Bzzlletin. Jaargang 11

[p. 54]

Jan de Zanger
Een natte droom van Maurice Sendak

De tekenaar/schrijver Maurice Sendak heeft internationaal een grote naam opgebouwd als auteur van prentenboeken. Hij kan niet alleen wijzen op een uitgebreid oeuvre, maar ook op een lange lijst van (jeugd-)literaire onderscheidingen, waarvan ik hier alleen de H.C. Andersen-meaille van de International Board on Books for Young People (IBBY) noem, die hem in 1970 voor zijn gehele werk werd uitgereikt.

In Nederland werd zijn faam vooral gevestigd door Max en de Maximonsters^1., dat een magnifiek samengaan van prent en taal laat zien. Max weet de griezelige monsters uit zijn droom te beheersen en laat op die manier aan de kleuter zien dat iets wat angstwekkend lijkt, het niet altijd hoeft te zijn. Daardoor is Max en de Maximonsters voor veel kleuterleidsters en onderwijzers en onderwijzeressen in de lagere klassen van de lagere school een vast punt op het programma geworden. Ze kunnen met dit prentenboek een gesprek op gang brengen die tot ver buiten de grenzen van het verhaal van Sendak reikt. Omdat er niet veel van zulke prentenboeken bestaan, wordt een nieuw boek van Sendak - zeker in kringen van kleuterleidsters en de opleidingsscholen daarvoor - met gejuich begroet.

Dat was ook het geval toen In de nachtkeuken^2. verscheen. Een docent Nederlands aan een opleidingsschool voor kleuterleidsters schafte dit voor Nederland splinternieuwe prentenboek aan en bracht het in de klas. Natuurlijk had hij het voordien zelf bekeken. Hij vond de platen erg mooi, dikwijls grappig, en het verhaaltje wel aardig, maar een diepere betekenis, zoals in Max en de Maximonsters, had hij er niet in kunnen ontdekken. Misschien konden zijn studenten, die immers zoveel dichter bij de kleuter stonden doordat ze regelmatig in praktijkscholen werkten, er meer van maken?

Nee. De meisjes waren er in hun opleiding aan gewend geraakt een prentenboek te beoordelen op zijn bruikbaarheid in de kleuterschool, d.w.z. het verhaal te analyseren, de samenhang tussen prent en tekst te bekijken, de bedoeling van de schrijver eruit te halen en te beoordelen of daarover een zinvol gesprek met de kleuters mogelijk was. Maar met dit verhaal konden ze niks beginnen. Het was wel leuk, maar echt begrijpen konden ze het eigenlijk niet.

Met dat verhaal en de vraag of ik het misschien begreep, overhandigde de docent mij zijn exemplaar van In de nachtkeuken, dat mij dagenlang het gevoel bezorgd heeft een grote stommeling te zijn.

In de nachtkeuken is het verhaal van Mickey, die in zijn bed ligt en wakker wordt van het lawaai dat van beneden uit de nachtkeuken komt. Hij schreeuwt dat ze stil moeten zijn en valt dan uit zijn kleren en door het donker naar beneden, langs de slaapkamer van zijn pappa en mamma en in de teil met deeg, waarvan drie bakkers die alle drie sprekend op Oliver Hardy lijken, ontbijtkoek moeten bakken. Zij roeren Mickey door het deeg, omdat zij melk nodig hebben, en schuiven de grote vorm in de oven, waar Mickey eruit springt met de mededeling dat hij geen melk is. Hij begeeft zich dan naar het brooddeeg dat ook in de nachtkeuken staat te rijzen en kneedt het tot een vliegtuigje, waarmee hij opstijgt. De bakkers komen aanrennen met een maatkan, want zij willen nog steeds melk hebben voor hun ontbijtkoek. Mickey grijpt de kan, zet hem als een helm op zijn hoofd en vliegt ‘tot boven de top van de Melkweg in de nachtkeuken’, d.w.z. tot boven een ouderwetse glazen melkfles, waar hij in duikt. Hij zwemt weer omhoog en giet met zijn kan een lange straal melk uit de fles in het deeg tot groot genoegen van de bakkers, die een feestlied aanheffen, waarin zij o.a. zeggen: ‘De trommels zijn leeg!’ Naakt als hij nog steeds is, klimt Mickey op de rand van de melkfles en slingert een triomfantelijk ‘Kukelekukeleku’ de nachtkeuken in, waarna hij langs de fles naar beneden glijdt, ‘regelrecht zijn bed in, droog en zonder deeg. En dankzij Mickey, moet je weten, kun je elke dag ontbijtkoek eten.’

Het decor in de nachtkeuken bestaat uit reusachtige potten, pakken, zakken, flessen en blikken met gist, meel, zout, siroop, allemaal voorzien van ramen waar licht achter schijnt, zodat de skyline van een grote stad ontstaat. De melkfles is bij voorbeeld ongeveer drie keer zo hoog als de koks.

