Bzzlletin. Jaargang 11

[p. 60]

Jurgen Noeske
Duitse ballingen en de Mexicaanse samenleving (1941-1946)

Verzameld rond de eerste violiste Anna Seghers wachtten volgende kunstenaars ongeduldig op het begin: Egon Erwin Kisch, Ludwig Renn, Bode Uhse, André Simone, Paul Westheim, Leo Katz, Theo Balk, Paul Mayer, elk van hen een virtuoos op zijn instrument.

Zo herinnert Bruno Frei, zelf solist in het orkest, zich de situatie in 1941, toen een groot aantal linkse Duitse intellectuelen elkaar onverwacht in Mexico terugzag.

Ze waren lid van de KPD of sympathiseerden met die partij, hadden in Spanje gevochten of waren auteur, in ieder geval overtuigde antifascisten, die het aanbod van Mexico hadden geaccepteerd waarmee aan meer dan tienduizend Spaanse tegenstanders van Franco, maar ook aan militante antifascisten van andere nationaliteiten een nieuw tehuis werd geboden.

Het edelmoedige Mexicaanse aanbod getuigde niet slechts van menselijkheid en een democratisch zelfbewustzijn, maar was tevens ingegeven door overwegingen ten aanzien van de bevolkingspolitiek: nog steeds was men van mening dat het land te dun bevolkt was en gold de stelling dat het lage ontwikkelingspeil door het importeren van kennis verhoogd kon worden. Spanjaarden stonden erom bekend dat zij zich snel aanpasten en menig niet-Spanjaard belandde in Mexico, omdat de republikeinse regeringsinstanties tegen het eind van de Spaanse Burgeroorlog ook aan leden van de Internationale Brigades het Spaanse staatsburgerschap verleenden. Met betrekking tot de Spanjaarden ging de rekening van de Mexicaanse autoriteiten op, maar met de Duitse ballingen had men inderdaad leden van een orkest in huis gehaald, geroutineerd, op elkaar ingespeeld, met een eigen repertoire, die niet van plan waren zich naar de wensen van het republiek te schikken en er niet aan dachten om hun eigen instrumenten tegen andere, laat staan tegen werktuigen te ruilen. Na het arriveren van nog meer strijders uit de Spaanse Burgeroorlog met de ‘Serpa Pinto’ eind 1941, op zijn laatst echter na de komst van P. Merker, waren alle voorwaarden voor het oprichten van een Duitse afdeling van de KPD in Mexico vervuld. Spreekbuis werd het tijdschrift ‘Freies Deutschland’ (FD), het politieke doel was het organiseren van alle strijders tegen Hitler d.m.v. de pas opgerichte ‘Bewegung Freies Deutschland’ (BFD). Maar naast deze poging en naast alle pogingen de verhoudingen in Duitsland hun eigen melodie voor te spelen om ze aan het dansen te krijgen, blijft het beeld van het gastland Mexico vaag.

In het hiernavolgende wil ik - enigszins schematisch maar toch in overeenstemming met de juiste gang van zaken - het dubbele beeld van de Mexicaanse samenleving schetsen zoals dit in het tijdschrift FD en in andere publicaties van de ballingen naar voren komt: Mexico als bondgenoot in de strijd tegen het fascisme (1) en Mexico als ‘exotisch object’ (2).

