Bzzlletin. Jaargang 11

[p. 28]

Kurt Tucholsky
B. Traven
Land is eeuwig. Geld is niet eeuwig. Daarom kan men land niet ruilen tegen geld.

Eens heb ik de vraag gesteld, waarom de Duitse schrijvers toch zo'n erbarmelijk beeld ophingen van de heren zakenlieden: altijd in de auto chèques aan 't tekenen die over miljoenen gaan, altijd over 't telefoneren met Turkije, waarbij zij al 't andere aan hun procuratiehouder overlaten: figuren uit een schiettent en godjes van armzalige kleine-mensen-droom. Een vriendelijke lezer heeft mij toen een merkwaardig boek gestuurd: Die weisze Rose van B. Traven. Daarop heb ik het werk van deze zeldzame man gelezen, en daarover wil ik vertellen.

B. Traven woont in Mexico; zijn boeken zijn het eerst verschenen bij de boekenclub Gutenberg, waaraan de verdienste toekomt deze man in Duitsland te hebben uitgegeven. En de boeken heten:

Die weisze Rose, - Das Totenschiff, - Der Busch, - Die baumwollpflücker, - Die Brücke im Dschungel, - Der Schatz der Sierra Madre, - Land des Frühlings.

B. Traven is een episch talent van het grootste formaat.

Wat Die weisze Rose betreft: Dit is na Frank Norris, de Amerikaanse, veel te vroeg gestorven auteur van Oktopus, weer eens een boek, dat in de beschrijving van hoe men zaken doet, weinig onderdoet voor Balzac. Bij ons, als ze het over het kapitalisme hebben, komen ze nogal eens terecht in de bruisende lyriek; maar Traven weet, hoe het zit en dat is meer waard. Het boek beschrijft de gelukte poging van een oliemagnaat een arme Indiaan van een farm af te jagen om op die plek een olieboortoren te bouwen. De Indiaan wil niet; hij spreekt de woorden uit, die hierboven als motto staan. Zij bieden hem geld en steeds meer geld. Hij wil niet. Dan lokken ze hem naar San Francisco. En daar slaan ze hem dood ... Pardon: de man heeft een auto-ongeluk. Hij wordt op straat dood gevonden. Een ongeluk: plaatselijk en gemengd nieuws. De olieboer, mijnheer Collins, heeft daar niets mee te maken. Daar heeft hij zijn mensen voor, in dit geval een zekere mijnheer Abner, die vuile handen maakt opdat mijnheer Collins gewoon president van zijn maatschappij kan blijven. Voor geld is alles te koop, zelfs moraal. Juist moraal.

En de ontwikkeling van deze mijnheer Collins wordt verteld. Ja, boer zijn, dat is iets zo heel anders ... zó moet het kapitalisme bestreden worden. Zo - en niet slechts met voordrachten die volgens de regels der kunst in elkaar gezet zijn. Deze knaap wordt geenszins als een grimmige bloedzuiger ten tonele gevoerd. Hij is alleen een beetje doortrapter dan de anderen, 'n beetje gemener, 'n beetje harder, 'n beetje voortvarender. Hoe hij door een handig in elkaar gezette staking rijk wordt; hoe hij de beurs naar zijn pijpen laat dansen; hoe hij zich opwerkt, heel het puriteins bewustzijn God aan zijn kant te hebben uitgedrukt in zijn geprononceerde kin ... het torent uit boven Upton Sinclair, deze zondagspredikant van het socialisme. Ook wat er gebeurt in mijnheer Collins' bed wordt ons niet onthouden. Daarbij slaagt Traven erin, om in het vriendinnetje, juffrouw Betty met de mooie benen, een figuur neer te zetten zoals men er bij het doorbladeren van honderd romans geen tweede zal vinden. En de geschiedenis van Betty wordt verteld ... een heel bijzondere romantechniek is het, die in dit boek en enkel in dit ene boek van Traven te vinden is. Het is een zweeftechniek.

