Bzzlletin. Jaargang 11

[p. 33]

Hella S. Haasse
Tussen de regels
Over het ‘Indische’ proza van A. Alberts

Van de hand van A. Alberts zijn drie boeken verschenen die over ‘Indië’ gaan: behalve Het einde van een verhouding, Indonesië en Nederland tussen 1945 en 1963 (1968), waarin hij als historicus een beknopt overzicht geeft van de periode van de soevereiniteitsoverdracht, zijn daar twee bundels, één met korte verhalen De eilanden (1952), en één met herinneringen, Namen noemen (1962), die niet lang geleden herdrukt werd onder de titel In en uit het paradijs getild. Een aantal van de hoofdstukken in dat boek zou men kunnen beschouwen als de achteraf onder woorden gebrachte documentaire onderbouw van wat in De eilanden verbeelding geworden is. Er is echter nauwelijks sprake van een verschil in aanpak tussen de twee bundels. De verhalen zijn iets meer gestyleerd, de werkelijkheid is er misschien iets meer ‘omgelogen tot waarheid’, de herinneringen echter vormen, door de manier waarop zij geschreven zijn, óók min of meer een reeks korte verhalen, en de onderlinge samenhang van al die verhalen of hoofdstukjes in zowel De eilanden als in In en uit het paradijs getild is zo groot, dat men best van twee autobiografische romans zou kunnen spreken. Men kan ze daarom mijns inziens ook in één adem bespreken.

Hoewel zij maar een klein gedeelte van zijn oeuvre vormen, hebben zij Alberts gemaakt tot een van de merkwaardigste schrijvers behorend tot de zogenaamde ‘Indische bellettrie’. Juister is het te stellen, dat hij in die categorie een geheel aparte plaats inneemt. De lezer beseft dit onmiddellijk; maar het is niet eenvoudig te formuleren waarin nu precies dat unieke gelegen is. Om te beginnen is Alberts taalgebruik van een nauwelijks te overtreffen soberheid. Volstrekt eigen is ook zijn schijnbaar achteloze, maar in wezen zeer functionele manier van vertellen, waarbij ook techniek van het weglaten, verzwijgen, langs een omweg aanduiden, trefzeker wordt gehanteerd. Die op het eerste gezicht droge ingehouden trant van schrijven verleent aan de in het zogenaamd ‘gewone alledaagse’ besloten vreemdheid nog extra reliëf. Eén van de redenen waarom Alberts' ‘Indische’ proza zo'n merkwaardig effect heeft, schuilt mijns inziens in de discrepantie tussen de toon en het onderwerp.

Deze in Haarlem geboren Hollander zet zijn personages en hun tropische wereld in eenzelfde helder koel licht als dat waar zijn stadgenoot van ruim driehonderd jaar geleden, de schilder Saenredam, het interieur van de St. Bavo tot in de verste hoeken mee vulde.

Het zou een aardige stijloefening kunnen zijn zich voor te stellen hoe verhalen als bijvoorbeeld ‘Groen’, ‘Het moeras’ en ‘De jacht’ (Uit De eilanden) er uit zouden zien indien zij geschreven waren door auteurs in de ban van respectievelijk ‘het exotische’, tempo dulu-mystiek of militant derde wereld-engagement. Alberts is uiterst spaarzaam wat betreft het aanbrengen van sfeer en couleur locale, en hij betoogt of polemiseert nooit. In hoge mate bepalend is zijn manier om naar mensen en dingen te kijken: als een waarnemer die tegelijkertijd wèl en niet aanwezig is; die als het ware probeert zichzelf uit te vlakken terwijl hij verslag uitbrengt.

Alberts is voorzover ik weet de enige auteur die over de gemengde samenleving in het voormalige Nederlands Oost-Indië heeft geschreven zonder zich iets aan te trekken van de geijkte opvattingen en waardebepalingen betreffende rang, stand, kaste en ras die in de koloniale wereld gangbaar waren. Uiteraard houdt hij, of zijn alter ego, zich aan de voorgeschreven (of ongeschreven maar gebruikelijk geworden) regels, maar hij doet dat altijd wat verstrooid, aarzelend, om anderen een genoegen te doen of om hen niet te kwetsen, of om tegemoet te komen aan wat er van hem verwacht wordt, niet omdat hij het zelf belangrijk vindt.