1

Het verdrag tussen Hitler en Stalin had bij de leden van de KPD verwarring gesticht omtrent de te volgen lijn in hun strijd tegen het fascisme. Door Hitlers overval op de Sowjet-Unie was er weer duidelijkheid geschapen. Voorstellingen van een wereldwijde oorlog, van een beslissende strijd van welhaast kosmische afmetingen lieten alleen nog maar de keuze tussen fascisme en anti-fascisme, tussen barbarendom en de definitieve realisering van alle burgerlijke humaniteits-idealen. Omdat de Sovjet-Unie feitelijk de zwaarste lasten van de oorlog droeg, was de ondersteuning van dit land het parool van ieder rechtgeaard anti-fascist. De positie van Mexico in deze strijd was voor een ieder duidelijk. Dit land, dat zelf eeuwenlang het slachtoffer van buitenlandse agressie was geweest, had zich internationaal herhaaldelijk en nadrukkelijk voor vrije zelfbeschikking der volkeren ingezet: het protesteerde tegen de overval van Italië op Abessinië; het leverde als één der eerste landen wapens aan de Spaanse republikeinen; het veroordeelde de annexatie van Oostenrijk en weigerde deze te erkennen: het erkende daarentegen de regeringen in ballingschap van bijna alle door de asmogendheden bezette landen; het had zich in mei 1939 op de internationale conferentie in Parijs bereid verklaard honderdduizenden vluchtelingen in Europa op te nemen en het liet dan ook tienduizenden ballingen toe; het had reeds in een vroeg stadium de Sowjet-Unie diplomatiek erkend en ondersteunde dit land thans materiëel in de strijd tegen Hitler. In Mexico tenslotte genoten de ballingen - en hun dagelijkse werkzaamheden getuigen daarvan - grote vrijheid in al hun anti-fascistische activiteiten. Dit beeld van Mexico als onvermoeibaar medestrijder tegen het fascisme wordt gecompleteerd door het optreden van prominente vertegenwoordigers van het openbare leven, die bij congressen, demonstraties, het stichten van comité's enz. òf in eigen persoon verschenen òf tenminste schriftelijk van hun betrokkenheid blijk gaven. Mexicaanse overheidsinstanties werkten bovendien mee aan een zwartboek over de verschrikkingen van het fascisme, El Libro Negro.

Waar het anti-fascisme zich tegen racisme, antisemitisme en de imperialistische onderdrukking van vrije volkeren keerde, vond het moeiteloos zijn neerslag in het revolutionaire jargon dat de openbare discussie over de positie van Mexico beheerste. De overeenkomst tussen de belangen der Duitse ballingen en die der Mexicanen bestond echter alleen, voorzover deze met de teminologie van het anti-fascisme geformuleerd konden worden. Belangrijk voor het begrip van de Mexicanen voor hun eigen situatie was de revolutie van 1910, waren de onder President Lázaro Cárdenas (1934-1940) begonnen hervormingen, de onteigeningen van buitenlandse eigendommen, de herverdeling van vet grondbezit, de indeling van de massa in corporaties. Dit alles had voor de rol van medestrijder nauwelijks betekenis en als dat het geval was, dan had men het over de revolutie in het geldende Mexicaanse revolutionaire jargon. Een meer gedifferentieerde wijze van benaderen had alleen maar twistpunten kunnen opleveren. Het had b.v. de leden van de KPD wel aangestaan samen met de Mexicanen tegen het imperialisme van

[p. 61]

de USA te keer te gaan, als het er niet om gegaan was de westelijke gealliëerden voor een tweede front te mobiliseren om de Sowjet-Unie te ontlasten. Een strikte en simplificerende tweedeling van de wereld was voor het tactisch doel, voor het tot stand brengen van een eenheidsfront, het meest nuttig. ‘Is de vijand door een vuurlinie van je gescheiden, dan moet je hem en bloc als incarnatie van het kwaad veroordelen; elke oorlog is een manichëisme’, heeft Sartre eens gezegd, en voor de vriend gold hier mutatis mutandis hetzelfde. Interne twistpunten betreffende de weg van de Mexicaanse revolutie bleven derhalve eveneens buiten beschouwing. De vertrouwde categorieën waren trouwens weinig geschikt om de Mexicaanse revolutie, de sociale bewegingen en de sociaal-revolutionaire mythos te begrijpen. En de Mexicaanse communistische partij, die overwegend trotskistisch was en waarin een hevige strijd tussen de verschillende vleugels woedde, die bovendien uiterst klein en voor de politieke ontwikkeling zonder enige betekenis was, kon daarbij ook geen hulp bieden. - Bovendien was uit practische overwegingen terughoudendheid geboden met betrekking tot de ‘binnenlandse aangelegenheden’ van het gastland: voor ballingen - hier beter: immigranten - was het eigenlijk verboden politiek actief te zijn, ze waren gehouden zich metterdaad aan de ontwikkeling van het land te wijden. Dat de genoten vrijheid geen onomstreden recht was, bleek uit het spervuur van de conservatieve tot rechts-radicale pers tegen de ‘vreemde agitatoren’ met hun ‘misleidende propaganda’; en dikwijls sloten vakbondsleiders en boeren die zich wegens het bevoorrechten van Spanjaarden bij het vervullen van functies gedupeerd voelden, zich bij deze kritiek aan.