De schrijver begint zijn verhaal met de Indiaan. Dan onderbreekt hij het, in zekere zin steekt hij zijn hand op en zegt: ‘een moment alstublieft...’ en laat mijnheer Collins voor gaan. Hij onderbreekt opnieuw; nu gaat het om Betty. En knoopt dan de oude draden precies daar, waar hij ze heeft laten liggen, aan elkaar ... zo gaat het naast elkaar voort, ontmoet elkaar weer, wordt verweven tot één en dezelfde handeling waar al deze mensen aan meewerken zonder het te weten. En juist dit, dat zij het niet weten, heeft het bonte tapijt van alles wat hun overkomt, tot uitkomst. Het is een meesterlijk uitgevoerd geheel.

Van regelrechte voordracht is zo goed als niets te merken. Als Traven uitpakt met een paar wilde uren op de beurs, ziet dat er bepaald anders uit dan wij gewend zijn van het Amerikaanse schema. De voorgeschiedenis is ons immers nauwkeurig bekend. Wij zien nog wat meer dan jonge bankbedienden, die telefoon cabines binnenstormen. Alles klopt. Terwijl bij de superbegaafde Ilja Ehrenburg de beursgebouwen van de wereldhandel vaak lijken op kleine melancholieke heiligdommen in het bos waar de nachtegalen slaan en de makelaars tieren, wordt hier zelfs bij de kleinste bijzonderheid nog duidelijk hoe de waarheid ligt. Zó is het zaken doen, zó kan het zaken doen zijn en zó moet het aan de kaak gesteld worden. Tegen het einde is de gezindheid van het boek enigszins vaag, onzeker.

Bijna alle andere boeken van Traven spelen in Mexico.

Het belangrijkste is wel Die Brücke im Dschungel (De brug over het ravijn), een in rustige verteltrant gebracht verhaal van een enkele nacht waarin tijdens de feestelijkheden een klein kind verdrinkt in de rivier. In deze twaalf uren ligt de tijd onder het vergrootglas - wat voor een ogen! om te zien hoe onverbiddelijk de afloop wordt, hoe kleurrijk, hoe als door de stroom bewogen; en op zijn minst alle vier bladzijden komt er een onvergetelijke wending, een beeld, een waarneming ... hier is een groot proza-dichter aan het woord.

Die Baumwollpflücker bevat een stukje misdaad-roman, ook dit is voortreffelijk gedaan; van wat deze man zomaar om zich heen strooit, daarvan leven andere schrijvers een hele oogst.

Der Busch brengt kleine schetsen van ongelijke waarde. Een wondermooie dansscène bij de Indianen; een verrukkelijke lawaaiscène, waar ik, voor mijn privé gebruik, het laatste scheldwoord eruit heb gepikt: ‘Van Felipe, señor? Nou, dan wil ik u toch wel vertellen, dat Felipe een gemene schurk is, een hoerenzoon, een leugenaar, een oplichter, een bandiet, een moordenaar en een groot huizenbrandstichter!’ En ook staat in Der Busch het verhaal ‘De getemde tijger’. Hiervoor moet ik eerst even diep adem halen.

Er is een man, een farmer, die verliefd geworden is op een meisje uit de stad. Hij trouwt haar, ofschoon hij genoeg gewaarschuwd wordt. Want zij is, zoals dat in de algebra heet, al X maal verloofd geweest, en alle verlovingen zijn afgesprongen omdat het lieve kind onuitstaanbaar heerszuchtig is. Heerszuchtig? Een paar bruidegoms heeft zij flink gekrabd en goed afgeranseld. Maar hij trouwt haar. Het gaat helemaal niet ...

[p. 29]

om te beginnen raakt hij haar helemaal niet aan. Zij loopt als een furie door het huis te commanderen, trekt zich volkomen niets van hem aan ... het gaat niet. Zo zitten zij dan op 'n keer voor het huis; de kat doezelt wat in de zon, de papegaai schommelt kwetterend op zijn ring, in de verte op het voorplein staat het mooiste rijpaard van de heer des huizes aangebonden. De vrouw ligt in de hangmat, de man zit op de schommelstoel.

‘Don Juvencico had zijn schommelstoel zo staan, dat hij het erf kon overzien. Nu hief hij zijn armen omhoog, rekte zich zo'n beetje uit, geeuwde wat en pakte de krant die voor hem op het tafeltje lag. Hij las een paar minuten en legde dan de krant weer neer.