Doordat hij al vrijwel dadelijk na zijn aankomst in Indië terechtkwam op zijn standplaats, Soemenep op het eiland Madura, in een ‘kleinschalig’ milieu, heeft hij zich niet hoeven aan te passen bij de discriminerende ‘deftige Europeanen onder elkaar’ - sfeer van de grote Indische steden. Zowel zijn Nederlandse collega's als de Indonesiërs: de regent, de patih, de wedana, vorsten en handelaren, zijn klerk en zijn huisbediende, treedt hij tegemoet met een gelijke openheid voor indrukken, eenzelfde bereidheid tot, zo mogelijk contact. Deze onbevangen waarneming, een lens ‘van alle smetten vrij’, is primair bij Alberts; geen projektie of interpretatie krijgt de kans het beeld te vertroebelen of te vervormen. Hieraan danken zijn verhalen hun heldere eenvoud, die niet naïef en ook bepaald niet oppervlakkig is.

Madura, ± 1941, Alberts links.

[p. 34]

Op het eerste gezicht lijkt er niet veel ‘aan de hand’. De anekdote blijft meestal beperkt tot een enkele gebeurtenis of situatie, en wordt zonder ophef - men is geneigd te zeggen: haast wat verlegen, bescheiden - verteld. Achteraf blijkt de lezer dan toch nog over een verrassend groot aantal intrigerende gegevens te beschikken.

‘Groen’ is een verhaal over de verschrikkingen van de eenzaamheid, de klassieke tropenkolder, waaraan een bepaald type koloniale ambtenaren blootgesteld was: geboren en getogen Hollanders, die behalve hun werkopdracht in strikte zin (voornamelijk het controleren van opkoop en afvoer van de lokale Produkten) geen enkele relatie hadden tot de vaak afgelegen streek waar zij moesten leven. De ‘ik’ uit ‘Groen’ is zo'n soort man, een ‘baar’, die eigenlijk alles op het eiland dat zijn tijdelijke standplaats wordt, vies vindt, de zee voor de kust, het strand, het dorp, het huis en de koffie en de kopjes van het dorpshoofd; die uit verveling al een heel eind op weg is een chronische drinker te worden; die aanvankelijk nog met vage westerse kwalificaties als ‘een heel mooi bos met hoge bomen’, ‘transparant groen licht’ en ‘wuivende palmen’ de opdringerige angstwekkende alomtegenwoordigheid van het tropenwoud probeert te bezweren. Die ‘ik’-figuur belichaamt een wezensgesteldheid (de onwetendheid, de onder de gegeven omstandigheden waardeloze interpretaties van de mensen, de mentaliteit en de problemen ter plaatse), die - zo lijkt het - eens, ooit, de schrijver zelf haast als dodelijk bedreigend heeft ondervonden. Van een bewust verlangen naar opgaan in de ondoordringbare natuur, in een paroxysme van ‘doodsverlangen en vernietigingsdrift’ (zoals F. van den Bosch dat beschreven heeft in Het regenhuis) is hier geen sprake. In de ongelukkige Peereboom, collega van de ‘ik’, die zich ophangt, zijn die angst, en het besef van nutteloosheid en zinloosheid al onherroepelijk gefixeerd. De laatste woorden van het verhaal: ‘Maar ik leef nog’ kunnen betekenen dat er voor de ‘ik’ nog een mogelijkheid bestaat tot overstappen naar een andere vorm van ervaren van die hem zo wezensvreemde werkelijkheid. Dat de overstap inderdaad heeft plaatsgevonden, blijkt uit het tweede verhaal, ‘De koning is dood’; niet alleen uit het ingehouden medeleven van de ‘ik’ met de tweeëntachtig jarige sergeant-majoor kapelmeester Solomon, die na zijn pensionering op het eiland is blijven wonen en in zijn dorp als ‘koning’ geldt, maar vooral alweer uit de laatste zin (Alberts heeft, meen ik, eens verklaard pas een verhaal te kunnen opschrijven zodra hij de laatste zin weet): ‘Ik heb daar de hele dag verder weet van gehad. Van dit en van het andere’. Dit: dat is het murmelen van de toegestroomde dorpelingen, die in twee rijen langs de weg staan wanneer de controleur met zijn Kasboek het huis van de stervende Solomon verlaat. Het andere, niet nader gepreciseerde, is misschien het inzicht, dat mèt het schamele pensioen dat de ‘koning’ uit 's Rijks schatkist genoot, voor een hele gemeenschap een (kleine) economische zekerheid is weggevallen.

