Bzzlletin. Jaargang 11

(1982-1983)– [tijdschrift] Bzzlletin– rechtenstatus



[pagina 45]
Chris van der Heijden Een mens van letters (Bijna) 60 jaar Traven-onderzoek of: de ontsporing van een letterkundig genre 1925 Het sociaal-democratische dagblad Vorwärts kondigt de publikatie van een nieuwe roman in afleveringen aan (21 juni). De katoenplukkers verschijnt tussen deze datum en 16 juli. 1926 Het dodenschip en De katoenplukkers verschijnen in boekvorm. De belangstelling is groot. Binnen enkele jaren verschijnen volgen vertalingen in ondermeer het Zweeds, Russisch, Spaans en Nederlands. 1927 Erich Mühsam plaatst een oproep in Das Fanal. ‘Wie kent der Ziegelbrenner? Welke lezer van Fanal weet waar we Ret Marut kunnen vinden en bereiken? Het eerste gesol met de naam Traven begint. In het familieblad Buch für Alle wordt onder zijn naam een vertelling gepubliceerd. Traven protesteert. 1928 Traven wakkert de nieuwsgierigheid aan door in Der Büchergilde (het blad van zijn uitgever) te schrijven, dat het hem stoort als hij op zijn vingers gekeken wordt. 1929 Manfred Georg publiceert in Die Weltbühne een artikel over Traven: ‘Kennen Sie B. Traven?’ Georg schreef: ‘Hij moet een Duitse revolutionair van het laatste decennium zijn’. De mythe van de postbus begint. Zijn ‘postbus vormt de verbindingsschakel met het verleden’. In dit artikel citeert Georg Traven, die van ‘wij Amerikanen’ spreekt. Een Zwitser plaatst Traven op één lijn met Jack London, Upton Sinclair en Sinclair Lewis in een boekje met de titel Vier neue Amerikanische Dichter. De auteur zegt, dat Traven ‘wellicht papieren (bezit) die erop wijzen dat hij de Mexicaanse nationaliteit heeft’. Voor de eerste keer wordt hier ook het gerucht opgeschreven, dat Traven in werkelijkheid Jack London zou zijn, die met ‘zijn onverwoestbare levenskracht tot legendevorming geïnspireerd heeft’. 1930 Dezelfde Zwitser (Chariot Strasser) borduurt nog een beetje voort op de vergelijking tussen London en Traven. Hun levens, schrijft hij, ‘vertonen in ieder opzicht veel meer overeenkomsten dan uit een vergelijking van de boeken van deze twee zou kunnen blijken’. Een medewerker van het Büchergilde verdedigt in Volksstimme de anonimiteit van Traven. ‘Hij wil niets anders dan zijn tijdgenoten verlossen van het geloof in autoriteiten’. En dus ook van de autoriteit van De Schrijver. 1932 Het Büchergilde meldt een ruzie tussen Traven en zijn Amerikaanse uitgever. Traven had geweigerd, dat zijn boeken als autobanden en toiletzeep de markt ingepompt werden. Hij wenste ondermeer, dat Het dodenschip zonder auteursnaam zou verschijnen en alleen met de omschrijving ‘De geschiedenis van een Amerikaanse zeeman’. 1932 Ook in De Linkskurve - orgaan van de communistische schrijversbond - verschijnt een artikel over Traven. Het is kritisch, want Traven maakt geen keuze. Traven's wens om anoniem te blijven wordt als winstbejag afgedaan. Een schrijver, die de proletarische zaak dient, hoeft geen geheimen voor zijn lotgenoten te hebben. ‘De opdringerigheid, waarmee verkondigd wordt hoe bescheiden Traven wel niet is, riekt een beetje naar winstbejag’. Een zeeman publiceert in twee kranten een herinnering onder de titel ‘Ontmoeting met B. Traven’. Deze zou zich afgespeeld hebben op een schip, dat richting Spitsbergen voer. We raakten bevriend. Een harde vriendschap van