Bzzlletin. Jaargang 11

[p. 39]

Carlien Boelhouwer
Maar geel en glanzend blijft het goud

In november 1981 verscheen Maar geel en glanzend blijft het goud van A. Alberts. In deze novelle speelt het noorden wéér, zoals in veel werk van A. Alberts een belangrijke rol. De schrijver wijst daar zelf op in een interview met Frits Abrahams in Vrij Nederland van 21 november 1981. Daarin zegt hij dat een belangrijke aanleiding tot het schrijven ervan is geweest, het uit zijn werk bekende thema van het noorden een afsluiting te geven. Ook na herhaalde lezing bleef voor mij Maar geel en glanzend blijft het goud iets raadselachtigs behouden, waarvan de betekenis mij als lezer steeds weer leek te ontglippen. Hoe het noorden begrepen moest worden, leek daarbij een beslissende factor te zijn. Uit kranterecensies maakte ik op dat ik niet de enige was die met interpretatieproblemen zat. Het boek bleef me intrigeren. Ik hoopte door middel van een analyse meer greep op het verhaal te krijgen. De meest voor de hand liggende methode volgens welke het noorden in Maar geel en glanzend blijft het goud onderzocht kon worden, leek mij een analyse van de ruimte te zijn. Niet alleen het noorden zelf - als in eerste instantie een ruimtelijk begrip - nodigt tot een dergelijke analyse uit, het verhaal zit vol elementen die betrekking hebben op de ruimte. Zo gaat er aan het eigenlijke verhaal een schetsmatig kaartje vooraf net zoals dat het geval is bij verhalen van bijvoorbeeld OS. Lewis en J.R.R. Tolkien die in een gefingeerde wereld spelen. Als lezer ben je er dan ook op voorbereid de overeenkomst die het kaartje heeft met Denemarken ten dele wel, ten dele niet serieus te nemen. Een ander duidelijk voorbeeld van de bijzondere wijze waarop hier van de ruimte gebruik gemaakt is, is de manier waarop het maatschappelijk leven van de ambtenaar gestalte krijgt in het doorlopen van de drie verdiepingen van het paleis, waarbij de onderste verdieping de top van zijn carrière verbeeldt.

Een ruimtebeeld kan op verschillende manieren worden opgeroepen, door al of niet rechtstreekse waarnemingen van (een) personage(s) en/of een verteller, of doordat de tekst aansluit bij geografische, historische of andere voorkennis van de lezer. In Maar geel en glanzend blijft het goud is het op beide manieren gedaan. Het verhaal heeft twee lagen. Allereerst is daar natuurlijk de geschiedenis rond het ministerie met als kernfiguur de raadadviseur Gerner. De tweede laag omvat de geschiedenis rond de vroegere bewoner van het ministerie, koning Walter de Vierde. Aan de eigenlijke tekst gaan een landkaartje en een motto vooraf. Het eiland dat op het kaartje staat afgebeeld heeft geen naam, maar Lund aan de oostkant ervan gelegen doet vermoeden dat het om Seeland zou kunnen gaan. Temeer omdat het motto ‘Fragment uit een Deense ballade’ getiteld is. De plaatsen Soreu en Esrom zijn op het Deense eiland Seeland terug te vinden. De niet met naam aangeduide hoofdstad zou Kopenhagen kunnen zijn, het ‘Eiland in het Zuiden’ Lolland. Na enig zoeken blijkt verder koning Walter de Vierde (mogelijk) gebaseerd te zijn op een historische Deense koning, koning Waldemar de Vierde, die van 1340 tot 1375 over Denemarken geregeerd heeft.

Diens koningschap stond van aanvang af op een zwakke basis. Alleen in Noord-Jutland bezat de koning de volle souvereiniteit. In zijn eerste regeringsjaren stond hem een kring van raadgevers bij, waaronder nogal veel Duitse edellieden. De buitenlandse politiek van Waldemar was sterk Europees georiënteerd. Zo zoekt hij aansluiting bij Frankrijk (hij probeert zijn zoon uit te huwelijken aan een Franse prinses) en de Hanzesteden om zijn positie in eigen land te versterken.