Wat mij het eerst intrigeerde in dit moelijk toegankelijke verhaal, was dat Mickey zowel uit zijn bed naar de nachtkeuken, als uit de nachtkeuken naar zijn bed naar beneden valt. Tussen die twee momenten stijgt Mickey nog twee keer op (met het vliegtuigje en in de melkfles), waarop een daling volgt. Ook het rijzen van koek- en brooddeeg krijgt van Sendak veel nadruk mee.

Ik begon bepaalde vermoedens te krijgen. Het feit dat Sen-

1. Maurice Sendak, Max en de Maximonsters, Lemniscaat, Rotterdam 1968.

2. Maurice Sendak, In de nachtkeuken. Vertaald door Henna Vogel. Ploegsma, Amsterdam 1981.

[p. 55]

dak zijn verhaal begint en afsluit met een Mickey in bed, maakt het nogal gemakkelijk het geheel tot een droom te bestempelen. Maar wat droomt dat joch dan? Ik stuitte telkens weer op woorden, waarvan ik niet kon uitmaken wat voor diepere betekenis ze konden hebben. Lag dat misschien aan de vertaling?

Een vergelijking met het origineel^3. liet zien dat Herma Vogel de tekst over het algemeen letterlijk vertaald heeft, maar er zijn een paar opvallende afwijkingen. Zo vertaalt zij ‘past the moon & his mama & papa sleeping tight’ met ‘langs de maan en zijn slapende pappa en mamma’. Als Mickey in het koekdeeg in de oven geschoven is, schrijft Sendak: ‘But right in the middle of the steaming and the making and the smelling and the baking Mickey poked through...’, en Herma Vogel vertaalt: ‘Maar juist toen de koek begon te dampen en te rijzen en te geuren en te bakken floepte Mickey eruit...’ Als de bakkers eindelijk melk in hun koekdeeg hebben, zingen ze: ‘Milk in the batter! Milk in the batter! We bake cake! And nothing's the matter!’ Die laatste opmerking vertaalt Herma Vogel met: ‘De trommels zijn leeg!’, waarmee zij wel het rijm behoudt (deegleeg), maar waarmee ze de tekst ook moeilijker maakt dan die toch al is.

Mijn vermoedens begonnen langzamerhand wat vaster vorm te krijgen, maar mijn kennis van het Engels reikt niet zo ver dat ik kon beoordelen of Sendak bewust woorden gebruikt heeft die een bij-betekenis hebben, of dat die dubbele betekenis alleen maar in mijn dirty-mind aanwezig was. Nu is Sendak gelukkig een zo bekend schrijver - en de Amerikaanse versie van In de nachtkeuken is in 1970 al bij Harper & Row verschenen dat er ongetwijfeld aandacht aan besteed was in vakliteratuur. Die was ook in Nederland gemakkelijk te vinden^4., al durf ik niet beweren dat ik daarmee alles heb wat ooit over dit prentenboek geschreven is. Maar dat is ook niet nodig, de uitspraken in de artikelen die ik heb kunnen vinden, zijn al vermakelijk genoeg.

In 1971 schrijft Shelton L. Root, Jr. in het februarinummer van Elementary English in de rubriek for Children^5.:

If you haven't read Mr. Sendak's latest contribution to literature for the very young, borrow a copy and do so. Don't bother to buy it, unless you want to use it as a device to relieve the monotony of dull cocktail parties, because you most probably will not want to use it with the audience for whom it is intended

Na een korte samenvatting van de inhoud spreekt Root er schande van dat Mickey naakt over de bladzijden loopt (‘Mickey's (penis) dangles conspicuously throughout most of his adventures’), waarna hij zijn oordeel over het boek uitspreekt: ‘It seems that Mr. Sendak has used one of the most weary of all literary devices - that of the dream - to get into his story which proves in its execution, in both text and illustration, to be heavy, self-conscious, pointless, and - worst of all - dull.’ Hij besluit dan met het uitspreken van de hoop, dat Sendak na dit privé uitstapje gauw weer iets voor kinderen zal schrijven.

Had Root nou in de gaten wat voor grap Sendak zich met dit verhaal permitteert, en durfde hij dat niet te zeggen, of zat hij er alleen maar dichtbij zonder dat in zijn kuise geest te beseffen? In ieder geval reageert hij in het mei-nummer^6. van Elementary English op een ‘unusual number of reactions’. Een van de reagenten heeft gevraagd wat het boek betekent en Root antwoordt: ‘Omdat het een droom is, ben ik van mening dat er geen verstandelijke uitleg aan gegeven behoeft te worden (...’ Het enige wat hij aan uitleg zou kunnen bedenken, is dat Mickey aan het begin van het verhaal een vieze luier heeft en dat hij aan het eind verschoond is - ‘cakefree and dried’. Het was dus toch in zijn onschuld, dat Root er zo dichtbij zat.