Zijn oog viel op de papegaai die voor hem op zijn schommel zat.

“Hé, Lorre”, riep Don Juvencico bevelend, “haal eens een kan koffie en een kop voor mij uit de keuken, ik heb dorst”.

De papegaai, door de woorden, uit zijn dommeling opgeschrikt roetste een stukje verderweg op zijn schommel, stootte een paar klanken uit en probeerde weer in slaap te sukkelen.

Don Juvencico deed een greep naar achteren, trok zijn revolver uit zijn gordel, mikte op de papegaai en schoot. De papegaai gaf een hese schreeuw, veren vlogen door de lucht, de vogel wankelde, wou zich met zijn klauwen vastgrijpen, de klauwen lieten los en de papegaai viel op de grond van de veranda, sloeg een paar keer om zich heen en was dood.

Juvencico legde de revolver voor zich op tafel, nadat hij hem een paar keer in de hand had gewogen alsof hij zijn gewicht wilde keuren.

Nu keek hij naar de kat, die zo vast sliep dat hij zelfs in zijn droom niet eens snorde.

“Gato!” riep nu Don Juvencico, “hé, kater, haal koffie voor me uit de keuken, ik heb dorst”.

Doña Luisa had zich omgekeerd in de richting van haar man, toen hij tegen de papegaai had geroepen. Zij had wat hij tegen de papegaai zei, opgevat als een grap met de papegaai en er verder geen acht op geslagen. Maar toen het schot kraakte, draaide zij zich in haar hangmat helemaal om, het hoofd een beetje omhoog.

“No”, zei ze half hardop. “Belachelijk”.

Op het moment dat Don Juvencico de kat iets toeriep, voegde Doña Luisa hem toe met luide stem: “Waarom roep je Anita niet, dat zij je koffie brengt?”

“Als ik wil dat Anita mij koffie brengt, roep ik Anita, en als ik wil dat de kat mij koffie brengt, roep ik de kat”.

“Je doet maar”, zei Doña Luisa daarop, en maakte het zich in haar hangmat, weer behaaglijk.

“Hé gato, heb je niet gehoord wat ik je heb opgedragen?” herhaalde Don Juvencico zijn bevel.

De kat sliep door, in de stellige overtuiging dat hij, net als alle katten, zolang er mensen zijn, zwart op wit het recht had zijn levensonderhoud op een presenteerblaadje te krijgen zonder enigerlei verplichting erkentelijkheid te tonen door iets terug te doen; want zelfs als hij zich zou verwaardigen af en toe een muis te vangen, dan doet hij dat niet om de mensen een dienst te bewijzen, nee, hij doet dat omdat tenslotte zelfs een kat recht heeft op een extraatje af en toe, een pretje waar het weekprogramma niet in voorziet.

Maar Don Juvencico dacht anders over de plichten van een kat die op zijn hacienda leefde. Toen de kat geen aanstalten maakte om de koffie uit de keuken te halen, pakte hij opnieuw de revolver en schoot. De kat probeerde op te springen maar hij viel neer, rolde een keer om zijn as, en was dood.

“Belario!” riep Don Juvencico nu over het erf.

“Sí, patron, estoy”, riep de jongen uit een hoek van het erf vandaan, “hier ben ik. Wat moet er gedaan worden?”

Toen de jongen op de onderste traptree stond, zei Don Juvencico tegen hem: “Maak het paard los en breng het hier, vlak bij de trap”.

“Moet ik het ook meteen zadelen?” vroeg de jongen.

“Ik roep je dan wel”, antwoordde Don Juvencico.

Het paard werd gebracht. Ook het paard krijgt bevel om koffie te halen. Het paard haalt geen koffie. De man schiet het paard dood.

“Krankzinnig! Zo'n pracht van een dier!” Doña Luisa schreeuwde het uit.

Haar razernij was ten top gestegen. Er viel met feilloze zekerheid te voorspellen dat nu het eerste grote gevecht, dat Don Juvencico op alle fronten met al zijn verschrikkingen had aangekondigd, geleverd zou worden. Zou dan ook op dit moment een van Don Juvencico's vrienden aanwezig zijn geweest, dan was hij pijlsnel naar de stad gereden om de ambulance te bestellen en een ziekenhuisbed te bespreken...