Dat ‘andere’ in de ruimste zin van het woord ligt, even onuitgesproken, besloten in eigenlijk alle verhalen in De eilanden. De verhouding van de ‘ik’ tot wat hem omringt neemt geleidelijk de vorm aan van een for better or worse aanvaarden van toestanden die, op de keper beschouwd, altijd een kern van absurde onaanvaardbaarheid bevatten.

In de verhalen van Alberts wordt door de ‘ik’, de waarnemer, nuchter gezien waar een andere manier van reageren namens de autoriteiten juister geweest zou zijn, of waar aan het beschreven gebeuren een andere wijze van officieel of particulier handelen vooraf had behoren te gaan. Even lakoniek, vaak ook bepaald niet zonder zelfspot of zelfkritiek, registreert hij tegelijkertijd het onvermogen om in de gegeven situaties anders te doen of te zijn dan men doet en is. Hij slaagt er zelfs in, de indruk te wekken, dat het allemaal neerkomt op een bizarre, in wezen onbegrijpelijke vorm van samenspel.

Wat bij Alberts frappeert is het volledig ontbreken van een persona. Hij laat de dingen op zich afkomen, beweegt méé binnen het patroon dat zich ontwikkelt; op kritieke ogenblikken reageert hij veeleer als deel van een veel groter, méér dan het nu en hier omspannend geheel, dan als een individu met een duidelijke eigen instelling, laat staan als vertegenwoordiger van het Gezag. In het verhaal ‘De jacht’ bijvoorbeeld, voelt de ‘ik’ zich zowel de jager als het wild, zowel het opgejaagde ‘zwijn’ kapitein Florines als de ordehandhaver die de ordeverstoorder straft. De bittere smaak die het verbranden van Florines' lijk bij hem nalaat, heeft alles te maken met de verbijsterende gecompliceerdheid van de tijdens de ‘jacht’ opgeroepen emoties.

Het lijkt mij dat juist deze vorm van waarnemen, als het ware vanuit een ‘groter’ bewustzijn (misschien een dispositie die dichters en historici gemeen hebben), een broze maar wezenlijke relatie heeft geschapen tussen Alberts en de individuele ‘eilanders’ met wie hij tijdens zijn dienstjaren te maken kreeg. Die vorm van waarnemen is het ook, die het eigenaardige effect teweegbrengt van een bij alle onbegrijpelijkheden en misverstanden toch homogene samenleving. Binnen het grote verband immers bestaat er een - zij het ondoorgrondelijke - samenhang tussen de meest uitéénlopende elementen. Alberts doet nooit een poging dergelijke dingen onder woorden te brengen. Hij schuwt de vaagheid die daar het resultaat van zou zijn. Het staat bij hem tussen de regels.

In de herinneringen In en uit het paradijs getild, die Alberts zwart op wit gezet heeft, gedreven door de behoefte ‘namen te noemen’ bij de mensen en plaatsen die hij in De eilanden tot fictie had verwerkt, komen enkele passages voor die verraden, hoe aan de vooravond van de Japanse bezetting van Indonesië twijfel zich van hem meester maakte, een groeiend gevoel van onzekerheid over wie er tot de ‘andere kant’ behoorde:

Ik begon te beseffen, dat er in dit land een totaliteit was, die onze totaliteit van overheersende Nederlanders met een gevoel van weerzin bekeek. Dat was nog tot daar aan toe, zo lang ik zeker wist welke mensen tot die andere totaliteit behoorden. Maar daar was ik niet meer zeker van.

Verreweg de meeste schrijvers die op de een of andere wijze onder te brengen zijn bij de ‘Indische bellettrie’ hebben hetzij hun eigen verhouding - of juist het als frustrerend ervaren ontbreken van een relatie - tot Indonesië en Indonesiërs-in-het-algemeen (als ‘totaliteit’ gezien) of in het individuele vlak (van eenling tot eenling) trachten te verklaren; hetzij naar interpretaties gezocht voor het wezen en gedrag van Indonesiërs in verhouding tot niet-Indonesiërs, in het bijzonder dan natuurlijk tot Nederlanders. Alberts doet het een noch het ander. Maar ik ken (behalve Maria Dermout's verhaal ‘De professor’ uit De tienduizend dingen) geen treffender en veelzeggender weergave van de letterlijk onbeschrijfelijke nuances van wederzijdse onverstaanbaarheid in het contact tussen Europeanen en Indonesiërs, dan het hoofdstuk ‘Het mooiste eiland van de wereld’ in In en uit het paradijs getild.