De koning was bijgenaamd Waldemar Atterdag (wat zoiets betekent als: weer een dag), waarmee hij dan wilde zeggen, dat men om succes te hebben zich niet moest laten afschrikken door tegenslagen, maar rustig moest afwachten. Er is ook een andere verklaring voor de bijnaam. Deze brengt de naam in verband met de wraakzuchtige aard van de koning die nooit vergaf, maar altijd de dag van de wraak afwachtte. Rond 1368 is Denemarken verwikkeld in een oorlog met de Hanzesteden. Op een kritiek moment verlaat Waldemar Denemarken en laat hij de Deense steden alleen met de Hanze onderhandelen. Waarom de koning zo gehandeld heeft, is door tijdgenoten al niet begrepen. Om dit vertrek van de koning zijn dan ook allerlei legenden ontstaan. Zo laat de ‘holsteinische’ kroniek de koning vluchten, omdat mensen uit zijn naaste omgeving hem willen vergiftigen. Het verhuizen van de koning naar Gurre in Maar geel en glanzend blijft het goud zou je als een nieuwe legende kunnen zien.

In 1373/1374 is Denemarken weer in oorlog met de Hanzesteden, omdat Waldemar zijn verplichtingen niet nakomt die bij de beëindiging van de oorlog van 1368 waren vastgesteld. De Hanze vraagt op een gegeven moment om een onderhoud. De koning, die omstreeks die tijd in slot Gurre verbleef, laat de bodes weten dat hij voortaan zijn plicht zal doen. Onmiddellijk daarna, waarschijnlijk nog op diezelfde dag, is Waldemar gestorven, op Gurre, 24 oktober 1375. Hij zou nog op zijn sterfbed de bodes vervloekt hebben. Verder wordt er verteld dat hij - stervend - bang is geworden voor de toekomst van zijn ziel en ‘Help mij Esrom, help mij Soreu en jij, grote klok van Lund!’ geroepen heeft, daarmee vertrouwend op de uitgaven die hij aan deze kloosters gespendeerd had.

Na zijn dood werd zijn kleinzoon uitgeroepen tot koning van Denemarken. Diens moeder Margrete was voorlopig zijn voogdes.

Waldemar komt ook voor in een gedicht van de Deense dichter Jens Peter Jacobsen dat enkele sagen vermengt. De liederen zijn in een vertaling op muziek gezet door Arnold Schönberg en vooral daardoor bekend geworden. De inhoud is als volgt: Koning Waldemar de Vierde bemint in het geheim een jong meisje, Tove Lille. Hij verklaart haar bij zonsondergang zijn liefde. Tove bekent dan dat zij al heel lang van hem houdt. Waldemar treurt over het geluk dat vergankelijk is, maar volgens Tove is tegenover hun liefde de dood kort.

De vrouw van koning Waldemar laat Tove doden. De koning lastert in zijn wanhoop God en is gedoemd na zijn dood elke nacht rusteloos voort te jagen. Samen met hun vorst maken zijn mannen zich op voor de eeuwige wilde jacht. Elke nacht zoekt de koning zijn Tove. Hij blijft tot het eind toe opstandig tegen God. Zijn volgelingen smeken daarentegen om de rust van het graf. Het orkeststuk eindigt met een spreekstem die verhaalt, hoe de nachtelijke stormen in angstige gemoederen

[p. 40]

de sage van koning Waldemar levendig houden, maar hoe dan steeds weer de dageraad rust en vrede brengt.

In Maar geel en glanzend blijft het goud vind je veel van deze elementen terug. Zoals bijvoorbeeld wat de Deense geschiedenis betreft, de wat gemakzuchtige houding van de koning die voor de historische koning resulteerde in de bijnaam Atterdag, het ‘Help mij, Esrom! Help mij Soreu! Help mij, grote klok van Lund!’ wat de koning op zijn sterfbed geroepen moet hebben, de dochter Margrete die na de dood van de koning een tijd lang regeert in de hoedanigheid van regentes van de troonopvolger. Andere elementen zijn lichtelijk omgevormd, zoals bijvoorbeeld het uithuwelijken van de zoon van de historische koning aan een Franse prinses. In Maar geel en glanzend blijft het goud is het niet de zoon maar dochter Margrete die uitgehuwelijkt wordt.

Ook van de topografie van Denemarken, zoals hierboven gesignaleerd, wordt door A. Alberts gebruik gemaakt.

Er zijn zo nogal wat elementen die naar Denemarken verwijzen of liever: kunnen verwijzen. Voor een in beeld gebracht Denemarken is het kaartje voor in het boek eigenlijk wat al te schetsmatig - het werkelijke Denemarken is lang zo ‘leeg’ niet en ook de vorm van de eilanden is in werkelijkheid heel wat ingewikkelder -, terwijl de geschiedenis van koning Waldemar in Nederland niet zo bekend is dat de lezer bij zijn naam direct aan een bepaalde Deense koning zou denken. Datzelfde geldt - wellicht in wat mindere mate - ook voor de Gurre liederen.