De ballingen hadden derhalve reden te over om in hun politieke programma's en analyses, in het beeld dat zij van Mexico schetsten, bepaalde trekken te veronachtzamen. Dezelfde reden bracht hen ertoe de Mexicaanse realiteit met een totaal niet betaand gedeelte - men zou bijna willen zeggen: als compensatie - te verrijken.

Niemand kon serieus bestrijden dat in de Duitse kolonie - met het aanzienlijke aantal van ca. 5000 leden - de nationaal-socialistische ideologie domineerde (Duitse kolonies in Latijns-Amerika) zijn nooit een bolwerk van ‘linkse’ ideeën geweest, tot op heden is daaraan niets veranderd). Zo betekende de Mexicaanse revolutie voor de Duitse kolonie een bendenkoorlog, het per decreet doorgevoerde opnemen van Mexicaanse kinderen in de Duitse scholen had men als een ontoelaatbare eis beschouwd. Toonaangevende kringen hadden uiterst gereserveerd gestaan tegenover de vervanging van het Keizerrijk door een republiek; een in het leven geroepen ‘Vereinigung deutscher Republikaner’ kon zich wegens gebrek aan leden niet handhaven. Sedert 1933 had de ‘Deutsche Volksgemeinschaft in Mexico’ onder voorzitterschap van de Duitse gezant het monopolie over het sociale en economische leven; beroepsbemiddeling, persorganen, hulpverlenende instanties, de evangelische kerk en het schoolleven werden door deze ‘Volksgemeinschaft’ gecontroleerd. Het was te begrijpen en te waarderen dat de ballingen deze zaken steeds weer aan het licht brachten om in contrast daarmee zichzelf en hun bondgenoten als ‘das andere Deutschland’ te presenteren. Zo verdeelde men tussen de Nazikolonie en zichzelf ook de politieke en culturele traditie, d.w.z. men liet de Nazis alles wat ook maar enigszins naar Herrenmenschen-mentaliteit, imperialisme en racisme zweemde (b.v. Nietzsche en Fichte, de diplomaten uit het keizerrijk en de IG-Farben) en men maakte zelf aanspraak op de Duitse Klassiker, maar ook op Karl May en Jon Humboldt en hun relaties tot Mexico, om wie men overigens met de Nazi's moest twisten. - Iets anders dan het aan het licht brengen van Naziintriges in de Duitse kolonie of het afwijzen van de aanspraken die de Nazis op het ‘eigenlijke’ Duitsland maakten, waren echter de contouren van een reusachtig slachtveld, dat door de desbetreffende artikelen zichtbaar werd: elke propagan daactiviteit, elke sabotage, de repressailles onder Volksduitsers, de bewezen connecties tussen Duitsers en Mexicaanse extreem rechtse groeperingen voegden zich tot het bedreigende beeld van het Duitse imperialisme, dat zich had opgemaakt om het Latijns-Amerikaans continent en natuurlijk ook Mexico in bezit te nemen. Een gewetenloze en volgzame hulp was in ieder land de ‘Vijfde Colonne’. De IG-Farben met een gift van 10.000 dollar voor de ‘Deutsche Häuser’ (cultuurcentra) evenals de Mexikaanse ex-staatssecretaris die aan de Deutsche Akademie für Staat und Recht een brief met fascistische inhoud had geschreven; zo ook alle Duitsers of mensen van Duitse afkomst of personen die contacten met Duitsers hadden, die op hun beurt weer in verbinding stonden met de ‘Camisas doradas’, de Sinarquisten of de ‘Partido Acción Nacional’ (z.g. fascistische bewegingen, die misschien uiterlijk verwantschap vertoonden met de fascisten, maar veeleer aan de voor Mexico zo typische figuur van de caudillo gebonden waren en die zich vooral voor landhervormingen inzetten). Men ging zelfs zover, Mexico als een mogelijk bruggehoofd voor een aanval van Nazi-Duitsland op de USA te beschrijven.

