alle consequenties.

[p. 34]

voeren dat Menno, de opschepper, en Dollie, het slachtoffer, bekenden van de schrijver zijn (geweest?) met wier huwelijk het niet zo best gegaan is. Door het al dan niet historische karakter van deze figuren wordt het boek literair natuurlijk niet beter of slechter.

Maar de ongebruikelijke variant op een vaak voorkomend voorbericht maakt minstens duidelijk dat de auteur er geen problemen mee heeft historische feiten of personen in zijn werk te gebruiken. Ik kom daarop terug.

In 1977 verschijnt de verhalenbundel Zaken Overzee. Het voorbericht is minder veelzeggend dan dat in Tabee New York. Nu luidt het: ‘Als de personen uit deze verhalen gelijken op personen uit de werkelijkheid, berust zulks uitsluitend op toeval’.

Daarmee is natuurlijk niet gezegd dat het toeval is dat de verhalen uit deze bundel zich weer goeddeels in diplomatenkringen afspelen of over de Indische jeugdjaren gaan. En dat de ik-figuur zich op een gegeven ogenblik met Springer laat aanspreken kan volstrekt geen toeval heten.

De bundel bestaat uit vier ik-verhalen. Het titelverhaal vertoont een opbouw die veel overeenkomst vertoont met die van Tabee New York. Maar hier is er geen verhouding van voorafspiegeling staat tot werkelijkheid, maar een van ideaal staat tot werkelijkheid. Een aantal aspirant-ambtenaren bereidt zich vol verwachting voor op de toegewezen functies in (het dan nog onder Nederlands bestuur staande) Nieuw-Guinea. Onder hen de ikfiguur en ook weer een poeha-figuur, een man die het daar overzee helemaal meent te zullen gaan maken. Na een korte instructie-periode vertrekt het gezelschap naar de aangewezen bestuursposten en via de contacten van de ik-figuur blijven we minstens schematisch op de hoogte van de belevenissen van de anderen. Aan het einde van het verhaal treffen we nagenoeg alle ambtenaren na de bestuursoverdracht in een Haags restaurant waar we vernemen welke werkkring in Nederland ze gaan accepteren. Een inhoudelijk rond verhaal met scenische en panoramische paragrafen, dat naar omvang vrijwel even uitgebreid is als de roman Tabee New York. Net als die roman spreekt ook dit verhaal heel badinerend over het werk in de buitenlandse dienst. ‘In welk ander beroep kun je zo snel concreet resultaat van je werk zien?’ (Zaken Overzee, 101) In Tabee New York: ‘Dat was het leuke van consulair werk, er kwam iets concreets uit je handen.’ (p. 39, 89) De vraag rijst hier of al dat badineren niet dient om de steeds weer opkomende twijfel toe te dekken. Die twijfel knaagde al in Bericht uit Hollandia. ‘Waarom ben je hier gekomen? vroeg hij, in dit land bedoel ik. Ook hij twijfelde dus aan het nut van zijn aanwezigheid hier’ (p. 35) In Zaken Overzee vraagt de ik-figuur: ‘Wat doe ik hier, wat doe ik in Gods naam in dit land?’ (p. 92) En die twijfel blijft doorklinken in het nieuwste boek, Bougainville uit 1981. Daar heet het: ‘Wat doe je hier in deze uithoek van de wereld?’ (p. 71)

Springers nieuwste boek, Bougainville, werd in 1982 met de Bordewijkprijs bekroond. De auteur noemt het een gedenkschrift. Enig voorbericht heeft hij nu niet meer nodig. Men gedenkt geen figuren die slechts aan de verbeelding van de schrijver zijn ontsproten; evenmin figuren die toevallig lijken op personen uit de werkelijkheid. Is het dus (auto)biografisch? Toch historisch?