Aan de ene kant een duidelijk verwijzen naar Denemarken: het motto, Soreu, Lund, de koning, aan de andere kant een toevoegen van elementen: het ‘lege’ kaartje bijvoorbeeld, de aanduiding ‘hoofdstad’ in plaats van Kopenhagen, die die identificatie met Denemarken weer gedeeltelijk teniet doen.

Het gevolg hiervan is dat de lezer het verhaalgebeuren niet meer echt in Denemarken situeert, maar in ‘Denemarken’, een noordelijk gelegen eiland dat overeenkomsten vertoont met Denemarken, maar ook verschillen. Denemarken krijgt er zo met die aanhalingstekens een dimensie bij die achtergrond èn verhaalgebeuren enigszins boven de realiteit doet uitstijgen.

Tussen de twee lagen van het verhaal zelf blijken allerlei ruimtelijke parallellen te zijn, met als climax de volledige versmelting van de twee verhaallagen aan het einde van het verhaal. Pas daar vindt ook de tweede verhaallaag, die aanvankelijk slechts geschiedenis betrof, een definitief einde.

De parallel die zich dan allereerst opdringt, is die tussen het klooster Esrom en het ministerie. Het betreft hier dan niet zozeer een parallel-gebaseerd-op-overeenkomsten maar eerder één die gebaseerd is op verschillen. Verschillen die des te meer opvallen omdat de tekst enige malen op de overeenkomstige bouw wijst. Zo is Esrom, in het noorden, destijds bestemd tot klooster, in tegenstelling tot het paleis in de hoofdstad - het centrum van het land zou je kunnen zeggen -, dat koning Walter o.a. gebruikte om van daaruit zijn land te regeren, en dat dus een wereldlijke functie had. Het klooster, middenin de bossen gelegen, is verder tamelijk moeilijk te bereiken, staat al heel lang leeg, is bijna niet te betreden en doet wat de inrichting betreft sprookjesachtig en middeleeuws aan. Het paleis daarentegen is vrij makkelijk toegankelijk, is nog altijd in functie, heeft deuren die als vanzelf open lijken te gaan en is hypermodern ingericht. De twee gebouwen hebben naast deze verschillen ook overeenkomsten. Eén van deze overeenkomsten is, als gezegd, de identieke bouw. Er is nog één: beide gebouwen hebben een ondoordringbare tuin die ook nog in beide gevallen een mysterieus gedeelte heeft.

Van de verschilpunten lijkt de eerste bepalend te zijn voor de rest: het klooster als het geestelijk domein tegenover het paleis als het wereldlijk domein. Binnendringen in het geestelijk domein lijkt meer moeite te kosten, zo blijkt uit de verschillen, dan hetzelfde proberen in het wereldlijk domein. Het paleis heeft bijvoorbeeld maar één mysterieus gedeelte, de tuin, terwijl het klooster helemáál - gebouw èn tuin - mysterieus aandoet.

De tweede belangrijke parallel is die tussen de door de koning aangelegde doolhof (met z'n schatten en z'n dolenden) in de tuin van het klooster Esrom en het paleis in de hoofdstad met zijn ‘bewoners’. In het ministerie zitten de minst belangrijke ambtenaren helemaal boven in het gebouw. De belangrijkste ambtenaren, de raadadviseurs, zetelen beneden op de eerste verdieping, rond de ontvangstzaal van de minister. Het doel van de ambtenaren is om deze laagste sport van de carrièreladder, aan de basis van de omgekeerde pyramide, zo snel mogelijk te verlaten voor een hogere tree, om zo via achtereenvolgens een kleine eigen kamer op de derde als chef/sous-chef van de afdeling en de wat luxere kamers op de tweede tenslotte de top van de ladder / pyramide te bereiken wanneer zij als raadadviseur van de minister gelijkvloers een grote eigen kamer toegewezen krijgen. (De ambtenaren proberen zelfs via het in omloop brengen van het gerucht dat het gebouw te klein wordt, hun doel nog wat eerder te bereiken. De opzet mislukt evenwel). De bewegingen die ze hierbij moeten volvoeren doen enigszins denken aan de bewegingen van de dolenden in de doolhof die via steeds kleiner wordende kringen op een gegeven moment bij de schat oftewel het goud hoopten uit te komen. Temeer omdat er in het ministerie net als in de doolhof sprake is van een fluitspeler, de raadadviseur Gerner die op zijn kamer drie hoog vaak op een occarino speelt en van een (materiële) schat, de minister of liever: de door iedereen nagestreefde positie van de minister.