Door de dreiging die van de ‘Vijfde Colonne’, de stoottroep van het imperialisme, uitging, versmolten de belangen van Mexico en de ballingen nog meer. Men mag niet vergeten dat de oorlogsituatie en iedere kritieke situatie überhaupt het voor de Mexicaanse staat ook eenvoudiger maakten zich als verdediger van het algemeen belang te presenteren met het fascisme als bliksemafleider. - In het algemeen kan men echter stellen dat de resultaten van L. de Jongs onderzoek ‘De Duitse Vijfde Colonne in de Tweede Wereldoorlog’ (1953) - nl. dat men meer op geruchten dan op feiten afging - meer met de werkelijkheid overeenstemmen (dit in tegenstelling tot de pogingen van DDR-historici uit de kring rond F. Katz en M. Kossok om meer materiaal over de georganiseerde activiteiten van het Duitse imperialisme in Latijns-Amerika aan het licht te brengen).

In de dagelijkse politieke strijd tegen het fascisme was Mexico een solidair bondgenoot of een partner die men voor zich moest winnen. De revolutie en de sociale hervormingen werden slechts in het Mexicaanse revolutionaire jargon geciteerd, ze zijn niet het onderwerp van een analyse. Ook het dagelijks leven van de bevolking wordt nauwelijks beschreven, de contouren van het land blijven vaag. Daarnaast ontstaat echter een ander beeld.

2

Degene die over het onbekende, exotische Mexico schrijft, is vooral E.E. Kisch, ‘der rasende Reporter’. In 16 artikelen behandelt Kisch thema's uit de geschiedenis (Mayasport, Monte Alban, zeerovers in Campeche, de schat van Moctezuma) en het maatschappelijk leven (zoals het verwerken van vanille, de katoenaanplant in de Laguna, een leprakolonie of ‘Der Kaugummi’); men aarzelt evenwel de auteur m.b.t. zijn stijl op bepaalde thema's vast te leggen.

In ‘De vergiftiging van een keizerin’ b.v. (FD Nr. 3/1944, 23-24) speelt de schrijver met de hypothese dat Carlota, zoals de Mexicanen de waanzinnig geworden echtgenote van Maximiliaan, Mexicaans keizer bij de gratie van Napoleon III, noemden, vergiftigd zou zijn. De ‘zenuwvergiften’ marihuana, camotillo, peyote, toloachi (belladonna) en teyhuinty worden voor een imaginair tribunaal geroepen en het laatste wordt tenslotte als veroorzaker van haar krankzinnigheid aangewezen. Het doel van het verhaal is een beschrijving van de vergiften, die de auteur fascineerden, hun voorkomen en hun typische eigenschappen. Tevens echter wordt een voor de Mexicaanse historie belangrijke en in de herinnering van de Mexicanen duidelijk bewuste episode (1864-1867) beschreven, het optreden van de Franse invasiemacht veroordeeld en ziet Kisch ook nog kans één van de vele kruidenvrouwtjes van de Mexicaanse markten te portretteren:

Doña Carmelita ist die anerkannteste Kräuterkundige Mexikos, ihr Puesto auf dem Markt von Oaxaca ist von wallfahrenden Käufern umlagert, und von Kindern, die der

[p. 62]

alten Carmelita Handreichungen leisten. Es sind ihre Urenkel, Enkel und Kinder, welche letzteren die jüngsten sind, - ein Beweis, dass sich Doña Carmelita der geheimen Naturkräfte zu bedienen weiss...