Eén ding is in ieder geval duidelijk: de schrijver heeft zijn boek zo geconstrueerd dat het er zeer historisch uitziet. Hij noemt jaartallen, historische feiten en figuren en hij schikt dat alles zó dat het een stukje petite histoire uit de contemporaine geschiedenis van het diplomatenleven zou kunnen zijn. Hoofdfiguren zijn de diplomaten Tommie Vaulant en Bo, zijn vriend. Van de laatste kennen we de familienaam niet. Hij treedt op als de ik-figuur van het verhaal die zijn door verdrinking om het leven gekomen vriend, Tommie Vaulant, herdenkt. Hij doet dat door eigen belevenissen af te wisselen met als authentiek weergegeven fragmenten uit de dagboeken van Tommie en diens grootvader. Zo ontstaat een kleurige slinger van avonturen die, juist door het dagboek van de grootvader, nagenoeg een eeuw omspant. Een eeuw waarin de voor Nederlands Indië zo kleurrijke figuren als Multatuli, Mimi, Matahari, Eddy Du Perron en Sneevliet ieder op eigen wijze schitterden. Het gaat dus weer over een Indische jeugd en over diplomaten; en ook is er weer een poeha-figuur, een arrogante big shot van de Verenigde Naties. In wezen is het verhaalpatroon van het ik-verhaal niet anders als in Tabee New York en Zaken Overzee: herinneringen en werkelijkheid, zij het dan dat nu mede door de dagboeken het thema van de verwijderde geliefde veel aandacht krijgt. Bovendien komt er deze keer zeer nadrukkelijk het schrijverschap bij en uitgerekend toegespitst op de vraag: (auto) biografisch of niet.

Al in het begin betreurt de ik-figuur het geen tijd te hebben om over zijn inmiddels verdronken vriend na te denken: ‘anders had ik over deze episode een mooi, lang gedicht geschreven of een roerend verhaal over gemiste kansen, eindigend met het nakijken van de gemankeerde minnares in het vliegtuig naar Vietnam.’ Maar de ik-figuur is niet de enige die het schrijven ter sprake brengt. Dat doen ook zijn jeugdvrienden Tommie en Madeleen. Ze vormen het duo dat bevriend is met de ik-figuur: ze zijn de enigen die weten dat hij Bo heet. Zij zijn het ook die hem bij zijn schrijven kritisch volgen. ‘Wat ik je nog zeggen wou, die laatste verhalenbundel van je is verdomd goed gelukt (p. 51),’ zegt Tommie bij gelegenheid van een heel vluchtige ontmoeting. En Madeleen zegt aan het einde van de reünie: ‘Ik heb de meeste van je verhalen gelezen, zo kon ik je een beetje volgen natuurlijk (p. 125)’. Opvallend is hier dat Madeleen kennelijk meent dat de verhalen ‘een beetje’ autobiografisch zijn. Voor Tommie Vaulant is dat minder vanzelfsprekend:

Ik heb wel eens het onaangename gevoel gehad dat Bo al deze gladde jongens op mij modelleerde, heb het hem ook gevraagd, kreeg emotionele ontkenningen ten antwoord. Nee, het type zelf, waarvan er veel rondliepen, deed hem kokhalzen, schreef hij, en met grimmig genoegen liet hij dit soort boys in zijn verhalen onderuit gaan, maar ik moest niet denken dat hij mij zo zag (p. 75).

Behalve aan dat biografisch aspect heeft Tommie ook wel eens aan het autobiografische gedacht: ‘Zo moet je ook zijn verhalen lezen alsof hij er niets mee te maken heeft, maar ondertussen (p. 74)’. Zo laat de schrijver zijn lezers heel lang in de onzekerheid. Pas in de slotdialoog, als hij na de reünie afscheid neemt van Madeleen, bekent hij haar dat hij inderdaad vaak over Tommie Vaulant en ook wel over zichzelf geschreven heeft.

Die bekentenis is onthutsend. Hij heeft Tommie dus wel als een patser, als een big shot, als een gladde jongen, als het type waarvan hij moet kokhalzen gezien, hoezeer hij dat ook emotioneel ontkend heeft. Vanwaar die weliswaar moeizame, maar plotselinge openhartigheid? Omdat hij nu weet wat hij eerder nog niet wist: dat hij een gladde jongen als Tommie totaal verkeerd beoordeelde, dat hij op de avond vóór het overlijden nog geen weet had van Tommies probleem en er zelfs mee lachte. Nu, nu het te laat is, beseft hij Tommies leed: een knagende onrust over en een verterende twijfel aan de zin van alles. Precies wat hij zelf ook kent: ‘Wat doe je hier in deze uithoek van de wereld? (p. 71)’. En eerder al, in Zaken Overzee bijvoorbeeld: ‘wat doe ik in Gods naam in dit land? (92)’.

Het dagboek is niet alleen krachtens erfrecht voor Bo, het is ook voor hem geschreven, ja, het is hem op het lijf geschreven. Dat blijkt uit die heel merkwaardige openingszin:

... heb jij dat ook: om drie, vier uur 's nachts wakker worden en alle, alle zorgen van je zelf en iedereen op je borst voelen drukken. Of nee, bij mij begint het lager: in de maag. Knagend gevoel, wat is het, onbehagen hoe 't met ons gaat, of angst over hoe 't met ons zal aflopen. De kleinste muizenis-