In het juninummer van hetzelfde jaar van hetzelfde tijdschrift gaat professor David C. Davis zeer uitvoerig op In the Night Kitchen in^7.. Hij wijst op het grote belang van de tekeningen voor een analyse van dit verhaal. De levensgrote verpakkingen die het decor vormen, stammen wat type en belettering betreft uit de vooroorlogse jaren, de jaren van de jeugd van Sendak. Die aanwijzing om het verhaal in de tijd te localiseren, moet de jonge lezer bij gebrek aan kennis wel ontgaan. Maar heeft Sendak wel de bedoeling gehad een prentenboek voor kinderen te schrijven? Oppervlakkig gezien wel: kinderen vinden het een leuk boek, maar onder de oppervlakte richt Sendak zich tot een ander publiek, al heeft hij zijn aanwijzingen op dat niveau zo diep verborgen, dat je eerder moet geloven dat hij als kunstenaar uiting heeft willen geven aan iets dat hij kwijt moest, maar dat de lezer maar niet te gemakkelijk moest ontdekken.

Ook Davis raakt dan verontwaardigd, want waarom maakt Sendak gebruik van het prentenboek als medium om eigen lichamelijke functies en frustraties te ventileren? Hij heeft zijn boodschap zo verpakt, dat hij nauwelijks de bedoeling gehad kan hebben een taboe in de kinderliteratuur te doorbreken. Alleen de volwassen lezer - en misschien moet je daar zelfs een man voor zijn - is in staat de tekeningen en de tekst te interpreteren als een realistische weergave van mannelijke lichamelijke functies tijdens een fantastisch nachtelijk avontuur.

Davis verwijst dan naar de ‘vieze-luierinterpretatie’ van Root en zegt in een voetnoot met zeer kleine lettertjes dat In de nachtkeuken helaas meer op boekenplanken terecht zal komen dan in wasmanden. Sendak heeft geen taboe doorbroken, hij heeft alleen een alledaags woord bezoedeld met de betekenis van ‘a four letter word’, dat hij blijkbaar niet heeft durven gebruiken.

Met die opmerking laat Davis het verder aan de lezer over te raden wat er vloeibaar is als melk, en welk orgaan gekneed kan worden als deeg en hetzelfde vermogen heeft om te rijzen, en welke gevoelens iemand tot boven de top van de Melkweg in de nachtkeuken op kunnen stuwen om daarna triomfantelijk kukeleku te roepen.

Wat voor mij op basis van de Nederlandse versie van In de nachtkeuken onmogelijk was, konden Amerikanen wel: het geven van een sluitende interpretatie. Ik was aanvankelijk

3. Maurice Sendak, In the Night Kitchen. The Bodley Head, London 1971.

4. Namelijk bij de Dienst Boek en Jeugd van het NBLC te Den Haag.

5. Shelton L. Root, Jr., In the Night Kitchen, in: Elementary English 48 (1971) nr. 2, p. 262-263.

6. Shelton L. Root, Jr., In the Night Kitchen, in: Elementary English 48 (1971) nr. 5, 537.

7. David C. Davis, Wrong Recipe Used In the Night Kitchen in: Elementary English 48 (1971) nr. 7, p. 856-864.

[p. 56]

geneigd de schuld van mijn falen op de vertaling af te schuiven, temeer omdat mijn vermoedens vaster vorm begonnen te krijgen, toen ik de vertaling met het origineel vergeleken had.

Toen weet ik mijn onzekerheid nog aan een gebrek aan kennis van het levende Engels, omdat ik de indruk had dat Sendak woorden gebruikt had die een bij-betekenis moesten hebben. Davis heeft mij er met al zijn verontwaardiging van kunnen overtuigen, dat ik helemaal zo stom nog niet ben: Sendak heeft met een reeks van aanvankelijk ondoorzichtige metaforen een verbeelding van een natte droom gegeven, die herlezing van dit prentenboek tot een spannend avontuur maakt, omdat allerlei details in woord en prent dan een andere betekenis krijgen.

Dat genoegen wil ik de lezer niet bij voorbaat ontnemen door alles te verraden; ik wil alleen wijzen op het vergrote sperma-patroon van de gordijnen en op de opschriften op de reusachtige verpakkingen. Vooral aan dat laatste zal de Nederlandse lezer minder plezier beleven dan de Amerikaanse, omdat veel van de toespelingen hem ontgaan, maar er valt zo ook al genoeg uit op te maken.

Al met al is In de nachtkeuken een prentenboek waar kleuters naar ik ervaren heb wel met plezier in kijken en waar ze graag uit voorgelezen worden, maar echt amusant is het pas voor de volwassen lezer. Een docent aan een opleidingsschool voor kleuterleidsters kan het in de klas behandelen om de meisjes te laten zien hoe belangrijk het samenspel tussen tekst en tekening in een prentenboek is, en om eraan te demonstreren hoe moeilijk het kan zijn een prentenboek te analyseren. Maar of een kleuterleidster die het verhaal eenmaal begrepen heeft, er nog mee naar de kleuterschool durft te gaan, blijft de vraag.