- Wat hier voor de compositie van het gehele artikel kort beschreven is, herhaalt zich op grond van de associërende wijze van schrijven talloze malen en détail. Steeds weer zijn er historische implicaties of wordt aan de actualiteit gerefereerd: ‘Het raadsel van de Joodse Indianen’ (FD Nr. 2/1941, 13) bevat behalve de beschrijving van een groep Joodse Indianen in Mexico-stad o.a. informaties over woon- en leefomstandigheden van de bevolking. In de synagoge aangekomen beschrijft de reporter de predikant:

Ein Mann, anfang der Vierzig, untersetzt, braunhäutig, Typus des Indio (Setzer, mach mir aus dem n kein u, denn das wäre das Gegenteil von dem, was ich über den Mann aussagen will!)...

- Aan het lot van de ballingen herinnert een reportage over de vulkaan Paricutín. Kisch kijkt naar de naar buiten geworpen stenen:

Aber schon nach wenigen Sekunden, mit dem nächsten Ausbruch, langten neue Emigranten an, wollten der Heimat möglichst nahebleiben und drängten die Erstankömmlinge zur Seite. (FD Nr. 6/1943, 18)

- ‘De schat van Montezuma (!)’ (FD Nr. 7 u. 8/1944, telkens p. 23 e.v.) bevat talloze toespelingen op de laaghartige mentaliteit van Cortez en zijn metgezellen: Moctezuma werd gedwongen zijn schatten te geven.

Die Spanier verlangten Gewichte; aber siehe da, die Indios, Meister in der Herstellung astronomischer Mess instrumente, kennen dieses Krämermittel nicht.

In al deze reportages, die het ‘typische’ van Mexico tot onderwerp hebben, verloopt de Mexicaanse geschiedenis volgens het schema: culturele bloei tot de conquista - vernietiging en uitbuiting door de conquistadores - nieuwe culturele bloei en ‘progressieve opbouw’ na de revolutie. Zo interessant voor Kisch de sporen van de eerste bloeiperiode zijn, zo gereserveerd blijft hij in het hoordelen van de weg die men met de Mexicaanse revolutie heeft ingeslagen.

Zelfs wanneer het onderwerp er aanleiding toe geeft, wordt het officiële beeld van Mexico niet aan de politieke realiteit getoetst. Nadat Kisch b.v. de stadia van het Mexicaanse onafhankelijkheidsstreven de revue heeft laten passeren - aan de hand van een beschouwing van wat zich in de loop der geschiedenis op één vierkante kilometer in Querétaro heeft afgespeeld -, maakt hij de balans op:

Die Konstitution steht in Geltung und sie soll dem Lande Mexiko eine Zukunft schaffen, die besser ist als die Vergangenheit, wie wir sie im Mikrokosmos eines Quadratkilometers gesehen. (FD Nr. 7/1943, 19)

Of Carranza's grondwet nog steeds alleen maar belofte of inmiddels al (bijna) werkelijkheid is, laat de tekst in het midden. En in de reportage waarin de ambitieuze ontwikkelingsplannen van het land het duidelijkst aan de werkelijkheid getoetst en mislukkingen openlijk genoemd worden (het gaat om de katoencoöperaties in de Laguna), laat Kisch op ironische wijze de boeren zelf hun skepsis weerleggen, om daarna de mislukkingen toe te schrijven aan de slechte situatie van katoenarbeiders overal ter wereld en aan het notorisch pessimisme van boeren in het algemeen bij het verstrekken van inlichtingen omtrent hun positie.

Geheel in het kader van een wetenschappelijke beschouwing blijven enkele artikelen van P. Westheim over ‘Die Asthetik der Pyramide’ en de mythe van Quetzalcoatl. Met de ballingen stemt hij overeen, voorzover hij om begrip voor het Mexicaanse gevoel van eigenwaarde vraagt - en zeker ook in eerder deskriptief bedoelde zinnen als:

De Revolution wurde zu einer Renaissance der mexikanischen Kunst. Nach vier Jahrhunderten, zum ersten Mal wieder seit der Eroberung durch Cortez, setzt eine Kunstentwicklung ein, die in Ideengehalt und Ausdrucksweise mexikanisch ist. (Geschichte der mexikanischen Kunst, FD Nr. 8/1942, 22)

Westheim refereert hier aan de murales, de fresco's van Rivera, Orosco en Siqueiros.