poolzeevaarders onder elkaar ... Hij zonderde zich van alles af, reisde naar het poolgebied om de stank en het lawaai van Europa te ontvluchten, om aan een innerlijk heimwee naar oneindige rust gehoor te geven... De zeeman, die dit publiceerde, was overigens ook een vreemde. Hij noemde Traven typisch Duits met de volgende omschrijving: ‘nuchter als Kant, bijtend en grof als Schopenhauer en van een subtiele gevoeligheid, zoals we die van Nietzsche kennen’. Traven zei in 1959, dat het hem om het even was of men dacht, dat deze ontmoeting ooit plaats had gevonden. Het blad van Traven's uitgever bericht, dat in een Oostenrijkse en een Praagse krant het vermoeden uitgesproken is, dat Traven door de politie gezocht wordt en meerdere moorden op zijn kerfstok heeft. Dat zo iemand anoniem wenst te blijven spreekt dus voor zich. 1933 Volgens SA-Sturmführer Otto Jarowski zou Traven de Duitse ontdekkingsreiziger Herbert Baldus zijn. Speculaties over wie Traven was hielden in Nazi-Duitsland daarna spoedig op: Traven kwam op de zwarte lijst met Regierung en Der Karren. In juli van dat jaar volgt Die weisse Rose, in februari 1934 Das Totenschiff. 1935 In het Belgrader Tageblatt verschijnt het bericht, dat Traven Anton Zischka is. Een slimme truc: niet alleen is Zischka een auteur, die in Nazi-Duitsland mag publiceren, maar hij is ook nog een (niet zo slimme) dief. Hij had De witte roos van Traven namelijk uitgebreid geplunderd om aan te tonen, dat de
[pagina 46]
imperialistische machten als Engeland en de VS achterblijvers als Duitsland geen plaatsje in de Derde Wereld gunden. Traven reageert sarcastisch. 1936 Nog zo'n geval van plagiaat in Nazi-Duitsland. Nu is de beurt aan Het dodenschip. Die Büchergilde wijdt een nummer aan 10 jaar Traven en vermeldt, dat er van zijn boeken in de Duitse taal ongeveer een half miljoen exemplaren verspreid zijn. Niet lang daarna komt het tot een breuk tussen deze uitgever en Traven, waardoor de eerste druk van Een generaal komt uit de jungle bij de emigranten-uitgeverij Allert de Lange verschijnt (1939). 1937 Ondertussen komt ook in de VS de discussie over Traven op gang. Een zekere Harry Schwartz vermeldt in een artikel, dat hij een brief van Traven ontvangen heeft, waarin deze zich oorspronkelijk Amerikaan noemt. 1938 In Publisher's Weekly kondigt iemand aan, dat hij als amateurdetective geprobeerd heeft om Traven's Amerikaanse uitgever eens flink onder handen te nemen. ‘Maar tot onze ergernis moesten we constateren, dat Mr. Smith tot geen enkele mededeling bereid was, in ieder geval niet wat Traven betreft’. In de New York Times wordt beweerd, dat het Duits Traven's moedertaal zou moeten zijn. In het linkse tijdschrift New Masses daarentegen ‘durft’ de schrijver ‘te veronderstellen, dat Traven een in Winconsin geboren Scandinaviër is’. De Opstand der gehangenen verschijnt in Mexico. 