En precies op het ogenblik waarop Doña Luisa uit haar hangmat wou springen om zich te veranderen in een tijgerin, zei Don Juvencico met doodrustige stem, maar luid en hard...

En de vrouw brengt de koffie. En hij bemint haar diep. En de vrouw is diep gelukkig’.

Men moet niet vergeten waar dit verhaal speelt. Ook wordt het door Traven bepaald niet verteld op dat domme toontje van de mannelijke superioriteit (verdikke verdomme zijn wij kerels of niet!). Trouwens, bij hem staat de auteur nooit in de afglans van zijn materie, iets wat doorgaans wel gebeurt en dan een van de ergste gebreken is van onze literatuur. Bij ons denken de mensen al in de diplomatiek te zijn als zij schrijven over Talleyrand. Ze houden zich voor wreedaards als ze een stierengevecht beschrijven en denken dapper te zijn omdat zij schrijven over de dapperheid. Traven is datgene wat Erdschmid graag zou willen zijn: hij is een man. En een echte vertelkunstenaar, zijn vertelkunst is een machtige breedstromende rivier met kleine draaikolken en stroomversnellingen - maar de rivier blijft stromen. De kunst van deze man is zo groot, dat hij ons, voorzover ik dat kan aanvoelen, zelfs boven de dood van de dieren uit tilt. Zó werd verhaald hoe een weerbarstig wezen uit de rimboe werd getemd.

Mexico en nog eens Mexico - veel van wat Traven schrijft, komt overeen met de exposé's van Alfons Goldschmidt - zonder dat er een stuk of wat hinderlijke lessen in moraal doorheen gestrooid worden. In De Schat van de Sierra Madre graven ze naar goud en slaan er elkaar om dood, het goud verdwijnt en niemand heeft het meer. Het is te voorschijn gekomen uit de aarde, heeft mensenlevens vernietigd en is weer in de aarde teruggekeerd ... Ten tonele gevoerd wordt het samen optrekken van drie gouddelvers, vechtjassen, karig van woorden. Er komt een passage voor, waarin bij het afscheid hele stromen van gedachten uitmonden in ‘goodbye’, ‘good luck’ en ‘so long’ ... en er komt een beschrijving voor van een moord, die herinnert aan het fraaiste voorbeeld van de angelsaksische literatuur, aan Stevenson's geniale novelle Markheim en die ook bijna dit niveau bereikt.

Land des Frühlings is een met foto's verluchte reisbeschrijving uit Mexico; steeds als de situatie hachelijk wordt, belicht Traven helder de stelling waarvan onze nazis weinig weet hebben: een echte held is laf.

Maar deze beschrijving van Traven's werk geeft nog altijd geen idee van de bijna ongelooflijke veelvoudige vindingrijkheid, van de humor, van de literaire hoogstandjes, van de moeiteloze verteltechniek, waarmee het rad van het verhaal wordt voorbewogen.

Hier is hij niet karig met wijze en vrome lessen, die meestal met betoverend lichte toets worden voorgedragen. Neem Raabe, die in zijn baard prevelt...

In deze denktrant bewoog zich ons tafelgesprek omdat wij, ter bevordering van de spijsvertering onder het eten niets aan ons hoofd wilden hebben dat zwaar op de maag lag en omdat bij het eten alleen maar over het eten gepraat moet worden.

Hierover Nietzsche: ‘hoe moet ik het verstaan, dat Epicurus aan tafel geen aesthetische gesprekken wenste? - Hij dacht te goed over eten én over dichters om het een als garnering voor het ander te laten dienen!’ Over de taal:

[p. 30]

En bepaalde gevoelens komen alleen tot volle ontplooiing als ze worden gewekt met woorden die bepaalde gevoelszenuwen treffen, die een aangeleerde taal nooit kan raken. Want zulke woorden roepen de herinnering wakker aan het eerste schaamtegevoel, aan het eerste meisje dat je begeerde, aan de mysterieuze uren van het zich voor de eerste keer man voelen.