Over expedities naar afgelegen Indianenstammen in het zuiden van Mexicobericht G. Düby. Haar reportages variëren van avonturenbeschrijvingen en het beschrijven van natuurgebeurtenissen tot een - thans - nai'ef aandoende zendingsdrift om de Indianen te beschaven. De schrijfster is in opdracht van de gouverneur onderweg, om

... (zu) sehen, wie wir sie (hier: die Lacandonen) zur Staatsbürgerschaft heranziehen, sie vor dem Aussterben retten und ihre Lage verbessern können. (FD Nr. 7/1943, 25)

(Hoezeer de eerste bedoeling met de beide volgende in strijd kan raken, bewijst de langdurige en gewelddadige pacifikatie-politiek van de Mexicaanse staat ten opzichte van de Indianen in Chiapas).

Een overzicht van Mexicaanse kunst en literatuur bracht het reeds meermalen geciteerde juni-nummer van 1943 ‘Mexiko. Ein Sonderheft’ (Nr. 7). Weliswaar betrof dit voornamelijk die Mexicaanse kunstuitingen die aan de rigide esthetische normen van het FD voldeden: realisme was een vereiste, in de zin van het bestaande wereldbeeld. Hier stemde de kritiek van het FD met een belangrijke variant van de Mexicaanse kunst- en literatuurkritiek die - conform het officiële populisme - de ‘realistische volkskunst’ hoogachtte. Zo toont A. Castro Leal voor de laatste 100 jaar Mexicaanse literatuurgeschiedenis de verbondenheid van belangrijke auteurs met het volk en de dagelijkse realiteit aan. - J. Mancisidor wijdt een bijdrage aan de ‘opmerkelijke progressieve tendenzen’ van de moderne Mexicaanse roman. Onderwerp zijn romans over de revolutie. ‘El Indio’ van G. López y Fuentes, ‘die een duidelijk beeld geeft van wat Mexico en wat de zin van zijn strijd is’, moet diegenen tot voorbeeld strekken die de betekenis van de revolutie niet inzien: M. Azuelas met ‘Los de abajo’, Guzmán met ‘El Aguila y la Serpiente’, beiden vol uitzichtloos pessimisme, of R. Romero, die in zijn teksten ‘... scènes uit het leven in zijn dorp (schildert), dat de revolutie aan zich voorbij laat gaan, alsof dit niet een deel van henzelf was’ (blz. 20). Revueltas' ‘El Luto Humano’ werd, zo Mancisidor, wel bekroond maar is te fatalistisch. Het doel voor de schrijver moet zijn, ‘... de werkelijke inhoud van de Mexicaanse revolutie tot uitdrukking te brengen’ (blz. 21).

- Rademacher tenslotte schrijft over Posada, ‘den mexikanischen Zille’ (1853-1903). Gewantrouwd door de estheten, maar messcherp in de diagnose van zijn tijd, is hij volgens Rademacher

... Ausdruck jener Zeit, in der das mexikanische Volk sich nach Jahren der (mit den Mitteln technischen Fortschritts und industrieller Ausbeutung durchgeführten) Unterdrückung aufmachte, den Weg zur Freiheit zu suchen. (blz. 13)

En B. Traven?

Zeer waarschijnlijk bevond Traven zich sinds ongeveer 1925 in Mexico (vgl. Recknagels ‘Beiträge zur Biographie des B. Traven, 151ff en 442ff). Zeker was Traven een voor de ballingen vertrouwde naam. A. Seghers prijst hem in ‘Volk und Schriftsteller’, omdat hij ‘gebeurtenissen onder het Mexicaanse volk voorbeeldig beschreven heeft’ (FD Nr. 12/1942,17) en zij laat - en passant - in ‘Aufgaben der Kunst’ uitkomen hoe hij ‘... in der Rassekreuzung von Stoff und Sprache gegen Rassedünkel und gegen Herrenwahn gekämpft’ heeft (FD Nr. 12/1944, 17). Nationaal-socialistische wereldbeschouwing, oorlog, imperialistische uitbuiting, het dom houden en misbruik maken van de massa, de vervreemde relaties onder het kapitalisme - ze waren zowel de ballingen als Traven een gruwel. En toch bestaat er behalve de terloopse opmerkingen van A. Seghers geen verband tussen hen.