1946 Omdat Traven tijdens het Derde Rijk verboden was, werd ná de oorlog ook naar hem het onderzoek met dubbele kracht voortgezet. Een zekere L. Spitzegger pikt de these van Mühsam weer op: Na lang en moeizaam speuren heb ik in Duitsland onlangs verschillende nummers van Der Ziegelbrenner bijeen kunnen scharrelen en ik denk, dat Mühsam's conclusies volledig juist zijn. In het Traven-onderzoek zijn we weer een stapje verder gekomen ... We staan alleen voor een nieuw raadsel: wie is Ret Marut? Wie is Richard Maurhut? Ret Marut T. Torsvan Hal Croves In Mexico-stad worden strooibiljetten gesignaleerd, waarop een beloning van 3000 dollar uitgeloofd wordt aan degene, die weet te vertellen wie Traven is. Brein hierachter was een Mexicaanse uitgever, die in datzelfde jaar een verhalenbundel had uitgebracht, waarin ook Traven voorkwam. Het werkt. In ieder geval krijgt Traven een horde reporters achter zich aan, die ook hun brood moeten verdienen: talloze nieuwe mensen van papier met de naam Traven duiken op. Traven is een lepralijder. Nee, een stalinistische spion. Een misdadiger, een neger, een vrouw... 1947 Een wetenschapsman en ontdekkingsreiziger, Alfonso Dampf geheten, meent dat Traven een man is, die in 1926 aan een tocht door de Mexicaanse jungle deelgenomen heeft en zich Traven Torsvan noemde. Van deze Torsvan verschijnt een foto in Life. Als antwoord op het Life-artikel wordt opnieuw de Marutthese gelanceerd. En ... dat Traum een anagram van Marut is (of andersom). 1948 Oskar Maria Graf bevestigt dat er z.i. stijl - en gedachten overeenkomsten zijn tussen een novelle van Marut, Der Ziegelbrenner en de roman Het dodenschip van Traven. Een lector van het Büchergilde beweert, dat dit onmogelijk is: hij zou kunnen aantonen, dat Traven al in 1911 in Mexico was. Het verhaal, dat de adviseur bij de verfilming van De schat van de Sierra Madre - Hal Groves geheten - niemand minder dan Traven is, wordt in grotere kring bekend. Humphrey Bogart bevestigt, dat de Traven Torsvan van de foto uit Life dezelfde man is, waarmee hij in Mexico gedraaid heeft. Hal Groves is dus Traven Torsvan. In het Mexicaanse tijdschrift Manana verschijnt een - wat heet - sensationeel artikel van L. Spota. Deze heeft via allerlei slimme methodes (post openen, bankgeheim ontfutselen) een man opgespoord, die na urenlange verhoren toegeeft (of beter: toegegeven zou hebben), dat hij Traven is. In ruil voor geheimhouding zou hij enkele manuscripten aangeboden hebben. Twee dagen hierna wordt door de man, die deze bekentenissen gedaan heeft, ontkend dat hij B. Traven, de schrijver is. ‘Er zijn
[pagina 47]
verschillende omstandigheden, die mij doen veronderstellen dat hij sinds kort niet meer in leven is’. Was getekend B.T. Torsvan. 1949 De Traven van Spota, oftewel de Torsvan van laatstgenoemde ontkenning wordt door de president van Mexico opgezocht om hem het ereburgerschap te verlenen. Op het laatste moment wordt de plechtigheid afgelast, omdat Torsvan verklaart, dat hij de president zal uitleggen dat deze zich door een bende zwendelaars, bedriegers en afpersers in de val heeft laten lokken. In Duitsland doet het verhaal de ronde, dat de naam Traven in werkelijkheid een team van 5 schrijvers zou dekken. Slechts één van hen zou Marut zijn. 1950 e.v. Het wordt na al deze nieuwigheden een paar jaar stil rond Traven. Het enige blad, dat regelmatig over hem publiceert, is dat van zijn uitgever. Die Büchergilde schept er met name genoegen in om de talloze plagiators te ontmaskeren. Nog aardiger is, dat het blad er zelfs toe overging om te vertellen hoe gruwelijk de dood was van mensen, die valse geruchten over Traven verspreid hadden... Guttmann was de eerste die het fantasietje van de Traum (Traven-Marut-geschiedenis) de wereld inhielp ... Veertien maanden geleden werd hij met ingeslagen