Alberts schrijft over de regent, de assistent-resident, de controleur, de havenmeester, de landmeter, de houtvester, mijnheer Zeinal en mijnheer Taronggi III in hun onderlinge omgang, op dienstreisjes, bij zakelijk contact, en in hun vrije tijd, alsof zij allemaal Jansen en Pietersen heten; hoewel het mensen betreft met totaal verschillende achtergrond: Hollanders, Madurezen al dan niet van Javaanse afkomst, en Indo-Europeanen, zijn die verenigd, solidair haast, in de gemeenschappelijke sfeer van samenspel, ook al suggereert de schrijver dat de eigenlijke doelstellingen van de vertegenwoordigers van de diverse groepen en zelfs van ieder individu apart, mijlenver uitéén kunnen liggen. ‘De schat’ is in dit opzicht een karakteristiek verhaal. Men beleeft samen iets, dat de illusie wekt van ‘iets ondernemen’. Het is echter het tegendeel: een ‘gezellige’ vorm van niets doen, zelfs van chaos-scheppen; en ook die ‘gezelligheid’ (bij de aanwezige Europeanen bevorderd door fors drankgebruik) is weer een soort van illusie.

Hoewel Alberts historicus is, vindt men in De eilanden en In en uit het paradijs getild maar weinig van de geschiedenis van Madura en het eilandengebied dat er in administratief opzicht

[p. 35]