Zoals er naar het midden van de doolhof geen pad leidde, zo neemt de raadadviseur in het paleis een geisoleerde plaats in. Hij heeft ten eerste al zijn positie op een ongewone manier verkregen, zonder daarbij van de carrièreladder gebruik te maken. Eenmaal op de post van raadadviseur van bijzondere zaken beland, onderscheidt hij zich van zijn collega's door een kamer te betrekken op de derde verdieping in plaats van op de eerste. Verder speelt hij op een occarino, een instrument dat de doorsnee-ambtenaar niet kent en is hij in tegenstelling tot de rest van de ambtenaren niet geïnteresseerd in promotiekansen, maar in de geschiedenis van zijn land, met name in koning Walter de Vierde.

De minister heeft zijn werkruimte beneden in het gebouw, net zoals het goud zich onder het midden - de fluitspeler - bevond. En zoals het de minister tot zijn verbazing was gebleken dat er meerdere wegen naar een ministerschap leidden, zo bleek ook pas later dat het goud langs meer dan één weg te bereiken was.

In deze doolhof zijn de ambtenaren de dolenden in hun streven een kortere weg te vinden naar de eerste verdieping, het zo felbegeerde doel. Ze zijn duidelijk niet geïnteresseerd in het beeld van de fluitspeler dat de raadadviseur verbeeldt. Maar ook de minister en de raadadviseur, respectievelijk het goud en de fluitspeler, zijn naar iets op zoek. De plaats die de minister bezet in het paleis, maakt hem niet gelukkig en daarom ontwijkt hij deze eenzame plek zoveel mogelijk. De raadadviseur tenslotte probeert de geschiedenis van het leven van koning Walter de Vierde rond te krijgen. De weg waarlangs hij gaat is tegengesteld aan die van de ambtenaren: van beneden naar boven.

De derde belangrijke parallel is die tussen alweer de doolhof in de tuin van het klooster Esrom en klooster Esrom zelf, zoals het zich op de dag van het uitstapje van de minister, diens nichtje Margrete en Gerner aan hen voordoet.

De situatie van de raadadviseur Gerner lachend bovenaan de trap waarlangs Margrete met het goudblonde haar naar beneden gaat, doet denken aan het centrum van de doolhof in de tuin van Esrom. Analoog aan wat het paleis te zien gaf, verbeelden de gangen van het klooster de paden in deze doolhof en is de raadadviseur Gerner te vergelijken èn met de fluitspeler èn met een doler. De minister lijkt ook een doler te zijn, maar wel van een andere orde. Hij doolt niet speciaal alleen hier, in Esrom, zoals dat wel het geval is met Gerner. De minister doolde in tegenstelling tot Gerner ook al in het paleis in de hoofdstad.

[p. 41]

Voor wat de minister betreft, verschilt het uitstapje dan ook niet zoveel van zijn ambtsreizen naar het buitenland. Net als op (waarschijnlijk) deze reizen komt hij in Esrom niet verder dan de ontvangstzaal. Gemer gedraagt zich in Esrom daarentegen wel duidelijk anders. De raadadviseur wekte niet de indruk in het paleis er zich bewust van te zijn dat hij zich in een doolhof bevond. Hij zocht iets, dat wel, maar hij meende te weten waar hij het kon vinden. Hij was de fluitspeler in een doolhof waarin anderen dan hij zich bevonden omdat men er iets zocht waar hij geen belangstelling voor had: verbetering van de maatschappelijke positie. Terwijl de ambtenaren zich nauwgezet aan de verdieping die bij hun rang hoort, hielden, kon Gerner zich vrijelijk door het hele paleis heen bewegen, omdat de gangen en verdiepingen voor hem niet die maatschappelijke bijbetekenis hadden. Natuurlijk had hij als hooggeplaatste daar ook het recht toe, maar dan wel een recht waarvan hij als enige van de raadadviseurs gebruik lijkt te maken. Opvallend is dat Gerner, eenmaal in Esrom aangekomen, er niet meer in slaagt zijn weg te berekenen. Hieruit kun je concluderen dat hij geïnteresseerd als hij is meer in de geschiedenis, de cultuur, kortom: de geestelijke kant van het bestaan, dan in de maatschappelijke, wereldse kant nu hier in het geestelijke centrum Esrom zijn doolhof binnengaat. Net zoals de ambtenaren dus die, juist wel maatschappelijk geïnteresseerd, al in het ministerie - het wereldlijk domein - aan hun dooltocht bezig waren. Met Margrete, in deze doolhof het goud, heeft hij nu, anders dan in het paleis, een directe band. Zodra hij haar ziet, is hij verloren en moet hij haar overal volgen. Toch verliest hij haar aan het eind van de dag uit het oog, voorgoed. Net als de ambtenaren die hun opzet zagen mislukken en de minister die na elke ambtsreis toch steeds weer terugkomt in de voor hem treurige positie in het ministerie, komt ook Gerner weer bij zijn uitgangspunt - hier: de hoofdstad - terug, zonder voorgoed gevonden te hebben wat hij zocht.