Een verklaring hiervoor is snel gevonden: Sinds het einde der

[p. 63]

republiek van Weimar en de theoretische discussies in het tijdschrift Die Linkskurve, sinds het model van een ‘proletarisch-revolutionaire literatuur’ was geënt op het socialistisch realisme, was Traven gestigmatiseerd: anarchistisch, individualistisch, zonder perspectief en pessimistisch. Ook het parool van de beslissende strijd tussen menselijkheid en barbarendom weerhield de groep rond het ‘Freie Deutschland’ er niet van met vanouds bekende taktieken, met het vriend-vijand-denken of d.m.v. doodzwijgen, het begrip ‘humaniteit’ een communistisch stempel op te drukken.

Maar wanneer men terwille van het ene juiste front de vele verkeerde stellingen had opgegeven, hoe had men zich dan eigenlijk met Traven kunnen verstaan? Nog afgezien van het feit dat Traven zelf zich nadrukkelijk tegen elke vorm van gemeenschappelijkheid teweer gesteld zou hebben?

Hadden de ballingen zich beperkt tot het weergeven van eigen ervaringen, dan zou het de beschrijving zijn geweest van een ononderbroken reeks van nederlagen bij de poging zich tegen het fascisme te verzetten. Ondanks alle mislukkingen blijft men zich echter organiseren, neemt actief deel in het over de gehele wereld verbreide anti-fascistische front, en verwacht binnen afzienbare tijd de vruchten der overwinning te plukken. Mexico treedt men met een schouderklopje of met de nieuwsgierigheid van een ontdekkingsreiziger tegemoet, maar steeds blijft de toekomst in Europa het belangrijkste. De hele houding van de ballingen was er maar al te begrijpelijk op gericht geestelijk te overleven. Hun daadwerkelijke invloed was daarom gering. Ze slaagden er dan ook nauwelijks in hun politieke tegenstanders onder de Mexicanen of de ‘Auslandsdeutschen’ te overtuigen. Ook van enige invloed op de politiek der gealliëerden is bijna geen sprake geweest. - Zelfs in de literatuur is weinig bewaard gebleven. Slechts twee verhalen van A. Seghers, ‘Der Ausflug der toten Mädchen’ und ‘Crisanta’, hebben de tijd overleefd, - waarbij in het eerste en meer bekende verhaal Mexico bovendien alleen maar toneel voor de raamvertelling is.

Traven daarentegen kwam, indien men de biografen mag geloven, naar Mexico, omdat met de Weimarer Republiek het gehoopte nieuwe begin uitbleef. Hij wantrouwde principiëel de grote programma's die de ene groep voor de andere ontwierp. Hij verafschuwde organisaties. Niets had minder bij hem gepast dan de rol van spreekbuis. En vooral: zijn onderwerp zijn de werkelijk geleden nederlagen en niet de steeds weer vergeefs afgesmeekte overwinningen. Zo beschrijft hij in wezen het Mexico van de jaren 20 en 30 als het Mexico van voor de revolutie. Dit eigenaardige ‘anachronisme’ (Blochs ‘Ungleichzeitigkeit’) geeft de discrepantie weer tussen het officiële beeld van Mexico en het dagelijks leven; het geeft tevens het verschil aan tussen het noorden van Mexico, dat op weg was een industrieland naar ‘westelijk-kapitalistisch’ model te worden, en het zuiden van het land, waar de Indiaanse levenswijze nog perspektieven bood voor een andere dan de bestaande westerse beschaving.

Niet dat Traven het leven van de Mexicaanse Indianen geromantiseerd heeft, maar juist tegen deze achtergrond was hij in staat een kritisch beeld van de Europese beschaving te geven. In dit beeld was meer plaats voor de dialectiek van de burgerlijke Verlichting dan voor haar idealen, waarop de ballingen zich zo graag beriepen.

Het orkest had de ‘Marsch zum letzten Gefecht’ aangeheven. Hoe zou Traven hebben kunnen invallen?

(Vertaling: Rob Engelen)