Dit heb ik, zonder deze passage te kennen, in het slotwoord bij een Pyrenaeënreis gezegd. En dan zulke droge opmerkingen met een springlevende kern, zoals die van mijnheer Collins, die naast zijn vrouw nog een tweede heeft aangeschaft. Allebei wordt hij ze links en rechts in Tampico ontrouw.

De vacantie van Flossy, nadat hij tien of veertien dagen achter elkaar met haar samen geweest was, deed hem erg goed. Want Flossy begon hoe langer hoe meer op zijn vrouw te lijken. In alle dingen. In bed. In het spreken. In de manier van zich kleden. In het kankeren. In het preken. Hij was niet genoeg filosoof om te weten, dat twee vrouwen, die langere tijd onder invloed staan van dezelfde man, van wie zij economisch afhankelijk zijn, als tweelingen op elkaar gaan lijken.

Waar, waar. Ook heeft Traven iets van die minst voorkomende en meest aantrekkelijke humor die er naar mijn smaak bestaat: de zelfspot. ‘Je hoeft mij maar te horen zingen, en je hebt alle geheimen van de wereld doorgrond’.

Het wemelt van alle soort fantasierijke stijlbloempjes. Iemand zit te eten. ‘Zo - en daarbij vermeed hij op z'n pijnlijkst iedere overbodige krachtsinspanning - bracht hij nu eens de linker, dan weer de rechterhand naar zijn mond, op kogellagers ging dat, om zijn late avondmaal tot zich te nemen’. Er zijn passages van een tederheid, die zo zeldzaam is ... En dan zoiets als de moordenaar, een gouddelver, die met het gestolen goed nog maar een halve dagreis af is van de eerste stad.

Hij jubelde. Hij voelde zich op vaste bodem. Als de wind van de goede kant kwam, kon hij het denderen van de goederentreinen horen door de stilte van de nacht. En dit merkwaardig huilend denderen van de locomotieven, dat zo onbehaaglijk en zo spookachtig kan klinken, gaf hem de sensatie dat hij al in een hotel was aangekomen dat vlak bij de spoorlijn lag. Het was de schreeuw van de beschaving. In deze schreeuw voelde hij zich veilig. Hij verlangde naar de wetten, naar een fatsoenlijke gang van zaken, naar de stevige stadsmuren, naar al die dingen, die zijn have moesten beschermen. Binnen de cirkel, waar wetten het eigendom bevestigden en waar sterke machten ervoor zorgen dat de wet geëerbiedigd werd, daar was hij veilig.

Met de diepe afgrond van zijn dubbele bodem, met zijn toornige spot en met de kracht van de beschrijving, had dit ook van J.V. Jensen kunnen zijn.

Is Traven een revolutionair? Ja...

Hij is om te beginnen een man die goed heeft gezien hoe de maatschappij in elkaar zit. ‘Ieder mens zoekt naar een rechtvaardiging, om wat hij aan schandelijks en onmaatschappelijks doet, voor zichzelf een bestaansgrond te geven, om het daardoor minder schadelijk en minder onmaatschappelijk te laten blijken’. Bitter is hij en hard, als hij toeslaat. ‘maar wie werken wil, die vindt ook werk. Alleen moet hij zich niet uitgerekend tot die man wenden, die deze zin uitspreekt; want die heeft geen werk te vergeven en weet ook niemand te noemen die iemand zoekt voor werk’. Alles wat hij zegt is op zijn plaats: de kritiek op deze beschaving, de spot, de zweepslag - alles.

Onder een vorstin hadden zij zich altijd heel veel voorgesteld. Als er gesproken werd over de vriendin van de magnaat, dat zij er vorstelijk uitzag, dan kwamen daar meteen bepaalde denkbeelden bij te pas, denkbeelden en voorstellingen, die door de film gestalte kregen. Door de film, waarin een vroegere dassenverkoopster net zo lang werd opgetut, opgetoverd, opgeverfd, opgediadeemd, opgeglinsterd, opgepareld en in de zijde gezet tot zij voldeed aan het verlangen naar vorstinnen, dat stenotypisten en loonslaven eigen is.