De vierde belangrijke parallel is de tamelijk opvallende overeenkomst tussen de bewegingen van de raadadviseur aan het eind en de bewegingen van de ministers die het ministerschap wel/niet halen. (Op pp. 51-52, in een gesprek tussen twee ambtenaren over de op handen zijnde verkiezingen, wordt door één van hen een beeld gegeven voor de bewegingen van deze kandidaat-ministers).

Gerner krijgt de opdracht naar het einde van het noorden te gaan om er te sterven. In de nacht nog verlaat hij de stad in de richting van het noorden - omhoog -, net zoals de ministers die het net niet gehaald hebben in de nacht die voorafgaat aan de beëdiging van de nieuwe ministers als spoken de trap opklimmen naar het bordes van het ministerie.

De ministers worden niet ontvangen en zodra ze de glazen deuren gesloten vinden, gaan ze op in nevels. Zo komt Gerner tenslotte bij een nauwe doorgang tussen het strand en het eigenlijke land, begrensd ‘door duinen en ijs dat geluidloos op elkaar schoof’ (p. 68). Ook Gerner, zou je kunnen zeggen, wordt niet ontvangen: hij gaat niet dood, maar blijft leven. Het gebied waar de dood begint, bereikt hij net niet.

Vanaf dit punt in het verhaal komen zijn bewegingen niet meer overeen met die van de onsuccesvolle kandidaat-ministers maar met die van de ministers die het ministerschap uiteindelijk wel bemachtigen. Niet in nevels opgegaan, maar liggend op het strand is hij te vergelijken met de leden van de nieuwe regering die als drenkelingen die het aanspoelen overleefd hebben op de schoongewassen kust worden gesmeten. Dat betekent dat Gerner zal vinden, zoals ook inderdaad gebeurt, wat hem voortdreef vóórdat hij de dood zocht, te weten Margrete.

De laatste belangrijke parallel is die tussen de koning en Gerner bij de confrontatie aan het eind waar de twee verhaallagen tot één verhaal samensmelten. De veronderstelling is wellicht geoorloofd in de koning van het motto: ‘Fragment uit een Deense ballade’, dezelfde te zien als koning Walter de Vierde. Een dergelijke veronderstelling is natuurlijk niet zo vanzelfspekend. In dit geval echter lijkt het gerechtvaardigd. In de ballade worden geen andere feiten aangestipt. Wat erin over de koning gezegd wordt, is ook uit de roman zelf te halen. De ballade vertelt hoe van koning Walter alleen het goud nog over is, waarmee hij jarenlang is gevoed. Zijn gestalte is in stof opgegaan, het goud - het symbool daarvoor niet. De koning komt zo overeen met het wereldlijke goud en Gerner liggend op het strand ‘dood en dromend’ (p. 68) met het beeld van de fluitspeler, met het geestelijke, mogelijk met de kunstenaar.

Een verschil met de doolhof in Esrom is dat de dolers van nu, de stoet van mensen, niet op zoek zijn naar het goud, zoals de monniken, maar naar de fluitspeler. Zonder een blik te werpen op de koning lopen ze allemaal doelbewust in de richting van het noorden. Ze doen dat niet uit zichzelf. De koning, het goud, heeft ze daartoe opgeroepen. In de door hemzelf ontworpen doolhof in Esrom had hij de mensen bewust ‘doelloos’ laten rondzwerven: het was de koning duidelijk geworden dat er geen weg naar het midden was. Nu, in deze afspiegeling van de doolhof in Esrom, laat hij de mensen eindelijk het midden betreden en de fluitspeler vinden.

Na zijn daad verschrompelt de koning. Hij ‘gaat in nevels op’ (p. 52), net zoals de ministers die het net niet haalden. Het leven laat hij voorgoed achter zich. De koning is definitief dood.