schedel en verminkte romp en ledematen in het centrum van Mexico stad op straat getroffen. Er wordt in de DDR (eindelijk!) een discussie over het werk van Traven gevoerd, ook al komt hij er als de ‘klassenvijand bij uitstek’ in de meeste gevallen dan ook niet goed af. 1957 Een artikel in de Frankfurter Allgemeinen Zeitung van de hand van Wolfgang Cordan (zie Bzzlletin no. 94) zorgt voor een herleving van de discussie. Traven zou een Deen zijn, die tot het midden van de jaren '20 geregeld zijn avondjes doorbracht in een groepje rond Erich Mühsam. Het Dodenschip zou dus in Duitsland geschreven zijn. Pas daarna zou Traven naar Mexico gegaan zijn (waar Cordan in 1957 ook al enige jaren woont). En zo menslievend zou hij ook niet geweest zijn, want over negers had hij eens gezegd, dat ze geen mensen zijn en de zweep niet kunnen ontberen. Cordan is ronduit kwaadaardig in zijn artikel en - zoals uit ingezonden brieven naar de FAZ blijkt - in zijn feiten niet erg betrouwbaar. Later blijkt zelfs, dat Cordan een foto eenvoudigweg vervalst heeft door er een gedeelte af te scheuren. Cordan krijgt het in het mededelingenblad van Traven's uitgever zwaar te verduren. Maar hij geeft de strijd niet op. In een ander blad (de FAZ had begrijpelijk weinig zin in dergelijke esoterische ruzietjes) schetst hij een boosaardig portret van Traven: Het is treurig om te zien hoe een schrijver, wiens krachten blijkbaar gedoofd zijn, zich tot dergelijke publiciteitsstunts verlaagt. Traven had zijn oude dag ook in ruste kunnen slijten. Tenminste, als hij niet door een psychisch conflict gekweld zou zijn, dat eens door een psycholoog bekeken zou moeten worden. 1959 In ditzelfde tijdschrift (Die Kultur) publiceert Rolf Recknagel, de schrijver van (nog steeds) het standaardwerk over het leven van Traven, zijn eerste essay over hem. Hij komt op stilistische gronden eveneens met de conclusie, dat Marut en Traven één en dezelfde zijn. Al is het vreemd, dat hij doet voorkomen alsof die gedachte nieuw is. Tijdens de première van de verfilming van Het dodenschip wordt een foto van Hal Groves (zie 1948) gemaakt. De Stern drukt deze foto af met de tekst: ‘Is dit B. Traven?’ En voegt eraan toe: één ding is zeker: korte tijd voor de voltooiing van de film Het Dodenschip deelde Groves aan regisseur Georg Tressler mee, dat hij nog met Traven moest bellen om te vragen of deze tegen een bepaalde scène geen bezwaar had. 's Avonds kwam Groves met het bericht dat Mr. Traven het ermee eens was. Maar het staat vast, dat Hal Groves in de tussenliggende tijd niet één telefoongesprek heeft gevoerd. In de Stern van enkele weken later staat een ingezonden brief, waarin vermeld wordt dat Hal Groves zich in een hotel in Hamburg onder de naam Mr. Torsvand uit Chicago heeft laten inschrijven. 1960 Dat Recknagel zijn bronnen niet vermeldt, komt hem duur te staan. Wil de jonge universiteitsdocent, zo vraagt 'n criticus zich af, soms ‘revolutionair met een heiligenkrans (zijn). Of probeert de heer Recknagel juist een heiligenkrans of iets soortgelijks te verwerven om de volksdemocratie in Leipzig een genoegen te doen; waarschijnlijk terwille van een mausoleum’ (Die Kultur). President Mateos van Mexico, wiens zusje van 1941 tot haar dood 10 jaar later vertaalster en secretaresse van Traven was, ontzenuwt de geruchten dat òf hij òf zijn zusje