Vlijmscherp en onverbiddelijk is hij als de arbeidersklasse in het geding is:

Arbeiders staken misschien zelden, als dat voor de arbeiders gunstig is, maar zij staken veelvuldig, wanneer dat gunstig is voor het kapitalisme. Niet uit domheid, maar als gevolg van ijzeren wetten. Wat arbeiders ook kunnen en wensen te doen, binnen het economisch systeem van het kapitalisme zullen zij datgene doen wat het kapitalisme uitkomt, omdat zij daarmee, zolang dit systeem overheerst, op dood en verderven, op leven en ondergang verbonden zijn.

Het best en het mooist komt dit tot zijn recht in de volgende passage uit Die weisze Rose:

De company inde en inde maar. Uitgaven had ze niet. Alle uitgaven kwamen voor rekening van de mijnwerkersbond. Zijn rijke kassen werden tot de laatste koperen cent geleegd. Uitgaven kwamen tot last van het proletariaat, dat geld inzamelde en geld inzamelde, scheldend en mopperend, maar toch inzamelde voor de hongerende mijnwerkers. De koningen voeren oorlogen, en het proletariaat bloedt en sterft. Magnaten halen een grote buit binnen, en het proletariaat offert zijn laatste cent en verhongert. Altijd het proletariaat! en steeds opnieuw en voor de zoveelste keer het proletariaat!

De communistische arbeiderspers heeft al romans van Traven uitgegeven; hij zou ze allemaal moeten uitgeven. Want ze zijn door een proletariër ook voor proletariërs geschreven - en dit hier is kunst van arbeiders, kunst, omdat ze is ontstaan en gedistilleerd door de persoonlijkheid van een groot verteller. Misschien is hij volgens de partij ‘niet in orde’ ... Ik houd de pogingen, die bijvoorbeeld onlangs Wittvogel weer heeft opgevat: uit de klassestrijd nieuwe esthetische waarden te brouwen, voor grondig misplaatst. Zo wordt het nooit wat. Altijd zal in grote kunstwerken die onbekende X meetrillen, die in geen schema onder te brengen valt. Wat Wittvogel met veel kennis en geleerdheid heeft geprobeerd, moest tot het gewenste resultaat leiden, omdat dit van tevoren voor hem vast stond. Want er bestaat een communistische theologie, die net zo onverdraaglijk begint te worden als die van de katholieke theologen: misbruik van het verstand om een geloof te rechtvaardigen. Deze nieuwe theologie heeft al een eigen jargon, en er zou een wet uitgevaardigd moeten worden die tot nader order het gebruik van het zo mooi ambigue woord ‘dialektisch’ verbiedt. Van dit soort onzin staat Traven mijlenver af.

Maar ook hij is een slachtoffer van zijn klasse. Want deze proletariër kent niet echt goed Duits. Ik dacht in het begin dat zijn boeken vertaald waren en dan nog slecht vertaald. Maar het is gebrek aan kennis, in combinatie met het gebruik van slechte amerikanismen...

... Soms is dit gebrek aan kennis vermakelijk, maar meestal is het storend. ... Het valt zeer te betreuren, dat de man deze inktvlek niet wegwerkt of laat wegwerken. Een vlek op de zon.

Maar alles bijeen toch: een groot episch talent. Vast geen aardige man, vast geen erg gelukkig mens. Maar een groot episch schrijver.

De boeken zijn verschenen bij een boekenclub en dus niet te koop via de boekhandel - vandaar mijn uitvoerige citaten. Alleen Das Totenschiff is nu bij Universitas in Berlijn uitgekomen. De uitgeverij is er op gesteld zijn nieuwe auteur even goedbedoeld als onbehouwen aan te kondigen. Merkwaardig is dat ... ofwel onze uitgevers doen helemaal niets voor ons, ofwel zij veranderen in woeste marktkooplui. Deze hier roept: ‘Traven! De Duitse Jack London!’ De koopman die deze slogan ingevallen is, is daar vast en zeker erg trots op. Voelt hij niet, hoe hij zijn auteur daarmee deklasseert? Traven is net zo min een Duitse Jack London als Westerland het Duitse Biarritz is of Oberhof het Duitse Chamonix ... Duitse whiskey. Traven is Traven. Dat is heel veel.

Ik zou wensen dat al zijn werken heel spoedig bij de algemene boekhandel verkrijgbaar zouden zijn.

Vertaling Josephine Tilly