Er zijn nog veel meer lijnen te trekken; noodgedwongen heb ik mij hier beperkt tot de meest in het oog vallende. Wat direct uit deze parallellen naar voren springt, is het feit dat iedereen in het verhaal, vanaf de minister tot en met de raadadviseur op zoek is naar iets. De zoektocht van Gerner staat centraal, maar krijgt meer reliëf tegen de achtergrond van de diverse andere zoektochten. Een moeilijkheid is dat de figuur van Gerner niet eenduidig is.

Het verhaal begint vrij gewoon. Je bent geneigd Gerner te zien als een realistisch personage. Naar het einde toe verandert het karakter. Het wordt minder concreet, krijgt mythische trekken. Van een nogal realistisch aandoend verhaal wordt het een allegorie, waarin Gemer niet meer een normaal personage is dat alleen maar veel overeenkomstigs heeft met de fluitspeler, maar waarin Gerner het beeld is, een bijna-mythische figuur. Hoe die overgang precies verloopt, is moeilijk te zeggen. De ene keer is Gerner meer fluitspeler dan mens, dan weer meer mens dan fluitspeler.

Gerner, als de fluitspeler, lijkt ontsnapt te zijn uit het midden van de doolhof. Omdat zijn domein niet te betreden was en dus ook niet te verlaten, heeft hij daarbij gebruik moeten maken van een trapeze. Doel van zijn ontsnapping zou dan kunnen zijn: het terugvinden van het goud dat bij de fluitspeler hoorde, maar dat op geheimzinnige wijze (via de geheime gang) lang geleden weggehaald is. Dat goud moet ergens zijn. In eerste instantie denkt hij er sporen van terug te zullen vinden in het verleden, met name in de geschiedenis rond koning Walter de Vierde, omdat de doolhof in die tijd is aangelegd. Maar dan op een dag - een zomerdag - ziet hij Margrete. In haar ondekt hij de verloren gegane schat. En tegelijkertijd betreedt hij in Esrom tenslotte echt de doolhof - de doolhof van het leven. Hij verliest zijn zelfverzekerdheid, zijn gemak waarin hij zich in het paleis van de anderen onderscheidde, en is nu net zo onrustig als zij zijn. Margrete verdwijnt uit zijn gezichtskring. Al zijn pogingen om haar weer terug te zien falen en ten einde raad maakt hij tenslotte op de winteravond van het afscheidsfeest een afspraak met de koning, omdat deze verantwoordelijk is voor de doolhof. De koning weet er inderdaad meer van, maar wat hij vertelt is niet zo aangenaam voor de fluitspeler. Het goud is Gerner ontglipt. Er zit nu niets anders meer op dan dat Gerner teruggaat om zijn eenzame positie weer in te nemen.

Gerner gaat op weg. De koning krijgt medelijden, op het allerlaatste moment. Op aanraden van de monniken had de koning zich destijds ten behoeve van zijn ziel van de mensen afgezonderd. De laatste tien jaar van zijn leven leefde hij volledig voor

[p. 42]

zichzelf. Aanvankelijk had hij al het goud en al de landerijen die hij bezat aangewend met het doel zo zijn ziel, alleen de zijne en niet die van zijn onderdanen, te redden. Het had de koning niet geholpen, de rust had hij ook met behulp van dat goud niet kunnen vinden, net zoals ook de minister ondanks zijn gouden positie niet gelukkig was geweest.

De koning had toen voor zichzelf vastgesteld dat je vóór je dood de zielsrust, de schat, niet kunt vinden of het moest zo zijn dat je die zielsrust al had. Om die reden had hij het midden van de doolhof aan alle vier de zijden laten afsluiten. Met de aldus aangelegde doolhof had hij het eeuwig - vergeefs - zoeken van de mensen willen uitbeelden: de doolhof werd daarmee een metafoor voor het leven.

- Dit zou dan tevens een verklaring zijn voor het feit dat er op de dag van het uitstapje voor zo'n grote omweg gekozen wordt om naar de gebouwen in het noorden te komen. Zo nemen de minister, Margrete en Gerner heen bijvoorbeeld de weg langs de smalle zee in het oosten. Volg je hen op het kaartje dan doet die route nogal vreemd aan, je vraagt je af of er niet een wat snellere route is, dwars over het eiland. Het midden van het eiland zou het-geluk-dat-niet-te-vinden-is kunnen symboliseren en om die reden ondoordringbaar zijn. In dat geval is de ringweg de enige mogelijkheid om in het noorden te komen -. Wat ze wel konden vinden en wat de meesten in eerste instantie ook voor het toppunt van geluk aanzagen, was het goud. Maar dat goud was een dwaalspoor en over dat goud de beschikking te hebben, betekende nog niet dat je dan ook gelukkig was. De koning had wellicht gehoopt met de dood die rust te vinden. Het had niet zo mogen zijn. Zijn graf was ontheiligd door zijn onderdanen. En zo was de koning gedoemd geweest nog langer te dolen en te spoken op aarde.