bij hoorde. Nu kan het zijn, dat de historische belangstelling waarvan zijn latere oeuvre getuigt, bij hem (ondanks het feit dat hij na zijn studie rechten en letteren, indologie zo men wil, op een geschiedkundig onderwerp promoveerde) pas goed op gang gekomen is na zijn verblijf in Indië. (Het lijkt mij niet toevallig, dat die belangstelling zich toen heeft toegespitst op de periode van de Vaderlandse Geschiedenis waarin de Verenigde Oost-Indische Compagnie ophield te bestaan, en het bewind over de archipel een economische en politieke aangelegenheid werd van het Koninkrijk der Nederlanden, staatszaak). Ook is het mogelijk, dat er (in tegenstelling tot Java, Sumatra en de Molukken, die voor ons koloniaal bestuur altijd de belangrijkste delen van de ‘gordel van smaragd’ zijn geweest) over Madura, behalve uit oude kronieken over de rijken Madjapahit en Mataram, weinig historische gegevens bekend zijn uit de Nederlandse tijd, en dat het in onze eeuw opgekomen Indonesische nationalisme in die contreien niet of nauwelijks bestond, laat staan ‘geschiedenis maakte’. In ieder geval zijn de toen actuele ontwikkelingen en problemen van enig belang in die provincie van Nederlands Oost-Indië niet merkbaar geweest. Alberts zelf vermeldt trouwens (In en uit het paradijs getild) dat de ontdekking van nationalistische, of beter gezegd: van op beheerste wijze gekoesterde anti-Nederlandse gevoelens bij de Indonesiërs met wie hij jarenlang dagelijks was omgegaan, hem overrompeld heeft. In zijn verhalen treft men dus ook nergens de neerslag aan van een zich bewust verdiepen in de actuele situatie van het ogenblik, zoals dat vóór de oorlog bij Du Perron, Beb Vuyk en Walraven het geval is geweest. De voorgeschiedenis van Alberts' eilanden verliest zich, voorzover hij er iets over te horen krijgt, in een soort van mythologie: authentieke legenden en aprocriefe verhalen, meestal verteld door mijnheer Zeinal of Zainal, die zijn eigen familiegeschiedenis reconstrueert in de vorm van een, op aan elkaar geplakte vellen papier genoteerde genealogie die de gehele vloer van zijn kamer beslaat. Verder zijn er dan nog een aantal, met allerlei smakelijke details versierde, overleveringen betreffende de lokale autoriteiten. De Vorst van Soemenep stamt af van een bendeleider, een groot opkoper en handelaar is de nazaat van een ooit op de kust van Madura aangespoelde schipbreukeling. In De eilanaen heeft Alberts aan deze stichter van een kooplieden-dynastie de naam Taronggi gegeven, verbastering van Tarragona, de stad waar de matroos in kwestie vandaan gekomen zou zijn. In In en uit het paradijs getild verklaart Alberts, dat dit personage in werkelijkheid uit Scheveningen afkomstig was en Dirk van Duyne heette. De economische macht van de ‘Indische’ van Duyne's, de Dirken I, II en III (parallel aan de politieke heerschappij onder de gekroonde Willems I, II en III; Dirk I zou trouwens als jongen met de uit Engeland terugkerende Willem I op het Scheveningse strand geland zijn) krijgt daardoor iets van een model in-het-klein van wat de verhouding tussen Nederland en het verre eilandenrijk altijd bepaald heeft. Met de ‘Dirken’ wordt terdege rekening gehouden door de kleine groep ambtenaren in dienst van het goevernement, die de orde moeten handhaven, recht moeten spreken en de leveranties van kapok, tabak, vis, kopra en wat dies meer zij moeten controleren, van rechtstreeks bemoeienis met de ‘dorpelingen’ is nauwelijks sprake, in feite onderhouden de Nederlandse gezagsdragers alleen contact met de ‘Hoofden’ en hun vertegenwoordigers: in grote trekken nog hetzelfde patroon als in Multatuli's tijd. Al ging het in Soemenep, te oordelen naar Alberts' beschrijving, over het algemeen bij alle betrokkenen en naar alle kanten, wat gemoedelijker, wat meer ontspannen, toe dan in de vormelijke Javaanse sfeer, er bestond desondanks een ingewikkeld stelsel van wederzijdse hoffelijkheden en plichtplegingen, dat volstrekt gehandhaafd diende te blijven, ook - misschien zelfs juist - waar het zinloos leek. De regent van Soemenep, die in een deftige auto rijdt, met een kleine gouden pajong als standaard, geldt geheel vanzelfsprekend als de inheemse gezagsdrager en wordt als zodanig door de Nederlanders met de meeste égards behandeld; maar ook de oude plaatsvervangervorst op Klein Salambu (‘Het mooiste eiland van de wereld’), bij wie armoe en verval troef zijn, en die zijn zelf-respect behoudt door zich kluizenaar te noemen, weet met hautaine waardigheid de hem op hun inspectiereis bezoekende ambtenaren te dwingen tot afstand-bewaren. Alberts weidt nooit uit over dergelijke zaken, legt ook niets uit, voorziet het gebeuren niet van commentaar; hij volstaat met een sober verslag, een haast en passant noteren van wie wàt zei en wanneer, en het merkwaardige is nu, dat op die manier toch de wezenlijke informatie over de toestand ter plaatse, de onderlinge verhoudingen en achtergronden, overkomt, en bovendien nog iets anders: de persoonlijke gevoelens die de schrijver bij het waarnemen bezielden, de reacties die het waargenomene in hem wakker heeft geroepen, ook al laat hij niet toe dat die zijn verslag kleuren. Misschien zou men een poging kunnen wagen die gevoelens te definiëren als een mengsel van verbazing, sympathie, beschaamdheid, hilariteit, medelijden, verbijstering ... ware het niet, dat zij niet onder woorden te brengen zijn. Dat is dan ook, denk ik, de reden waarom Alberts dit zelf nooit geprobeerd heeft: hij wist, instinctief, dat sommige dingen alleen duidelijk gemaakt kunnen worden doordat men er over zwijgt.

Alberts zegt, op de achterflap van In en uit het paradijs getild, dat hij na de publikatie van De eilanden ‘behoefte voelde nog iets aan zijn vrij summiere verslagen toe te voegen’. Wilde hij ‘namen noemen’, dat wil zeggen: laten zien hoezeer hetgeen hij daarin geschreven had ‘geschiedenis’ was geworden, in de zin van echt gebeurd, maar geschied, voorbij? wilde hij de andere kant van de paradijselijke medaille tonen, de betrekkelijkheid van zijn lokaal gezag, toen hij door de Japanse bezetters van Indië geinterneerd werd?

Ons bestaan werd met dat al hoe langer hoe doellozer en naargeestiger. De Madoerese ambtenaren begonnen ons met een paar uitzonderingen te ontwijken. Of misschien verbeeldden we ons dat alleen maar. We zaten nu eenmaal als gevallen koningen in een vreemd geworden land en gevallen koningen schijnen nogal lichtgeraakt en gevoelig voor een vriendelijke behandeling te zijn.