Traven zouden zijn. ‘Traven's eerste boek verscheen toen ik 5 en mijn zusje 4 was. Traven bestaat écht, onder zijn eigen naam en schrijft nog steeds’. Een familie Traven in het dorpje Utik, Joegoslavië, krijgt een foto van Hal Groves in handen. De foto roept herinneringen op aan broertje Franz, die in de Eerste Wereldoorlog gestorven zou moeten zijn, maar misschien ook wel gedeserteerd en naar de Verenigde Staten gevlucht is. Vooral de dikke vingers van Groves/Traven doen aan Franzje denken. Een intelligente redacteur van een Sloveens weekblad komt tot de ontdekking, dat Groves - in het Engels betekent dat bos - in het Sloveens met Travniki vertaald kan worden. Het raadsel is opgelost (denkt deze redacteur). Er ontspint zich een discussie over de vraag of de schrijver van Asian Norval (dat inderdaad een beetje buiten de ‘Traven-lijn’ valt) wel de maestro zelf is. 1961 Recknagel stemt met Cordan's these in, dat de ‘cryptomanie’ van Traven alleen maar kan wijzen op bedrog van degene, die zich nu of na de dood van Traven voor Traven uitgeeft. Recknagel dreigt vanwege zijn Traven-onderzoek een soort volksheld te worden.‘Steeds opnieuw schuift de postbode nieuwe brieven vol instemming door de bus op de Wettiner Strasse no. 11. Vooral als het Messe is komen er uit de hele republiek bezoekers, die de schrijver persoonlijk willen ontmoeten’. Het blad, dat dit vermeldt, geeft ook nog een uitgebreide biografie van Recknagel. 1963 Recknagel brengt enige wijzigingen in zijn mening aan: Hal Groves zou toch dezelfde zijn als Marut en Traven en de roman Asian Norval kan wel als authentiek beschouwd worden. Maar Traven ‘is een sukkelaar geworden ... hij is zichzelf ontrouw geworden’. In de Tagesanzeiger uit Zürich verschijnt onder de naam van
[pagina 48]
Gerard Gale een biografie van Traven. De schrijver zou volgens sommigen Max Schmid, volgens anderen Recknagel zijn. Hier wordt voor de eerste keer de zogenaamde Erlebnisträgerhypothese gelanceerd: Traven zou datgene, wat hij in zijn romans beschreven heeft, niet zelf beleefd, maar van een ander vernomen hebben. Croves met zijn vrouw aan het diner, ergens in de jaren '60 Deze gedachte en de speculaties rond Marut/Groves/Traven leiden tot de hypothese, dat de werken van Traven vóór 1930 door een tolbeambte en zeeman uit Mecklenburg geschreven zouden zijn, die naar de naam August Bibeljé luisterde. Overigens ook al geen nieuwe hypothese. Alleen de Caoba-cyclus zou van de hand van Marut geweest zijn. De Stern noemt in de kop van het artikel ‘Das Rätsel B. Traven gelöst! Meer dan driehonderd mensen uit heel de wereld werden ondervraagd. Onder hen mensen, waar Traven mee gewerkt had, vriendinnen, huisbazen en partijgenoten. Uit ieder gesprek werden aanwijzingen gedestilleerd, die duidelijk maakten dat Bibeljé en B. Traven één en dezelfde zijn. Traven moet volgens Robert Neumann in Vorwärts kapitein Jack Bilbo geweest zijn. Deze sprak Engels, was voor de Nazi's gevlucht en ook nog een tijdje lijfwacht van El Capone. 1964 Nee hoor, schrijft het Praagse dagblad Kulturni Tvorba: Traven is een Tsjech; geboren in 1885 onder de naam Arthur Bleisky en in 1910 naar de VS geëmigreerd. 1965 Langzaam is Traven ook de universiteiten binnengedrongen. In dit jaar verschijnen twee doorwrochte studies: Peter Lübbe, Das Revolutionserlebnis im Werke B. Travens en B. Traven: An Examination of the Controversy over his Identity with an analysis of his Major Work and his Place in Literature van Charles Robert Humphrey. 