Nu hij de raadadviseur de dood injaagt, begrijpt de koning dat de eisen die hij altijd gesteld heeft, te hoog zijn of misschien wel niet juist. Het zou betekenen dat men het leven alleen maar leefde om dood te gaan, om in de dood dan uiteindelijk na al dat dolen de eeuwige rust, de schat te vinden. De koning vindt dat het midden van de doolhof, oftewel: het geluk, al eerder, tijdens het leven, ontdekt moet kunnen worden. Om die reden keert hij het tij. De stoet van mensen zoekt niet meer naar hem, de koning, als symbool voor het goud waarmee je niet gelukkig wordt, maar de rust die de fluitspeler vertegenwoordigt. De mensen gaan op weg naar het noorden in gezelschap van de gouden zon die in het noorden warmte en leven moet brengen, en van Margrete, het goud dat de fluitspeler al eerder ‘ontdooid’ heeft. Tegelijkertijd vindt dan de koning ook uiteindelijk zijn rust. Nu de mensen zich niet meer door het materiële goud laten afleiden is er voor de koning als symbool van dat goud, geen reden meer langer op de aarde te blijven. De koning verlaat de doolhof van het leven voor de tweede keer en nu voorgoed. Hij zal er nooit meer in terug keren.

Je kunt in het verhaal tenslotte ook de kringloop van de natuur zien. Er wordt maar één dag expliciet beschreven, vanaf de morgen tot de avond, namelijk als Gerner afscheid neemt van Margrete. Die zomerdag van het uitstapje staat middenin het boek. Wat eraan vooraf gaat ben je geneigd in het voorjaar te plaatsen. Het boek eindigt in felle winterkou. De koning roept Margrete en de zon terug om aan die winter een eind te maken.

In tegenstelling tot wat in vele kritieken vastgesteld werd, namelijk dat het slot negatief uitgelegd diende te worden, in zekere zin een optimistisch einde, in overeenstemming met wat A. Alberts zelf opmerkt in het genoemde gesprek met Frits Abrahams waar hij met enige verbazing constateert dat verschillende critici het slot negatief interpreteerden - als Gerners dood - terwijl hij het gevoel had duidelijk naar een happy end te hebben toegeschreven.

Aan het eind van het verhaal wordt de schat, het midden van de doolhof-van-het-leven, gesitueerd in het uiterste puntje van het noorden van het eiland. Deze geografische aanduiding maakt het mogelijk te bekijken wat het noorden nu precies vertegenwoordigt. Hoog in het noorden, eigenlijk ten noorden van het noorden (de fluitspeler sterft immers niet), begint het gebied van de dood, de absolute zielerust; het gebied ten zuiden daarvan is dat van het leven. In feite is dat dus het hele eiland. Binnen het gebied van het leven is er ook weer sprake van de twee aspecten van de doolhof: Gerner liggend op het strand in het uiterste noorden als de fluitspeler; de échte schat en het eilandje in het zuiden waarvan alleen bekend is dat daar het laatste goud vandaan kwam, als het goud.

Het klooster Esrom bevindt zich in het noorden, dicht bij de schat. Gurre ligt op dezelfde breedtegraad als Esrom, maar van dit paleis is nog slechts een ruïne over.

Het geestelijke Esrom wordt duidelijk positiever gewaardeerd dan het ‘wereldlijke’ (de koning had er geresideerd) Gurre. Beide gebouwen bevinden zich dicht bij de schat, maar Gurre heeft het niet lang kunnen bolwerken, als gebouw bestaat het eigenlijk niet meer: het wereldlijke staat lager dan het geestelijke; om bij de schat te komen, moet je het ‘wereldlijke’ achterlaten, dan telt alleen het ‘geestelijke’ nog mee

Het paleis in de hoofdstad, het centrum van het land, is nog wel helemaal intact. Het ‘geestelijke’ (Soreu en Lund, op dezelfde breedtegraad) en het ‘wereldlijke’ houden elkaar daar in evenwicht. De tegenstelling wereldlijk-geestelijk moet met andere woorden in relatie gezien worden met de afstand tot de schat. Het ene heeft niet altijd een positievere waarde dan het andere. Op een bepaalde afstand van het midden van de doolhof, als je er nog niet erg ver in bent doorgedrongen, maakt het niet uit waarvoor je kiest.