De Nederlandse functionarissen ondervinden een steeds vernederender behandeling van de zijde der Japanners. Wanneer Alberts in het bijzijn van de regent van Pamekasan een opmerking maakt over de binnen ‘sloffende’ Japanse commandant in de trant van: ‘Het zijn net apen’, zegt de regent: ‘Een aap? Maar dan toch een heel bijzondere aap. Die man daar, dat is Radja Hanoman’. Alberts laat daar, in het desbetreffende hoofdstuk in In en uit het paradijs getild als commentaar op volgen: ‘Radja Hanoman was in de Javaans-Madoerese geschiedenis de vorst van de apen en tegelijk de personificatie van alle kwaad. Het was van de regent bijzonder hartelijk, maar zijn sympathie kon niets veranderen aan de loop der dingen’. Hier heeft Alberts zich echter vergist. Het was niet hartelijk van de regent. Radja Hanoman is namelijk de witte aap, de vriend en helper van de held Rama, en als zodanig mede-verantwoordelijk voor de val van het leger der demonen en boze reuzen. Het leek er dus eerder op, dat de regent de Nederlanders vergeleek met die bende van grove, afzichtelijke veroveraars. Wel is het mogelijk dat de regent later spijt kreeg van zijn niet zo sympathieke opmerking. Immers, hij en zijn collega's toonden zich ontroerd, en namen met blijken van hoofsheid afscheid van Alberts en de andere Nederlandse bestuursambtenaren toen die bij de pont van de Madura-Stoomtram stonden te wachten om afgevoerd te worden naar de gevangenis in Surabaja.

Het leven, of, misschien beter gezegd: het zo lang mogelijk niet-dood zijn in gevangenis- en kampsituaties, heeft Alberts ondergaan als even vervreemdend op een tegelijkertijd verbijsterende en toch niet onvermakelijke manier (en het met dezelfde heldere blik bekeken en in dezelfde lakonieke woorden geregistreerd) als zijn vroegere ervaringen op Madura. Zelfbeklag, sterke verhalen ontbreken; Alberts vermeldt geen enkele maal een gruwelijk detail van mishandeling of vernedering. Als

[p. 36]

terloops laat hij doorschemeren dat er door de Japanners wel ‘geranseld’ werd, en dat (na de haast al te rustige en ondanks alles zelfs de gezondheid bevorderende eerste maanden) honger en buikloop hun tol eisten: ‘we werden magerder, zieker en doder’. In zijn, naar verhouding heel summier, verslag van de in toaal zesendertig maanden van internering komt geen heroiek voor, wel de illustratie van zijn bewering ‘maar we waren eigenlijk verrekt fatsoenlijk voor elkaar’, in twee alweer uiterst beknopt meegedeelde voorvallen:

Ik herinner me nog, dat mijn ploeggenoot, de controleur Samkalden op een avond van het werk terugkwam. Ik had die dag niet mee kunnen gaan. Ik had een tropenzweer, zoals dat heette. De versnapering was die dag een pannetje karnemelk geweest, iets heerlijks. En hij kwam het aan mij brengen, omdat ik het wel kon gebruiken. Hij zag er zelf ook niet zo best uit

en dan nog:

Noé, die het presteerde om bij het geven van een lezing over Hegel zijn hoorders zo te boeien, dat zij en hij eten vergaten, kwam ik eens heel vroeg in de ochtend tegen op een wandeling door het op dat ogenblik praktisch lege kamp. De zon was juist op, het was schitterend weer met dauwdruppels en de rest. Noé hield er stevig de pas in, mager als een skelet en zwart van de honger. Toen hij mij zag, stak hij zijn arm op en riep: Top of the morning to you. Ik geloof niet, dat ik het ooit zal vergeten.

Tijdens zijn internering heeft Alberts de assistent-resident H.J. Friedericy (1900-1962) leren kennen, die in de gevangenis Struyswijk in Batavia met schrijven was begonnen: verhalen, die zich allemaal afspelen in Celebes, waar Friedericy jarenlang als bestuursambtenaar werkzaam is geweest.