1966 De eerste druk van de biografie van Recknagel verschijnt onder de titel B. Traven. Volgens Peter Lübbe is Traven een Amerikaan (Charles Trefney), die al in het begin van de jaren '40 gestorven is. Humphrey is iets voorzichtiger in zijn stelling, maar pleit voor de Marut-these of Traven's eigen versie (dat hij in de Middle West geboren was en sinds 1913 in Mexico woonde). De Mexicaanse journalist Suárez publiceert in Siempre een artikel, waarvan de kop begint met: Revela, al fin ... Onthulling, uiteindelijk. De journalist zou Traven bezocht hebben en publiceert foto's van zijn huis en zijn correspondentie. Traven zou, naar hij Suárez vertelde, geen Duitser zijn. Ook zou hij zich van ondermeer de biografie van Recknagel distantiëren. Recknagel reageert verwonderd: mijn boek was nog niet uit, toen het artikel gepubliceerd werd (resp. dec. en okt. 1966). 1967 De Stern heeft eindelijk het èchte, èchte antwoord gevonden: Traven is de zoon van de keizer! De speurneus van het blad is hier tijdens een maaltijd met Traven en zijn vrouw achtergekomen. In de Stern verschijnen twee ingezonden brieven, één van Traven's vrouw en één van Recknagel. In beide wordt de Stern met dit speurwerk gefeliciteerd en gecomplimenteerd. Kort daarop merken beide briefschrijvers hun epistels (elders) als vervalsingen aan. Stern sluit het onderzoek naar Traven hiermee af. 1969 Op de persbureau's komt het bericht binnen, dat Traven op de leeftijd van 79 jaar gestorven is. Zijn vrouw heeft hierna de waarheid over Traven onthuld: geboren op 3 mei 1880 als zoon van Burton Torsvan en Dorothy Groves. Opnieuw begint een reeks van speculaties in de pers. Veel nieuws brengt dit alles niet, wel veel onzin. Maar door de opening van zaken, die mevrouw Luján de Torsvan geeft, is de spanning er een beetje af. Mevrouw Lujan vermeldt echter wel, dat zijn echte naam een geheim moet blijven. Paul Kohner en vrouw bij Hal Croves, vlak vóór zijn dood in 1969 1970 e.v Af en toe verschijnt er nog eens wat over het leven van Traven, maar Recknagel's werk wordt alom als de waarheid geaccepteerd. Hij ontvangt dan ook de Heine-prijs. Op universiteiten wordt Traven een object van onderzoek. In Mexico een genie en vader van de ‘nieuwe tijd’. 1979 Will Wyatt voltooit zijn documentaire en boek over Traven. Traven blijkt oorspronkelijk Otto Feige te heten en uit Polen afkomstig te zijn. De scène in de documentaire, waarin broer en zuster hem op een foto menen te herkennen, overtuigt iedereen.
[pagina 49]
Herman Albert Otto Maximilian Feige, 1884. De vrouw van Traven/Croves, Rosa Elena Lujan Otto Feige, 1896. Otto Feige, 1902. Voorste rij geheel links Ernst, geheel rechts Margaretha, de broer en zuster, die Traven op de foto 70 jaar ná zijn vertrek herkenden (1907). 1982 In Freiburg verschijnt een dissertatie over Traven (ik ben het papiertje met naam en titel verloren), waarin in de conclusie aangetoond wordt, dat het onderzoek van Wyatt niet klopt. (De hier vermelde feiten komen voornamelijk uit het artikel van Klaus Bergmann in het B. Traven Buch (Rororo 1976). In het najaar zal dit artikel in een boek over Traven in vertaling bij Meulenhoff verschijnen. Met dank aan Wouter Tieges).