Ten zuiden van die lijn slaat de weegschaal om naar de andere kant. Daar staan geen kloosters. Er staat zelfs geen paleis, er is alleen maar sprake van een gebied dat goud oplevert.

Het noorden is het gebied van de moeilijk te vinden zielerust en vormt als zodanig een opstapje naar de dood, de absolute zielerust. Het noorden is dus het gebied waar je het geluk deelachtig kunt worden èn het gebied van de dood. Juist door die combinatie verliest de dood haar gewoonlijk zo negatieve karakter. Wie zich in het noorden ophoudt, bevindt zich op een hoger niveau dan diegenen die in het centrum of nog ten zuiden daarvan leven. Zo beweegt Gerner zich consequent op een hoger plan, ook letterlijk, dan de andere personages. Geld, positie interesseren hem niet en het goud waar hij tenslotte naar op zoek gaat, is van een heel andere orde. Maar je in het noorden ophouden, betekent niet dat je dan automatisch ook het geluk gevonden hebt. Je moet er wat voor doen, je moet het ‘wereldlijke’ uit je herinnering bannen; ook op dat niveau wordt er dus nog gezocht. Niet velen weten zo hoog te komen. In het noorden is het eenzaam, koud en er hangt een kil licht, waardoor menigeen wordt afgeschrikt. Met zijn laatste daad zorgt de koning ervoor dat het noorden die afwerende aspecten verliest, door het leven op een ‘geestelijk’ plan te brengen: iedereen gaat nu naar het noorden, niemand laat zich meer door het ‘wereldlijke’ goud afleiden; het noorden raakt gevuld met het goede van het zuiden, terwijl het zuiden leegstroomt op het materiële goud na. Het ‘wereldlijke’ aan de ene kant en het ‘geestelijke’ aan de andere kant worden zo samengevoegd, omdat het ‘geestelijke’ bij nader inzien in zichzelf niet alleen maar positief was, terwijl daartegenover het ‘wereldlijke’ te negatief gewaardeerd bleek te zijn.

Tenslotte nog iets over de topografische en historische details. In mijn interpretatie spelen ze slechts ten dele een rol. Ze zijn daarin bij lange na niet overheersend. Zo lijken de aangebrachte veranderingen op de kaart van Denemarken niet van dien aard te zijn dat ze je bij de interpretatie op weg helpen. Het is notabene op dat eenvoudige kaartje al haast onmogelijk de minister, Margrete en Gerner op hun tochtje te volgen. Op zichzelf is het gedeeltelijk belang van reële achtergronden (topografisch/historisch) goed in overeenstemming te brengen met de interpretatie van het verhaal zelf. Het betreft hier niet een personage-gebonden geschiedenis, maar een geschiedenis met algemene geldingskracht. Het is dan ook heel goed te begrijpen

[p. 43]

dat reële details, die anders storend zouden kunnen werken, zoveel mogelijk weggewerkt zijn. Er is sprake van een realistische achtergrond, maar die lijkt ondergeschikt aan de symbolische waarde van de ruimte.

Geraadpleegde literatuur

Abrahams 1981; Frits Abrahams. ‘Scepsis heb ik steeds gehad, want ook mezelf kan ik lang niet altijd vertrouwen’, Een gesprek met A. Alberts, de grootmeester in het verzwijgen. In: Vrij Nederland, 21-11-1981.

Danstrup 1948; John Danstrup, A history of Denmark, Copenhagen 1948.

Höweler 1981; Casper Höweler, XYZ der Muziek, 23e druk, Haarlem 1981.

Van Luxemburg 1981; Jan van Luxemburg, Mieke Bal, Willem G. Weststeijn, Inleiding in de Literatuurwetenschap, Muiderberg 1981.

Schäfer 1879; Dietrich Schäfer, Die Hansestädte und König Waldemar von Dänemark, Hansische Geschichte bis 1376, Jena 1879.

Schönberg 1910; Arnold Schönberg, Gurre-lieder von Jene Peter Jacobsen für Soli, Chor und Orchester, Deutsch von Robert Franz Arnold, Klavierauszug von Alban Berg, Wien/Leipzig 1910.

Tägil 1862; Sven Tägil, Valdemar Atterdag och Europa, Lund 1962.