R. Nieuwenhuys heeft er in Oost-Indische spiegel iets over meegedeeld:

In een andere gevangenis, Suka Miskin bij Bandung, een of twee jaar later, schreef Friedericy weer een verhaal, dat hij ‘Bontorio’ noemde en dat hij aan zijn collega Alberts liet lezen. Alberts (...) zei iets onverwachts en merkwaardigs waardoor Friedericy in verlegenheid kwam; hij zei dat ‘Bontorio’ de stof voor een roman bevatte; dat in sommige zinnen de kern besloten lag voor hele alinea's, zelfs van hoofdstukken. Waarna Friedericy gehoorzaam aan zijn litteraire mentor, aantekeningen in de marge begon te maken om ze in een volgend stadium uit te werken. Zo ontstond de roman ‘Bontorio’ die in 1947 uitkwam, maar die toen nauwelijks een lezerspubliek vond.

In 1958 verscheen een herdruk, herdoopt tot ‘De laatste generaal’, in het kielzog van de bundel verhalen ‘Vorsten, vissers en boeren’ (1957), dat wel de aandacht getrokken had. Hoewel Alberts dus al in die tijd litterair advies gaf, heeft hij er toen nooit aan gedacht zelf ook te gaan schrijven. Ik vraag me af of hij, toen hij na de oorlog in Holland aan zijn verhalen begon, bewust gestreefd heeft naar formuleringen die in hun beknoptheid zó terzake waren, dat zij geen ruimte openlieten voor uitwerking tot alinea's en hoofdstukken, laat staan tot een roman. Ook bij Friedericy speelt het motief van de gezagsdrager in Nederlandse dienst in zijn omgang met de bevolking een belangrijke rol, hij idealiseert die niet, maar ziet die wèl in het licht van een soort van voorname romantiek, die sympathiek is omdat Friedericy een zeer integere opvatting van zijn taak had en een uitnemend kenner van land en volk van Celebes was. Bij Alberts overheerst de tragi-komische kant van de historisch-gegroeide verhouding, de wederzijdse onverstaanbaarheid die toch een zekere mate van tolerantie over en weer niet in de weg staat; Friedericy heeft zich bewust en gefascineerd verdiept in de volstrekt andere culturele achtergronden van zijn ambtsgebied, zozeer zelfs dat hij het in ‘Bontorio’ wagen kon zijn personages te laten denken en spreken vanuit hun eigen wereld. Friedericy geloofde aan zijn rol als bestuursambtenaar, Alberts heeft dat - zo lijkt het - nooit van harte gekund.

Er zijn wel eens vergelijkingen gemaakt tussen Alberts en twee andere schrijvers, die (zij het pas na de tweede wereldoorlog) allebei als goevernementsdienaren in Indonesië gewerkt hebben, en wel in het laatste nog niet aan de Republik Indonesia overgedragen stukje van het koloniale rijk, Nieuw Guinea. Ik bedoel F. Springer (pseudoniem van E.J. Schneider, geb. 1932) die daar gedurende enkele jaren, onder andere in de Baliem-vallei, gestationneerd was als bestuursambtenaar, en A. Nuis (geb.?), die ‘op de valreep’ een administratieve functie heeft bekleed bij een contingent luchtdoelartillerie. Zowel Springer als Nuis hebben hun waarnemingen en ervaringen verwerkt in proza, dat uiteraard bij de ‘Indische bellettrie’ is ondergebracht, Springer het meest direct in Bericht uit Hollandia (1962) en Nuis in De balenkraai (1967). Er is echter een wezenlijk verschil tussen Springers scepsis, die onbewimpeld tot satire geworden is in later werk (maar die hem niet verhindert toch geenszins ‘displaced’ te zijn in de sfeer van de Buitenlandse Dienst), Nuis' ironische verslag van zeer concrete voorvallen en situaties enerzijds, en Alberts' tussen de regels verborgen intense persoonlijke betrokkenheid en besef van het ‘complexe geheel’ aan de andere kant.

Misschien kan men zeggen, dat Alberts in de ‘fictie’ van De eilanden en in de ‘facts’ van In en uit het paradijs getild zijn individuele variant heeft getoond van de bewustwording van een Nederlands-Oost-Indisch ambtenaar als eenling één van die mensen die hij in Het einde van een verhouding heeft gekarakteriseerd als denkend en handelend

niet zozeer vanuit een geijkte wereldbeschouwing, maar vanuit een eigen gevoel, dat als het ware geconditioneerd was door een eigen ervaring en eigen medeleven. (...) Want de eenlingen kenden het land en de mensen daarginds uit ervaring en bovendien hadden de meesten van hen er hun hart gelaten.